Otuz İkinci Söz/sq sayfasının kaynağını görüntüle

<languages/>

'''Kjo Fjalë përbëhet nga tre vendqëndrime'''

<div class="mw-translate-fuzzy">
Ajo është një shtojcë që shpjegon Shkreptimën e Tetë të Fjalës së Njëzet e Dytë.

Dhe është gjithashtu një koment mbi të parën e Pesëdhjet e pesë gjuhëve me të cilat të gjitha qëniet në univers dëshmojnë Unitetin Hyjnor. Për këto gjuhë është aluduar në një Trajtesë të titulluar “Katreh”. Dhe ajo është veshur me mantelin e krahasimit, prej shumë të vërtetave që lidhen me vërsetin: لَو۟ كَانَ فٖيهِمَٓا اٰلِهَةٌ اِلَّا اللّٰهُ لَفَسَدَتَا “Po të kishte pasur në to (në qiej dhe në tokë) perëndi të tjera përveç All-llahut, atëherë padyshim (qiejt dhe toka) do të ishin shkatërruar.”(<ref>Kur‟an, 21: 22</ref>)]
</div>

<span id="BİRİNCİ_MEVKIF"></span>
== VENDQËNDRIMI I PARË ==

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

لَو۟ كَانَ فٖيهِمَٓا اٰلِهَةٌ اِلَّا اللّٰهُ لَفَسَدَتَا 
لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ وَح۟دَهُ لَا شَرٖيكَ لَهُ لَهُ ال۟مُل۟كُ وَ لَهُ ال۟حَم۟دُ يُح۟يٖى وَ يُمٖيتُ وَ هُوَ حَىٌّ لَا يَمُوتُ بِيَدِهِ ال۟خَي۟رُ وَ هُوَ عَلٰى كُلِّ شَى۟ءٍ قَدٖيرٌ وَ اِلَي۟هِ ال۟مَصٖيرُ

Me Emrin e All-llahut, i Gjithëmëshirshmi, Mëshirëploti. “Po të kishte pasur në to (në qiej dhe në tokë) perëndi të tjera përveç All-llahut, atëherë padyshim (qiejt dhe toka) do të ishin shkatërruar”. Nuk ka zot tjetër përveç All- llahut, Ai nuk ka shokë, i Tij është sundimi dhe Atij i takon lavdërimi; Ai e jep jetën dhe Ai e shkakton vdekjen, Ai është i Gjallë dhe nuk vdes; e gjithë e mira është në Dorën e Tij; Ai është i Gjithëfuqishëm mbi gjithçka dhe me Të të gjithë gjërat kanë fundin e tyre”.

Një natë gjatë muajit të Ramazanit, unë thashë se Fjalia e lartëpërmendur, e cila vërteton Unitetin Hyjnor, përbëhet nga njëmbë- dhjetë fraza, dhe se në secilën prej tyre është një shkallë që shpreh atë unitet. Në të ndodhen disa sihariqe. Prej atyre shkallëve unë diskutova vetëm kuptimin dhe domethënien e frazës: لَا شَرٖيكَ لَهُ “Ai nuk ka shokë”, duke e zhvilluar në mënyrën e një bisedimi alegorik dhe të një debati imagjinar dhe duke e marrë gjuhën e gjendjes mbi mënyrën e gjuhës së foljes, që do të ishte e pranueshme për njerëzit e thjeshtë. Unë tani do ta shënoj atë bisedim me kërkesën dhe dëshirën e vëllezërve të mi shumë të vlefshëm të cilët më ndihmojnë, dhe të shokëve të mi nga xhamia. Ajo është si më poshtë:

Le të supozojmë një person që t‟i përfaqësojë të gjitha gjërat e ngritura si ortakë të All-llahut, që të gjitha shumëllojshmëritë e ndrysh- me të idhujtarëve i imagjinojnë të ekzistojnë. Këta idhujtarë janë njerëzit e mosbesimit dhe të çudhëzimit të cilët, për shembull, adhurojnë natyrën dhe shkaqet dhe i përshkruajnë ortakë Zotit xh.sh..

Personi i imagjinuar dëshiron të jetë zot për ndonjërën prej qënieve në univers. Dhe kështu pretendon të jetë pronari i saj i vërtetë!

Së pari, ai autor i pretendimeve të rreme hasi rastësisht një grimcë, e cila është më e vogla e atyre qënieve. I foli asaj me gjuhën e natyralizmit dhe të filozofisë duke i thënë se ai ishte zoti dhe pronari i saj i vërtetë.

Por grimca iu përgjigj atij me gjuhën e së vërtetës dhe të Urtësisë Hyjnore, duke i thënë:

“Unë kryej detyra të panumërta. Duke hyrë në shumë krijesa, të cilat janë të gjitha të ndryshme, unë kryej punën time tek ato. Dhe ndodhen, midis grimcave të panumërta, si unë; ato lëvizin nga vendi në vend(<ref>Po, në të vërtetë, çdo gjë që është në lëvizje, duke filluar nga grimcat për tek planetët, shfaq në vetvete stampën e të Adhuruarit të Përjetshëm dhe Unitetin. Gjithashtu, për arsye të lëvizjes së saj, secila nga ato zë pronësinë e të gjitha vendeve tek të cilat ajo udhëton në Emrin e Unitetit, kështu duke i përfshirë ato në pronën e Pronarit të saj të vetëm. Sa për ato krijesa që nuk janë në lëvizje, secila nga ato duke filluar nga bimët për tek yjet e qëndrueshëm, janë si një vulë e Unitetit duke treguar vendin në të cilin ajo është vendosur për të qenë mesazhi i Autorit të saj.<br>Domethënë, çdo bimë dhe çdo frut është një stampë dhe një vulë e Unitetit, e cila demonstron në Emrin e Unitetit, se habitati, mjedisi i saj dhe vendlindja është mesazhi i Autorit të saj.<br>Shkurtazi: Çdo gjë merr pronësinë e të gjitha gjërave nëpërmjet lëvizjes së saj në Emrin e Unitetit. Domethënë, Ai që nuk i ka të gjitha yjet brenda kapjes dhe fuqisë së tij, nuk mund të jetë zot as mbi një grimcë të vetme. </ref>) dhe punojnë me mua. Në qoftë se ti ke njohje dhe fuqi për të më vënë në shërbim mua në të gjitha ato detyra.. dhe autoritetin e aftësinë për të më përdorur e shfrytëzuar, dhe t‟i kesh nën urdhrin tënd të gjitha grimcat e tjera të panumërta gjithashtu, dhe në qoftë se ti mund të jesh pronari i vërtetë dhe të kesh kontroll të plotë mbi qëniet, prej të cilave unë jam një pjesë, në një rregull të plotë, për shembull, mbi rruazat e kuqe të gjakut, vetëm atëherë ti mund të pretendosh të jesh zot mbi mua dhe t‟ia atribuosh çështjen time dikujt tjetër përveç Krijuesit xh.sh., por në qoftë se ti nuk mundesh t‟i bësh të gjitha këto gjëra, atëherë hesht!

Dhe ashtu siç nuk mund të jesh zot për mua, po ashtu ti nuk mund të ndërhysh në asnjë mënyrë në punët e mia, sepse ndodhet një rregullsi e plotë e tillë në detyrat tona dhe një lëvizje e tillë, saqë ai i cili nuk ka një urtësi të pafundme dhe një njohje gjithëpërfshirëse, nuk mund të përzihet me ne. Në qoftë se do të ndërhynte, do të shkaktonte kaos e rrëmujë. Por ama, një person si ti i trashë e i pafuqishëm, që nuk sheh, dhe që ke ngecur në kurthet e rastësisë së verbër dhe të natyrës, madje as nuk mund të fillosh ta shtrish gishtin për të ndërhyrë.”

Ndërkohë pretenduesi, ashtu si materialistët, tha: “Atëherë, ti je pronare e vetes tënde! Përse thua se ti po punon për llogari të dikujt tjetër?”

'''Grimca iu përgjigj:'''

“Në qoftë se do të kisha pasur një mendje madhështore sa dielli, një njohje gjithëpërfshirëse si drita e tij, një fuqi të gjithanshme si nxehtësia e tij dhe shqisa të gjëra si shtatë ngjyrat në dritën e tij, dhe në qoftë se do të kisha pasur një fytyrë që të drejtohej tek të gjitha vendet në të cilët unë udhëtoj dhe tek të gjitha qëniet në të cilat unë punoj, dhe një sy që t‟i shikonte ato, dhe një fjalë që të depërtonte tek çdo qënie tek e cila unë drejtohem, atëherë, ndoshta, unë do të përfshihesha në çmenduri si ti dhe do të pretendoja sundimin mbi veten time. Prandaj, dil jashtë! Largohu, ti nuk mund të nxjerrësh asgjë prej meje! Ti nuk ke vend këtu!”

Kështu, kur përfaqësuesi i atyre gjërave që mbahen të jenë ortakë me Zotin e vetëm absolut u dëshpërua dhe i preu shpresat nga grimca, ai shpresoi ta ndjekë çështjen me një rruazë -qelizë- të kuqe gjaku. Dhe duke ardhur përmes njërës, ai i tha asaj në emër të shkaqeve dhe me gjuhën e natyrës dhe të filozofisë: “Unë jam zoti dhe pronari yt.” Ndërkohë rruaza e kuqe e gjakut iu përgjigj atij nëpërmjet gjuhës së të vërtetës dhe të Urtësisë Hyjnore:

“Unë nuk jam e vetme. Në qoftë se ti do të mund t‟i kishe në pronësi të gjitha shoqet e mia në ushtrinë e gjakut, stampa e të cilave, natyra e tyre si nëpunëse të nënshtruara dhe rregulli i të cilave është i njëjtë, dhe në qoftë se ti do të kishe urtësi të hollë dhe fuqi madhështore të mjaftueshme për t‟i pasur në pronësi të gjitha qelizat e trupit në të cilin ne udhëtojmë dhe tek i cili jemi vënë në shërbim me urtësi të plotë, dhe në qoftë se ti mund ta demonstrosh të jetë kjo gjendja, atëherë, ndoshta, ndonjë kuptim mund të gjendet në pretendimin tënd. “Por një i trullosur si ti nuk mund të jetë pronari vetëm duke u mbështetur tek natyra e shurdhët dhe tek një forcë e verbër; në të vërtetë, ti je i pamundur të ndërhysh as edhe sa një grimcë, sepse sistemi me të cilin ne funksionojmë është aq i përkryer, saqë vetëm Ai që shikon gjithçka, që dëgjon gjithçka, që njeh gjithçka dhe që bën gjithçka, mund të ketë autoritet mbi ne. Dhe duke i thënë: Atëherë, hesht! Detyra ime është aq e rëndësishme dhe sistemi im është aq i përsosur saqë unë nuk kam kohë t‟u përgjigjem përrallisjeve dhe gjepurave të tua!” Kështu, rruaza e kuqe e gjakut e dëboi atë.

Atëherë, meqenëse qe i pamundur ta mashtronte, ai përfaqësues u largua dhe pastaj ndeshi rastësisht me shtëpinë e vockël e njohur me emrin qeliza e trupit. Ai i tha me gjuhën e filozofisë dhe të natyrës: “Unë nuk munda ta bind grimcën dhe rruazën e kuqe të gjakut, por ndoshta ti do të ma kuptosh fjalën time. Meqenëse ti je bërë prej disa substancave ashtu si një shtëpi e vockël, unë jam i aftë të të bëj ty. Atëherë bëhu ti artifakti im dhe prona ime e vërtetë.

Qeliza iu përgjigj nëpërmjet gjuhës së urtësisë dhe të vërtetës:

“Unë me të vërtetë jam e vockël, por ama kam detyra shumë të rëndësishme dhe shumë lidhje të holla e të ndjeshme me të gjitha qelizat e trupit. Për shembull, unë kryej detyra të ndërlikuara dhe në mënyrë të pagabueshme në venat e gjakut dhe në lidhje me arteriet, me nervat ndijore dhe motorike -lëvizore-, me forcat tërheqëse dhe shtytëse, me riprodhimin dhe me aftësinë përfytyruese. Atëherë në qoftë se ti ke njohuri dhe fuqi të formosh, të rregullosh, të sistemosh, dhe të vësh në punë të gjithë trupin dhe të gjitha enët e gjakut, nervat dhe aftësitë, dhe në qoftë se ti do të kishe urtësi gjithëpërfshirëse dhe fuqi depërtuese me të cilat të kesh sundim e kontroll mbi të gjitha qelizat e trupit, të cilat janë si unë, pasi në lidhje me cilësitë dhe mjeshtërinë artistike ne jemi vëllezër, atëherë demonstroje atë. “Vetëm atëherë ti mund të pretendosh të kesh aftësi të më bësh mua”. Në qoftë se ti nuk mundesh, atëherë, ik! Shporru! Rruazat e kuqe më sjellin ushqimin, ndërsa rruazat e bardha luftojnë sëmundjet që më prekin. Unë kam punë për të bërë, mos më tërhiq vëmendjen!

Dhe, sidoqoftë, një i pafuqishëm, i mangët, i shurdhët dhe i verbër si ti, kurrësesi nuk mund të ndërhyjë në çështjet tona të holla, sepse ne kemi një sistem të saktë, të hollë dhe të patëmetë(<ref>Krijuesi i Gjithurtë e ka krijuar trupin njerëzor sikur të ishte një qytet i sistemuar mirë. Një numër i enëve të gjakut kryen detyrat e telefonave dhe të telegrafëve, ndërsa disa të tjera prej tyre janë si tuba çezmeje të cilat sjellin ujin nga burimet, dhe nëpër to qarkullon gjaku, i cili është uji i jetës. Sa për gjakun, brenda tij janë krijuar dy lloje rruazash. Njëra nga ato, i njohur si rruazat e kuqe, shpërndan ushqimet tek qelizat e trupit. Ato u dërgojnë ushqime qelizave në përputhje me një ligj Hyjnor, ashtu siç bëjnë tregtarët dhe nëpunësit që merren me shpërndarjen e ushqimeve. Lloji tjetër, janë rruazat e bardha, të cilat janë më të pakta në numër se sa të parat. Detyra e tyre, ashtu si ushtarët, është mbrojtja kundër armiqëve, të tillë si sëmundjet. Sa herë që ato e marrin përsipër atë mbrojtje, me dy rrotullimet e tyre, si dervishë Mevlevi, ato marrin një gjendje të shpejtë e të çuditshme.<br>Sa për gjakun si një tërësi, ai ka dy detyra të përgjithshme; e para është të riparojë dëmin e bërë tek qelizat e trupit, dhe e dyta është të grumbullojë çdo lëndë të prishur e të pa vlerë nga qelizat dhe të pastrojë trupin. Ndodhen dy lloje enësh gjaku, venat dhe arteriet. Njëri nga këto e sjell gjakun e pastër dhe e shpërndan; ato janë kanalet e gjakut të pastër. Ndërsa lloji tjetër janë kanalet për gjakun e turbullt e të prishur të cilët mbledhin lëndën e dëmshme dhe mbeturinat e pa vlera; këto e dërgojnë gjakun tek mushkëria e cila është qendra e aparatit të frymëmarrjes; pra i dërgojnë ato aty ku ndodh frymëmarrja.<br>Krijuesi i Gjithurtë ka krijuar në ajër dy elemente, azotin dhe oksigjenin. Sa për oksigjenin, kur ai bie në kontakt me gjakun gjatë frymëmarrjes, e tërheq tek vetja, si qelibari, karbonin elementin e dendur, i cili është duke ndotur gjakun. Ato dy elemente kombinohen dhe transformohen në një lëndë të quajtur gaz karbonik (acid). Oksigjeni gjithashtu mban temperaturën e trupit si dhe pastron gjakun. Kjo ngjet sepse, në shkencën e kimisë, Krijuesi i Gjithurtë u dha oksigjenit dhe karbonit një lidhje të fortë, e cila mund të përshkruhet si „pasion kimik‟, me anë të të cilës, sipas këtij ligji Hyjnor, kur ato dy elemente afrohen me njëri tjetrin, kombinohen -bashkohen. Është vërtetuar nga shkenca se nxehtësia lindet nga ky kombinim, sepse kombinimi është një lloj djegieje.<br>Urtësia në këtë është siç vijon: lëvizja e grimcave e atyre dy elementeve është e ndryshme. Duke u kombinuar, grimcat e një elementi bashkohen me ato të tjetrit, dhe atëherë të dyja grimcat lëvizin me një lëvizje të vetme. Njëra lëvizje mbetet e varur pezull, sepse para bashkimit ishin dy lëvizje; tani dy grimcat janë bërë një. Secila palë grimcash ka fituar një lëvizje si një grimcë e vetme. Lëvizja tjetër është transformuar në nxehtësi sipas një ligji të Autorit të Gjithurtë, dhe është e njohur se “Lëvizja lind nxehtësi”, i cili është një parim i vërtetuar.<br>Kështu, si rrjedhojë e këtij fakti, nëpërmjet këtij kombinimi kimik kur karboni largohet (hiqet) nga gjaku, realizohet e mbahet temperatura e trupit të qënieve njerëzore, dhe njëkohësisht pastrohet gjaku. Gjatë frymëthithjes, oksigjeni pastron ujin e jetës së trupit si dhe ndez zjarrin e jetës. Gjatë frymënxjerrjes, ai prodhon, në gojë, frutin e fjalëve, të cilat janë mrekullitë e Fuqisë Hyjnore...<br>فَسُبْحَانَ مَنْ تَحَيَّرَ فِي صُنْعِهِ الْعُقُولُ<br>“Lavdia i takon All-llahut, prej artit të të Cilit habiten mendjet”.</ref>) të tillë, saqë në qoftë se do të na sundonte dikush tjetër përveç të Gjithurtit Absolut, të Gjithëfuqishmit Absolut dhe të Gjithëditurit Absolut, sistemi ynë do të thyhej dhe rregullsia jonë do të prishej.”

Dhe kështu pretenduesi i këputi shpresat edhe nga qeliza. Pastaj Ai takoi rastësisht trupin e qënies njerëzore dhe i tha atij ashtu siç thonë natyralistët me gjuhën e natyrës së verbër dhe të filozofisë së humbur: “Ti je i imi, jam unë ai që të prodhova ty; ose të paktën unë kam një pjesë tek ti.”

Trupi i njeriut iu përgjigj me gjuhën e gjendjes së urtësisë dhe të sistemit të tij:

“Në qoftë se ti, o pretendues, do të kishe fuqi dhe njohje për të ushtruar një kontroll të vërtetë mbi trupat e të gjitha qënieve njerëzore, të cilët janë të njëjtë si unë dhe mbi fytyrat e të cilëve ndodhen stampa e fuqisë dhe vula e krijimit të cilat janë të njëjta... dhe në qoftë se ti ke pasuri dhe autoritet ligjor për të marrë në pronësi thesaret e ushqimeve të mia, duke filluar nga uji dhe ajri për tek bimët dhe kafshët... dhe në qoftë se ti ke fuqi të pafundme dhe urtësi të pakufishme me të cilat të më përdorësh mua me urtësi të përkryer dhe të më bësh mua të kryej adhurimin tim, dhe fuqi e urtësi për të futur në një enë të ngushtë e të ulët si unë aftësi jolëndore e të holla si shpirti, zemra dhe mendja, të cilat janë tej mase të gjëra dhe të larta dhe për të cilat unë jam thjeshtë një këllëf, atëherë demonstroji të gjitha këto dhe pastaj thuaj që “ti më bëre mua”. Përndryshe, hesht!

Dhe për më tepër, sipas dëshmisë së sistemit të përsosur në trupin tim dhe treguesit të stampës së Unitetit në fytyrën time, Autori im Ma- dhështor është Ai i Cili është i Gjithëfuqishëm mbi gjithçka, dhe i Gjit- hëditur që shikon e dëgjon gjithçka. Dikush i pasynim e i pafuqishëm si ti nuk mund të përzihet në artin e Tij. Ti nuk mund të ndërhysh as edhe sa një grimcë në të.

Përfaqësuesi i gjërave që imagjinohen të jenë ortakë me Zotin e Gjithëfuqishëm, nuk mundi të gjejë asnjë rrugë në të cilën të ndërhynte në trup, kështu ai u largua. Pastaj ai takoi rastësisht racën njerëzore dhe tha me vete: “Ky është një grup i çorganizuar e i çrregullt. Ndoshta, ashtu si shejtani i cili ndërhyn në veprimet e tyre individuale dhe shoqërore që ato kryejnë nëpërmjet ushtrimit të vullnetit të tyre të lirë, unë do të jem në gjendje të gjej ndonjë rrugë për të ndërhyrë në funksionin e trupave dhe të natyrave të tyre. Dhe atëherë duke gjetur ndonjë rrugë, unë do të jem i aftë të ushtroj kontroll mbi trupin dhe mbi qelizat e trupit, të cilat më dhanë udhë, më përzunë”. Kështu, ai i tha racës njerëzore, përsëri me gjuhën e natyrës së shurdhët dhe të filozofisë së humbur: “Ju o njerëz duket të jeni në një rrëmujë të madhe. Unë jam zoti dhe pronari juaj, ose të paktën pjesërisht unë kam pjesë tek ju.”

Raca njerëzore iu përgjigj nëpërmjet gjuhës së të vërtetës dhe të realitetit, nëpërmjet gjuhës së urtësisë dhe të rregullit:

“Në qoftë se ti ke fuqi dhe urtësi të prodhosh mbulesën e cila vesh globin tokësor dhe e cila thuret dhe qepet me urtësi të plotë nga fijet shumëngjyrëshe të të gjitha qindra e mijërave prej specieve të kafshëve dhe llojeve të bimëve, prej të cilëve ne jemi njëri, dhe të bësh qilimin, i cili është shtruar mbi faqen e tokës dhe që është punuar prej qindra e mijëra specieve të qënieve të gjalla, dhe është krijuar në një mënyrë jashtëzakonisht të bukur e të stolisur, dhe që në mënyrë të vazhdueshme ta përtërish dhe ta rinosh atë; dhe në qoftë se ti do të kishe fuqi gjithë-përfshirëse dhe urtësi të gjithanshme me të cilat të kesh ushtrim të lirë force mbi globin tokësor, prej të cilit ne jemi fruti, dhe mbi të gjithë universin prej të cilit ne jemi bërthama, dhe të na dërgosh ne domos-doshmëritë tona jetike prej të gjitha zonave të kozmosit me peshën e urtësisë; dhe në qoftë se ti ke aftësi t‟i krijosh të gjithë ata si ne, të cilët kanë shkuar përpara nesh dhe ata të cilët do të vijnë pas nesh, në fytyrat e të cilëve stampa e fuqisë është e njëjta, atëherë, ndoshta, ti do të mund të pretendoje të jesh zot mbi mua.

Por në qoftë se ti nuk mundesh, atëherë hesht! Mos thuaj se, duke parë rrëmujë në llojin tim, ti do të ishe në gjendje të ndërhyje deri diku, sepse rregulli tek ne është i patëmetë. Rrethanat që ti i imagjinon të jenë rrëmujë e të çregullta janë tejshkruar e kopjuar me regull të përkryer sipas librit të fuqisë dhe të Kaderit Hyjnor, sepse rregulli i plotë tek kafshët dhe bimët, të cilat janë shumë më të ulëta se sa ne dhe që janë nën drejtimin tonë, demonstron se ky çrregullim i dukshëm tek ne është vetëm se një lloj shkrimi.

A do të ishte e mundur që Ai i Cili e vendosi artistikisht një fije peri të mbulesës duke kaluar përmes të gjithë qilimit dhe duke e vënë çdo gjë në vendin e duhur të saj të ishte tjetër kush përveç Autorit të tij, Krijuesit të tij të vërtetë? Dhe a do të ishte e mundur që ai i Cili krijoi frutin të ishte tjetër kush veç Krijuesit të pemës e cila e prodhoi atë? Dhe a do të ishte e mundur që Krijuesi i bërthamës të ishte tjetër kush veç Krijuesit të frutit të saj? Gjithashtu sytë e tu janë të verbër: Ti nuk i sheh mrekullitë e Fuqisë në fytyrën time dhe çudirat e krijimit në qënien time. Në qoftë se ti do t‟i shikoje ato, ti do të kuptoje se Autori im është i tillë që absolutisht asgjë nuk mund t‟i fshihet Atij, apo të jetë e vështirë për Të e t‟i bëjë naze. Yjet janë aq të lehtë për Të sa grimcat. Ai e krijon pranverën me aq lehtësi sa lehtësia e krijimit të një luleje. Ai është i Atillë që përfshin universin e madh në qënien time me rregull të përkryer. A do të ishte e mundur për një të pafuqishëm e të verbër si ti ta ngjallte vetveten dhe të ndërhynte në ndonjë mënyrë në artin e këtij Krijuesi madhështor? Prandaj hesht! Dhe duke i thënë: Ik! Shporru prej këtu!, e dëboi atë.

Pastaj ai pretendues shkoi dhe iu adresua qilimit të gjërë që ishte shkruar mbi faqen e tokës dhe këmishës së qëndisur e të zbukuruar që i ishte veshur; Ai i foli atij në emrin e shkaqeve dhe me gjuhën e natyrës e të filozofisë, duke pretenduar: “Unë mund të ushtroj kontroll mbi ty dhe të jem pronari yt, ose së paku të kem një pjesë tek ti.”

Kështu ajo këmishë(<ref>Në fakt, qilimi është edhe jetik, po ashtu edhe në lëkundje e dridhje në një mënyrë të rregullt. Qëndisjet e tij zëvendësohen në mënyrë të vazhdueshme me urtësi të plotë dhe me rregull me qëllim që të shfaqë manifestimet gjithmonë të ndryshme të Emrave të Pëlhurëendësit...</ref>) dhe ai qilim, i tha atij në emrin e së vërtetës dhe të realitetit dhe nëpërmjet gjuhës së urtësisë:

“Në qoftë se ti ke fuqinë dhe artin për t‟i thurrur dhe krijuar të gjitha këmishat e rregulluara mirë dhe të paramenduara, dhe qilimat, qëndisjet e të cilëve janë të gjitha të ndryshme, të cilët e kanë veshur tokën aq sa numri i viteve dhe i shekujve, dhe pastaj janë hequr në më- nyrë të rregullt dhe janë lidhur e bërë varg në spangon e kohës së shkuar, dhe do ta veshin tokën përsëri, qilimat dhe këmishat, programet dhe format e të cilëve janë skicuar e përcaktuar në sferën e Kaderit Hyjnor, dhe të cilat do t‟i bashkangjiten shiritit të kohës së ardhme, dhe në qoftë se ti ke dy duar të urta e të fuqishme që të shtrihen tek çdo gjë, duke filluar nga krijimi i tokës deri tek shkatërrimi i saj, madje nga parapërjetësia për tek paspërjetësia, dhe në qoftë se ti ke urtësinë dhe aftësinë të krijosh gjithësecilin prej fijeve të mia dhe t‟i riparosh e t‟i ripërtërish ato me rregull të plotë dhe urtësi, dhe në qoftë se ti je i aftë të mbash në dorën tënde dhe ta krijosh globin tokësor, i cili është modeli ynë, dhe i cili na vesh ne, na bën ne mbulesën e tij dhe mantelin e jashtëm, atëherë ti mund të pretendosh të jesh zot mbi ne. Në qoftë se nuk mundesh, atëherë, ik, mbushu, zhduku! Ti nuk ke vend këtu!

Për më tepër, mbi ne ndodhet një stampë e tillë uniteti dhe një vulë Njësie sa që ai i cili nuk e ka tërësinë e universit brenda kapjes së fuqisë së tij, dhe i cili nuk mund t‟i shohë përnjëherësh të gjitha gjërat me të gjitha funksionet e tyre, dhe i cili nuk mund të bëjë gjëra të panumërta për një çast, i cili nuk është i pranishëm dhe gjithëshikues gjithandej, që është larg dhe përtej vendit dhe kohës, dhe ai që nuk është pronari i një urtësie të pafundme, i një njohurie absolute, një i tillë nuk mund të na sundojë ne, dhe as nuk mund të ndërhyjë e të pretendojë pronësi mbi ne.”

Kështu përfaqësuesi u largua, duke thënë me vete: “Ndoshta do të mundem të bind globin tokësor dhe të gjej atje diçka që më vlen mua.”(<ref> Shkurtazi: Grimca e çoi atë pretendues te rruazat e kuqe të gjakut. Rruazat e kuqe e çuan te qelizat.. dhe qelizat e çuan tek trupi njerëzor.. trupi njerëzor e çoi tek raca njerëzore.. raca njerëzore e çoi tek këmisha e tokës e cila është thurrur nga të gjitha speciet e krijesave të gjalla.. Këmisha e tokës e çoi tek globi tokësor.. të cilat sipas radhës e çuan te Dielli.. Dielli e çoi tek të gjitha yjet. Secila nga ato tha: “Largohu, në qoftë se je i mundur të sundosh në atë që është sipër meje atëherë përpiqu të më sundosh edhe mua, përndryshe ti je i pafuqishëm të sundosh mbi mua!” Domethënë, ai që autoriteti i të cilit nuk shtrihet tek të gjitha yjet, nuk mund ta bëjë as edhe një grimcë të vockël që t’i kushtojë vëmendje pretendimit të tij për të qenë zot.</ref>) Kështu, ai shkoi dhe i tha globit tokësor, përsëri në emrin e shkaqeve dhe me gjuhën e natyrës: “Meqenëse po udhëton në një mënyrë të tillë të paqëllimtë dhe kot, ti demonstron se nuk ke pronar. prandaj ti mund të jesh e imja.

Ndërkohë toka iu përgjigj me një zë gjëmimtar, në emrin e të vërtetës dhe me gjuhën e realitetit:

“Mos fol absurditete dhe fjalë të tilla boshe!.. Si mund të jem unë pa një pronar? A ke parë ti në rrobat e mia që i vesh madje edhe një fije peri në to, apo pikën më të vockël, që të jetë rrëmujë, pa rregull, dhe a i ke parë ato të jenë pa urtësi, pa qëllim dhe pa art që t‟i më thua se unë qenkam pa pronar e pa qëllim?

“Në qoftë se ti me të vërtetë do të kishe në pronësi orbitën time të gjërë rreth së cilës unë udhëtoj në një vit, një distancë që do të merrte(<ref>Në qoftë se gjysma e diametrit të rrethit do të ishte afërsisht njëqind e tetëdhjetë milion kilometër, ai rreth mbulon afërsisht një distancë prej njëzet e pesë mijë viteve.</ref>) afërsishtnjëzetepesëmijëvite, kuunëkryejdetyrëntimetëshërbimit me drejtpeshim të plotë dhe me urtësi, dhe në qoftë se do të kishe në pronësi dhjetë planetët, të cilët janë vëllezërit e mi, dhe janë ngarkuar me detyra si unë, së bashku me hapësirën përmes së cilës ato udhëtojnë, dhe në qoftë se ti ke urtësi të pafundme dhe fuqi absolute me të cilat të krijosh dhe të vendosësh diellin, i cili është udhëheqësi ynë dhe tek i cili ne jemi lidhur dhe i jemi bashkangjitur nëpërmjet një tërheqje mëshireje, dhe të më lidhesh mua dhe planetët e tjerë tek ai, ashtu si gurët në një bahe, dhe të na vësh ne në punë, dhe të na bësh të rrotullohemi me rregull të përsosur dhe me urtësi, vetëm atëherë ti mund të pretendosh të jesh zot mbi ne. Por në qoftë se ti nuk mundesh, atëherë, ik, shporru! Shko në Xhehennem! Mua më duhet të bëj punën time, detyra ime duhet të kryhet.

Për më tepër, rregulli ynë madhështor, lëvizja madhështore, dhe nënshtrimi i qëllimshëm demonstrojnë se Krijuesi ynë është i tillë saqë të gjitha qëniet duke filluar nga grimcat e vockëla deri tek yjet dhe galaktikat, janë të bindura e të nënshtruara ndaj Tij, si ushtarët nën urdhër. Ai është Zotëruesi i Gjithurtë i Lavdisë dhe Zotëruesi i sovranitetit absolut i cili e organizon diellin me planetët e Tij me aq lehtësi ashtu siç organizon me lehtësi pemën dhe siç i stolis frutat e saj.”

Meqenëse përfaqësuesi nuk mundi të gjejë asgjë për vetveten në tokë, ai u largua dhe tha me vete lidhur me diellin: “Ky diell është një gjë e madhe. Ndoshta, unë do të mundem të gjej ndonjë vrimë në të e të hap një rrugë për të kaluar; atëherë ndoshta do të jem i aftë ta nënshtroj atë dhe tokën gjithashtu.” Kështu ai i tha diellit, me gjuhën e “adhuruesve të zjarrit”, në emrin e idhujtarisë dhe me gjuhën e filozofisë që është zëdhënësja e shejtanit: “Ti, o diell, je një sundimtar i madh, dhe je pronari i vetes tënde, ti sillesh dhe e ushtron autoritetin në botë si të duash.”

Por dielli iu përgjigj atij në emrin e së vërtetës dhe nëpërmjet gjuhës së Realitetit dhe të Urtësisë Hyjnore duke i thënë:

“Ruajna Zot! Njëqind mijë herë ruajna Zot!.. Unë jam një nëpunës i nënshtruar. Unë jam një llambadar në bujtinën e Zotit tim. Unë nuk jam kurrë pronari i vetes sime, madje unë nuk jam pronar as i një mize, madje as i një krahu mize, sepse në qënien e mizës ndodhen gurë të çmuar jolëndorë dhe vepra antike arti, si sy e veshë. Gjëra të tilla nuk gjenden në dyqanin tim. Ato janë jashtë sferës së fuqisë sime.” Kështu, e qortoi rëndë.

Atëherë ai pretendues ndryshoi metodën dhe i tha diellit me gjuhën e filozofisë djallëzore si të faraonit; “Meqenëse ti nuk je pronar i vetes tënde, por një shërbëtor, atëherë ti je prona ime dhe nën autoritetin tim me emrin e shkaqeve.”

Dielli iu përgjigj fuqishëm me emrin e së vërtetës dhe të realitetit dhe me gjuhën e adhurimit duke i thënë: “Unë i përkas vetëm Atij i Cili ka krijuar yjet e lartë si shembulli im dhe i vendosi ato në qiejt me urtësi të plotë, i bën ato të rrotullohen me madhështi të plotë dhe i zbukuroi me stolinë më të plotë.”

Pastaj përfaqësuesi tha me vete: “Yjet janë një shumicë e madhe, dhe ato duken të jenë të gjithë të shpërndarë dhe në çrregullim. Ndoshta unë do të mund të fitoj diçka nga ato në emrin e klientëve dhe të vartësve të mi.” Kështu ai hyri midis tyre dhe u tha në emrin e shkaqeve dhe të atyre gjërave që përshkruhen si ortakë të Zotit xh.sh., me gjuhën e filozofisë kryengritëse dhe siç thonë sabeanët, adhuruesit e yjeve: “Meqenëse ju, o yje jeni kaq të shpërndarë, ju të gjithë jeni nën autoritetin e sundimtarëve të ndryshëm.”

Ndërkohë u përgjigj një yll i vetëm duke folur për të gjithë të tjerët.

“Oh sa i shushatur, i patru, mendjetrashë dhe i verbër je ti që nuk po shikon dhe nuk kupton stampën e Unitetit dhe vulën e Njësisë sipër nesh dhe nuk e njeh sistemin tonë të lartë, rregullsinë dhe ligjet e adhurimit tonë. Ti na imagjinon pa rregull. Ne jemi veprat e artit dhe shërbëtorët e një Krijuesi të vetëm, i Cili mban në kapjen e fuqisë së Tij qiejt të cilët janë detërat tonë, kozmosin, i cili është pema jonë dhe hapësirën e pafundme, e cila është ajo ku ne bëjmë ekskursionet tona.

Ne jemi si ndriçimet elektrike dhe dëshmitarët e ndritshëm duke shfaqur plotësimin e Hyjnisë së Tij. Ne jemi prova rrezatuese që shpallin sovranitetin e Hyjnisë së Tij. Me të gjitha llojet tona të ndryshme, ne jemi shërbëtorë të ndritshëm në sferën e sovranitetit të Tij që japim dritë dhe shfaqim madhështinë e Atij sovraniteti në banesat e larta dhe në ato të ulëta, në vendbanimet e kësaj bote, të botës së ndërmjetme dhe të Ahiretit.

Në të vërtetë, secili nga ne është një mrekulli e fuqisë së një të vetmi, një frut i rregulluar mirë i pemës së krijimit, një pronë e ndritshme e unitetit, secili nga ne është një vendbanim, aeroplan dhe xhami për melekët, një llambë dhe diell për botët e larta, një dëshmitar për sovranitetin e Hyjnisë. Secili nga ne është një stoli, pallat, një lule e hapësirës, një peshk i ndritshëm në detërat qiellorë dhe një sy i bukur(<ref>Kjo do të thotë, “ne jemi shenja duke vëzhguar dhe shqyrtuar çudirat e krijimit të Zotit të Gjithëfuqishëm” dhe duke i nxitur edhe të tjerët që t‟i shqyrtojnë ato. Domethënë, ashtu siç duken qiejt si të vëzhgonin çudirat e artit Hyjnor në tokë me sy të panumërt, po ashtu, si melekët në qiej, yjet shikojnë tokën, e cila është një ekspozitë çudirash dhe mrekullish, dhe bëjnë që krijesat e vetëdijshme t‟i vëzhgojnë ato me vëmendje.</ref>) në faqen e qiellit. Për më tepër, ndodhet gjithandej nesh, si një e tërë, një heshtje brenda qetësisë, një lëvizje brenda urtësisë, një stoli brenda madhështisë, një bukuri krijimi brenda rregullit dhe një plotësim arti brenda simetrisë.

Dhe megjithëse ne jemi kështu dhe shpallim Krijuesin tonë të Gjithëlavdishëm, Unitetin e Tij, Njësinë e Tij, Qënien e Tij i Adhuruar i Përjetshëm dhe Atributet e Tij të bukurisë, të lavdisë dhe të plotësimit për tërësinë e universit me gjuhë të panumërta, përsëri, ndërsa ne jemi krejtësisht shërbëtorë të pastër, të bindur e të nënshtruar, ti na akuzon të jemi të ngatërruar, të çrregullt e pa detyra dhe madje duke qenë pa pronar. Atëherë ti meriton një goditje vërtet ndëshkuese.” Dhe një yll, si guri i hedhur mbi shejtanin, lëshoi një shuplakë të tillë të fuqishme në fytyrën e atij përfaqësuesi -pretenduesi- që e hodhi atë nga yjet për tek pikërisht gropa e zjarrit në fund të Xhehennemit.

Dhe ai e hodhi Natyrën, (<ref>Por pas rënies së tij, Natyra u pendua. Ajo kuptoi se detyra e saj e vërtetë nuk ishte të vepronte dhe të kishte një efekt, por të pranonte dhe të ishte pasive. Dhe ajo kuptoi se ajo ishte një regjistër që vepronte në përputhje me Kaderin Hyjnor, një fletore e paracaktimit Hyjnor, por një fletore e aftë për ndryshim e transformim, domethënë, ajo ishte një program i fuqisë Hyjnore, i ngjasonte trupit të rregullave të krijimit të parashtruara nga i Gjithëfuqishmi i lavdisë dhe ishte një lloj koleksioni i ligjeve të Tij. Ajo mori detyrën e saj të adhurimit me nënshtrim të plotë, duke pranuar pafuqinë e saj të plotë dhe kështu ajo fitoi titullin e Krijimit Hyjnor dhe të Artit Hyjnor.</ref>) e cila ishte së bashku me të, në luginat e iluzioneve dhe të mashtrimeve dhe e flaku rastësinë në grykën e thellë të mosekzistencës, i hodhi ato gjëra që u përshkruan si ortakë me Zotin xh.sh. në errësirat e pamundësisë, e flaku filozofinë, e cila është armiqësore ndaj fesë, poshtë në ultësirën më të madhe. Të gjithë yjet recituan këtë dekret të shenjtë së bashku me atë yll:

لَو۟ كَانَ فٖيهِمَٓا اٰلِهَةٌ اِلَّا اللّٰهُ لَفَسَدَتَا “Po të kishte pasur në to (në qiej dhe në tokë) perëndi të tjerë përveç All-llahut, atëherë padyshim që të dyja (qiejt dhe toka) do të ishin shkatërruar.”(<ref>Kur‟an, 21: 22</ref>)

“Duke shpallur se nuk ka absolutisht vend për shirk (polite- zëm) dhe për të ndërhyrë as në gjënë më të vogël duke filluar nga krahu i një mize e deri tek llambat në qiej.”

سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ

“Lavdia të takon Ty! Ne nuk dimë asgjë më tepër nga ç’na ke mësuar Ti. Vërtetë që vetëm Ti je i Gjithëdituri, i Gjithurti.”(<ref>Kur‟an, 2: 32</ref>)

اَللّٰهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّم۟ عَلٰى سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ سِرَاجِ وَح۟دَتِكَ فٖى كَث۟رَةِ مَخ۟لُوقَاتِكَ وَ دَلَّالِ وَح۟دَانِيَّتِكَ فٖى مَش۟هَرِ كَائِنَاتِكَ 

وَ عَلٰى اٰلِهٖ وَ صَح۟بِهٖ اَج۟مَعٖينَ

O Zot! Jepi bekime e paqe shkëlqesisë sonë Muhammedit, llambës së unitetit Tënd në shumësinë e krijesave të Tua dhe lajmëtarit të Njësisë Tënde në ekspozitën e krijimit Tënd, dhe mbi të gjithë familjen e tij dhe sahabët.



بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ

فَان۟ظُر۟ اِلٰٓى اٰثَارِ رَح۟مَتِ اللّٰهِ كَي۟فَ يُح۟يِى ال۟اَر۟ضَ بَع۟دَ مَو۟تِهَا

Me Emrin e All-llahut, i Gjithëmëshirshmi, Mëshirëploti. “Shihni pra pasojat e mëshirës së All-llahut, se si Ai ringjall tokën pas vdekjes së saj.”(<ref>Kur'an, 30: 50</ref>)

Paragrafet vijuese në Arabisht aludojnë për një lule nga kopshti i parapërjetësisë së vërsetit të lartëpërmendur

حَتّٰى كَاَنَّ الشَّجَرَ ال۟مُزَهَّرَةَ  قَصٖيدَةٌ مَن۟ظُومَةٌ مُحَرَّرَةٌ

وَ تُن۟شِدُ لِل۟فَاطِرِ ال۟مَدَائِحَ ال۟مُبَهَّرَةَ  اَو۟ فَتَحَت۟ بِكَث۟رَةٍ عُيُونُهَا ال۟مُبَصَّرَةَ

لِتُن۟ظِرَ للِصَّانِعِ ال۟عَجَائِبَ ال۟مُنَشَّرَةَ  اَو۟ زَيَّنَت۟ لِعٖيدِهَا اَع۟ضَائَهَا ال۟مُخَضَّرَةَ

لِيَش۟هَدَ سُل۟طَانُهَا اٰثَارَهُ ال۟مُنَوَّرَةَ  وَ تُش۟هِرَ فِى ال۟مَح۟ضَرِ مُرَصَّعَاتِ ال۟جَو۟هَرِ

وَ تُع۟لِنَ لِل۟بَشَرِ حِك۟مَةَ خَل۟قِ الشَّجَرِ  بِكَن۟زِهَا ال۟مُدَخَّرِ مِن۟ جُودِ رَبِّ الثَّمَرِ

سُب۟حَانَهُ مَا اَح۟سَنَ اِح۟سَانَهُ  مَا اَز۟يَنَ بُر۟هَانَهُ مَا اَب۟يَنَ تِب۟يَانَهُ

.خَيَال۟ بٖينَد۟ اَزٖين۟ اَش۟جَار۟ مَلَائِك۟ رَا جَسَد۟ اٰمَد۟ سَمَاوٖى بَا هَزَارَان۟ نَى۟ 

.اَزٖين۟ نَي۟هَا شُنٖيدَت۟ هُوش۟ سِتَايِش۟هَاىِ ذَاتِ حَى۟

.وَرَق۟هَارَا زَبَان۟ دَارَن۟د۟ هَمَه هُو هُو ذِك۟ر۟ اٰرَن۟د۟ بَدَر۟ مَع۟نَاىِ حَىُّ حَى۟

.چُو لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُو بَرَابَر۟ مٖيزَنَد۟ هَر۟شَى۟

دَمَا دَم۟ جُويَدَن۟د۟ يَا حَق۟ سَرَاسَر۟ گُويَدَن۟د۟ يَا حَى۟ بَرَابَر۟ مٖيزَنَن۟د۟ اَللّٰه۟

وَ نَزَّل۟نَا مِنَ السَّمَٓاءِ مَٓاءً مُبَارَكًا

'''Përkthimi i paragrafit:'''

Domethënë: Çdo pemë luleplotë është një poezi e shkruar bukur duke folur poetikisht nëpërmjet gjuhës së gjendjes së saj të natyrshme dhe duke recituar lavdërimet e qarta për Krijuesin e Gjithëlavdishëm.

Ose secila pemë luleplotë është sikur të kishte hapur mijëra sy ngulmues dhe t’i kishte bërë mijërat e tjerë të hapen me qëllim që të shikohen jo me një apo me dy sy, por me mijëra, çudirat e artit të Krijuesit të Gjithëlavdishëm, të cilat po transmetohen dhe po ekspozohen, dhe kështu ata njerëz të vëmendshëm do t’i shikojnë ato gjithashtu.

Ose sikur çdo pemë luleplotë t’i kishte zbukuruar gjymtyrët (degët) e saja jeshile me zbukurimin më të hollë për parakalimin -paradën- e saj dhe festivalin e saj të veçantë në festivalin e përgjithshëm të pranverës, me qëllim që Sulltani i saj i Gjithëlavdishëm të shikonte dhuratat, çudirat e holla,

veprat e ndritshme të artit që Ai i ka dhënë asaj; dhe kështu që Ai t’i paraqesë shikimit të krijimit shembujt e zbukuruar të mëshirës së Tij, në pranverë, dhe në faqen e tokës, e cila është ekspozita e artit Hyjnor; dhe që Ai t’i shpallë njerëzimit urtësinë në krijimin e pemës.

Ai e demonstron plotësimin e fuqisë Hyjnore nëpërmjet të treguarit se çfarë thesari i rëndësishëm ndodhet në degët e saja të holla dhe çfarë pasurie ndodhet në frutat e mirësive të mëshirshme të Tij.

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== Birinci Mevkıf’ın Küçük Bir Zeyli ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
فَاس۟تَمِع۟ اٰيَةَ:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اَفَلَم۟ يَن۟ظُرُٓوا اِلَى السَّمَٓاءِ فَو۟قَهُم۟ كَي۟فَ بَنَي۟نَاهَا وَ زَيَّنَّاهَا … الخ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
ثُمَّ ان۟ظُر۟ اِلٰى وَج۟هِ السَّمَاءِ كَي۟فَ تَرٰى سُكُوتًا فٖى سُكُونَةٍ حَرَكَةً فٖى حِك۟مَةٍ تَلَئ۟لُأً فٖى حِش۟مَةٍ تَبَسُّمًا فٖى زٖينَةٍ مَعَ اِن۟تِظَامِ ال۟خِل۟قَةِ مَعَ اِتِّزَانِ الصَّن۟عَةِ تَشَع۟شُعُ سِرَاجِهَا تَهَل۟هُلُ مِص۟بَاحِهَا تَلَئ۟لُؤُ نُجُومِهَا تُع۟لِنُ لِاَه۟لِ النُّهٰى سَل۟طَنَةً بِلَا ان۟تِهَاءٍ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اَفَلَم۟ يَن۟ظُرُٓوا اِلَى السَّمَٓاءِ فَو۟قَهُم۟ كَي۟فَ بَنَي۟نَاهَا وَ زَيَّنَّاهَا … الخ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bu âyetin bir nevi tercümesi olan ثُمَّ ان۟ظُر۟ اِلٰى وَج۟هِ السَّمَاءِ كَي۟فَ تَرٰى سُكُوتًا فٖى سُكُونَةٍ tercümesidir. Yani âyet-i kerîme, nazar-ı dikkati semanın ziynetli ve güzel yüzüne çeviriyor. Tâ dikkat-i nazar ile semanın yüzünde fevkalâde sükûnet içinde bir sükûtu görüp, bir Kadîr-i Mutlak’ın emir ve teshiriyle o vaziyeti aldığını anlasın. Yoksa eğer başıboş olsa idiler birbiri içinde o dehşetli hadsiz ecram, o gayet büyük küreler ve gayet süratli hareketleriyle öyle bir velveleyi çıkarmak lâzım idi ki kâinatın kulağını sağır edecekti. Hem öyle bir zelzele-i herc ü merc içinde karışıklık olacaktı ki kâinatı dağıtacaktı. Yirmi camus, birbiri içinde hareket etse ne kadar velveleli bir herc ü merce sebebiyet verdiği malûm. Halbuki küre-i arzdan bin defa büyük ve top güllesinden yetmiş defa süratli hareket edenler, yıldızlar içerisinde var olduğunu kozmoğrafya söylüyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte sükûnet içindeki sükût-u ecramdan, Sâni’-i Zülcelal’in ve Kadîr-i Zülkemal’in derece-i kudret ve teshirini ve nücumun ona derece-i inkıyad ve itaatini anla.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
حَرَكَةً فٖى حِك۟مَةٍ   
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem semanın yüzünde, hikmet içinde bir hareketi görmeyi âyet emrediyor. Evet, gayet acib ve azîm o harekât, gayet dakik ve geniş hikmet içindedir. Nasıl ki bir fabrikanın çarklarını ve dolaplarını bir hikmet içinde çeviren bir sanatkâr, fabrikanın azamet ve intizamı derecesinde derece-i sanat ve maharetini gösterir. Öyle de koca güneşe, seyyarat ile beraber fabrika vaziyetini veren ve o müthiş azîm küreleri sapan taşları misillü ve fabrika çarkları gibi etrafında döndüren bir Kadîr-i Zülcelal’in derece-i kudret ve hikmeti, o nisbette nazara tezahür eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
تَلَئ۟لُأً فٖى حِش۟مَةٍ تَبَسُّمًا فٖى زٖينَةٍ   
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yani hem semavat yüzünde, öyle bir haşmet içinde bir parlamak ve bir ziynet içinde bir tebessüm var ki Sâni’-i Zülcelal’in ne kadar muazzam bir saltanatı, ne kadar güzel bir sanatı olduğunu gösterir. Donanma günlerinde kesretli elektrik lambaları, sultanın derece-i haşmetini ve terakkiyat-ı medeniyede derece-i kemalini gösterdiği gibi koca semavat o haşmetli, ziynetli yıldızlarıyla Sâni’-i Zülcelal’in kemal-i saltanatını ve cemal-i sanatını, öylece nazar-ı dikkate gösteriyorlar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
مَعَ اِن۟تِظَامِ ال۟خِل۟قَةِ مَعَ اِتِّزَانِ الصَّن۟عَةِ   
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem diyor ki semanın yüzündeki mahlukatın intizamını, dakik mizanlar içinde masnuatın mevzuniyetini gör ve anla ki onların Sâni’i ne kadar Kadîr ve ne kadar Hakîm olduğunu bil. Evet, muhtelif ve küçük cirimleri veyahut hayvanları döndüren ve bir vazife için çeviren ve bir mizan-ı mahsus ile her birini muayyen bir yolda sevk eden bir zatın derece-i iktidar ve hikmetini ve hareket eden cirimlerin ona derece-i itaat ve musahhariyetlerini gösterdikleri gibi koca semavat o dehşetli azametiyle hadsiz yıldızlarıyla ve o yıldızlar da dehşetli büyüklükleriyle ve gayet şiddetli hareketleriyle beraber, zerre miktar ve bir saniyecik kadar hudutlarından tecavüz etmemeleri, bir âşire-i dakika kadar vazifelerinden geri kalmamaları, Sâni’-i Zülcelallerinin ne kadar dakik bir mizan-ı mahsus ile rububiyetini icra ettiğini nazar-ı dikkate gösterirler. Hem de şu âyet gibi Sure-i Amme’de ve sair âyetlerde beyan olunan teshir-i şems ve kamer ve nücumla işaret ettiği gibi:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
تَشَع۟شُعُ سِرَاجِهَا تَهَل۟هُلُ مِص۟بَاحِهَا تَلَئ۟لُؤُ نُجُومِهَا تُع۟لِنُ لِاَه۟لِ النُّهٰى سَل۟طَنَةً بِلَا ان۟تِهَاءٍ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yani semanın müzeyyen tavanına, güneş gibi ışık verici, ısındırıcı bir lambayı takmak; gece gündüz hatlarıyla, kış yaz sahifelerinde mektubat-ı Samedaniyeyi yazmasına bir nur hokkası hükmüne getirmek ve yüksek minare ve kulelerdeki büyük saatlerin parlayan akrebleri misillü kubbe-i semada kameri, zamanın saat-i kübrasına bir akreb yapmak; mütefavit çok hilâller suretinde her geceye güya ayrı bir hilâl bırakıp, sonra dönüp kendine toplamak, menzillerinde kemal-i mizanla, dakik hesapla hareket ettirmek ve kubbe-i semada parlayan, tebessüm eden yıldızlarla, göğün güzel yüzünü yaldızlamak, elbette nihayetsiz bir saltanat-ı rububiyetin şeairidir. Zîşuura, onu iş’ar eden muhteşem bir uluhiyetin işaratıdır. Ehl-i fikri, imana ve tevhide davet eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Bak kitab-ı kâinatın safha-i rengînine''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Hâme-i zerrîn-i kudret, gör ne tasvir eylemiş.''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Kalmamış bir nokta-i muzlim, çeşm-i dil erbabına''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Sanki âyâtın Hudâ, nur ile tahrir eylemiş.''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Bak, ne mu’ciz-i hikmet, iz’anrubâ-yı kâinat''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Bak, ne âlî bir temaşadır feza-yı kâinat''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Dinle de yıldızları, şu hutbe-i şirinine''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Name-i nurîn-i hikmet, bak ne takrir eylemiş.''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Hep beraber nutka gelmiş, hak lisanıyla derler:''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Bir Kadîr-i Zülcelal’in haşmet-i sultanına''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Birer bürhan-ı nur-efşanız vücub-u Sâni’a''
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Hem vahdete hem kudrete şahitleriz biz.''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Şu zeminin yüzünü yaldızlayan''
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Nâzenin mu’cizatı çün melek seyranına''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Bu semanın arza bakan, cennete dikkat eden''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Binler müdakkik gözleriz biz.''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Tûba-yı hilkatten semavat şıkkına, hep Kehkeşan ağsanına''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Bir Cemil-i Zülcelal’in dest-i hikmetiyle takılmış, binler güzel meyveleriz biz.''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Şu semavat ehline birer mescid-i seyyar, birer hane-i devvar, birer ulvi âşiyane''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Birer misbah-ı nevvar, birer gemi-i cebbar, birer tayyareyiz biz.''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Bir Kadîr-i Zülkemal’in, bir Hakîm-i Zülcelal’in, birer mu’cize-i kudret, birer hârika-i sanat-ı Hâlıkane''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Birer nadire-i hikmet, birer dâhiye-i hilkat, birer nur âlemiyiz biz.''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Böyle yüz bin dil ile yüz bin bürhan gösteririz, işittiririz insan olan insana''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Kör olası dinsiz gözü, görmez oldu yüzümüzü hem işitmez sözümüzü, hak söyleyen âyetleriz biz.''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Sikkemiz bir, turramız bir, Rabb’imize musahharız, müsebbihiz abîdane''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Zikrederiz, Kehkeşan’ın halka-i kübrasına mensup birer meczuplarız biz.''
</div>


<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
== İKİNCİ MEVKIF ==
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
قُل۟ هُوَ اللّٰهُ اَحَدٌ  اَللّٰهُ الصَّمَدُ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu Mevkıfın '''üç maksadı''' var.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== Birinci Maksat ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bir yıldızın tokadıyla yere sukut eden ehl-i şirk ve dalaletin vekili, zerrelerden yıldızlara kadar hiçbir yerde zerre miktar şirke yer bulamadığından, o tarzdaki davadan vazgeçip fakat şeytan gibi vahdete dair teşkikat yapmak için '''üç mühim sual''' ile ehadiyete ve vahdete dair ehl-i tevhide vesvese yapmak istedi.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Birinci sual:''' Zındıka lisanıyla diyor ki: “Ey ehl-i tevhid! Ben, kendi müekkillerim namına bir şey bulamadım, mevcudatta bir hisse çıkaramadım, mesleğimi ispat edemedim. Fakat siz ne ile nihayetsiz bir kudret sahibi bir Vâhid-i Ehad’i ispat ediyorsunuz? Neden onun kudretiyle beraber başka eller karışmasını kabil görmüyorsunuz?”
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elcevap:''' Yirmi İkinci Söz’de kat’î ispat edilmiş ki bütün mevcudat, bütün zerrat, bütün yıldızlar, her biri Vâcibü’l-vücud’un ve Kadîr-i Mutlak’ın vücub-u vücuduna birer bürhan-ı neyyirdir. Bütün kâinattaki silsilelerin her biri, onun vahdaniyetine birer delil-i kat’îdir. Kur’an-ı Hakîm hadsiz bürhanlarında ispat ettiği gibi umumun nazarına en zâhir bürhanları daha ziyade zikreder. Ezcümle:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَلَئِن۟ سَاَل۟تَهُم۟ مَن۟ خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضَ لَيَقُولُنَّ اللّٰهُ وَمِن۟ اٰيَاتِهٖ خَل۟قُ السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضِ وَاخ۟تِلَافُ اَل۟سِنَتِكُم۟ وَ اَل۟وَانِكُم۟ gibi pek çok âyâtla Kur’an-ı Hakîm; hilkat-i arz ve semavatı, vahdaniyete bedahet derecesinde bir bürhan gösteriyor ki ister istemez zîşuur olan her adam, hilkat-i arz ve semavatta bizzarure Hâlık-ı Zülcelal’ini tasdik etmeye mecburdur ki   لَيَقُولُنَّ اللّٰهُ   der.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Birinci Mevkıf’ta nasıl bir zerreden başladık, tâ yıldızlara ve semavata kadar sikke-i tevhidi gösterdik. Kur’an-ı Hakîm şu nevi âyâtla, yıldızlardan ve semavattan tutup tâ zerrelere kadar, şirki tard eder. Şöyle işaret eder ve manen der:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Semavat ve arzı böyle muntazam halk eden bir Kadîr-i Mutlak’ın, elbette devair-i masnuatından olan manzume-i şemsiye bilbedahe onun kabza-i tasarrufundadır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Madem o Kadîr-i Mutlak, şemsi seyyaratıyla kabza-i tasarrufunda tutuyor ve tanzim ve teshir ve tedvir ediyor. Elbette o manzume-i şemsiyenin bir cüzü ve şems ile bağlanan küre-i arz dahi kabza-i tasarrufunda ve tedbir ve tedvirindedir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Madem küre-i arz, kabza-i tasarrufunda ve tedbir ve tedvirindedir. Bilbedahe arzın yüzünde yazılan ve icad edilen ve yerin meyveleri ve gayatı hükmünde olan masnuat dahi onun kabza-i rububiyetinde ve terbiyesindedir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Madem bütün zeminin yüzüne serilen ve serpilen ve yüzünü yaldızlayan ve ziynetlendiren ve her zaman tazelenen, gelip giden ve zemin onlarla dolup boşalan umum masnuat, kabza-i kudret ve ilmindedir ve adl ve hikmetinin mizanıyla ölçülüp ve tanzim edilir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Madem bütün enva, onun kabza-i kudretindedir. Elbette o envaın muntazam ve mükemmel fertleri ve âlemin küçük misal-i musağğarları ve enva-ı kâinatın bilançoları ve kitab-ı âlemin küçücük fihristeleri hükmünde olan cüz’î fertleri, bilbedahe onun kabza-i rububiyetinde ve icadındadır ve tedvir ve terbiyesindedir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Madem her bir zîhayat, kabza-i tedbir ve terbiyesindedir. Elbette o zîhayatın vücudunu teşkil eden hüceyrat ve küreyvat ve aza ve âsab; bilbedahe onun kabza-i ilim ve kudretindedir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Madem her bir hüceyre ve kandaki her bir küreyvat, onun taht-ı emrindedir ve daire-i tasarrufundadır ve onun kanunuyla hareket ederler. Elbette bütün bunların madde-i esasiyesi ve bütün onlardaki nakş-ı sanata ve nesc-i nakşa mekikler ve yaylar hükmünde olan zerrat dahi bizzarure onun kabza-i kudretinde ve daire-i ilmindedir ve onun emriyle, izniyle, kuvvetiyle muntazam harekât yapar, mükemmel vezaif görürler.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Madem her bir zerrenin hareketi ve vazife görmesi, onun kanunuyla, izniyle, emriyledir. Elbette teşahhusat-ı vechiye ve herkesin yüzünde herkesten onu temyiz edecek birer alâmet-i farika bulunması ve simalar gibi seslerde, dillerde ayrı ayrı farklar bulunması, bilbedahe onun ilim ve hikmetiyledir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu silsileye mebde ve müntehayı zikrederek işaret eden şu âyete bak:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَمِن۟ اٰيَاتِهٖ خَل۟قُ السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضِ وَاخ۟تِلَافُ اَل۟سِنَتِكُم۟ وَ اَل۟وَانِكُم۟
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اِنَّ فٖى ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِل۟عَالِمٖينَ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şimdi deriz: Ey ehl-i şirkin vekili! İşte silsile-i kâinat kadar kuvvetli bürhanlar, meslek-i tevhidi ispat eder. Ve bir Kadîr-i Mutlak’ı gösterir. Madem hilkat-i semavat ve arz, bir Sâni’-i Kadîr’i ve o Sâni’-i Kadîr’in nihayetsiz bir kudretini ve o nihayetsiz bir kudretin, nihayetsiz bir kemalde olduğunu gösterir. Elbette şeriklerden istiğna-yı mutlak var. Yani hiçbir cihette şeriklere ihtiyaç yok. İhtiyaç olmadığı halde neden bu zulümatlı meslekte gidiyorsunuz? Ne zorunuz var ki oraya giriyorsunuz?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem de şürekaya hiçbir ihtiyaç olmadığı ve kâinat onlardan müstağni-i mutlak oldukları halde, şerik-i uluhiyet gibi rububiyet ve icad şerikleri dahi mümtenidirler, vücudları muhaldir. Çünkü semavat ve arzın Sâni’indeki kudret hem nihayet kemalde hem nihayetsiz olduğunu ispat ettik. Eğer şerik bulunsa mütenahî diğer bir kudret, o nihayetsiz ve gayet kemaldeki kudreti mağlup edip, bir kısım yer zapt etmek ve ona nihayet vermek ve manen âciz bırakıp, hadsiz olduğu halde tahdid etmek ve hiçbir mecburiyet olmadan bir mütenahî şey, nihayetsiz bir şeye, nihayetsiz olduğu bir vakitte nihayet vermek ve mütenahî yapmak lâzım gelir ki bu, muhalatın en gayr-ı makulü ve mümteniatın en katmerlisidir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem şerikler “müstağniyetün anhâ” ve “mümteniatün bizzat” yani hiç onlara ihtiyaç olmadığı gibi vücudları muhal oldukları halde onları dava etmek, sırf tahakkümîdir. Yani aklen, mantıken, fikren o davayı ettirecek bir sebep olmadığı için manasız sözler hükmündedir. İlm-i usûlce “tahakkümî” tabir edilir. Yani manasız dava-yı mücerreddir. İlm-i kelâm ve ilm-i usûlün düsturlarındandır ki denilir:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
لَا عِب۟رَةَ لِل۟اِح۟تِمَالِ ال۟غَي۟رِ النَّاشِئِ عَن۟ دَلٖيلٍ 
وَ لَا يُنَافِى ال۟اِم۟كَانُ الذَّاتِىُّ ال۟يَقٖينَ ال۟عِل۟مِىَّ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yani “Bir delilden, bir emareden neş’et etmeyen bir ihtimalin ehemmiyeti yok. Kat’î ilme şek katmaz. Yakîn-i hükmîyi sarsmaz.” Mesela, zatında Barla Denizi (yani Eğirdir Gölü) imkân ve ihtimal var ki pekmez olsun, yağa inkılab etmiş olsun. Fakat madem bir emareden, o imkân ve ihtimal neş’et etmiyor; onun vücuduna ve su olduğuna, kat’î ilmimize tesir etmez, şek ve vesvese vermez.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte bunun gibi mevcudatın her tarafından, kâinatın her köşesinden sorduk: Birinci Mevkıf’ta gösterildiği gibi zerrattan yıldızlara kadar ve İkinci Mevkıf’ta görüldüğü gibi hilkat-i semavat ve arzdan, tâ simalardaki teşahhusata kadar hangi şeyden soruldu ise lisan-ı hal ile vahdaniyete şehadet ve sikke-i tevhidi gösterdi. Sen de gördün. Öyle ise kâinatın mevcudatında bir emare yok ki bir şirk ihtimali ona bina edilsin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Demek dava-yı şirk, sırf tahakkümî ve manasız söz ve dava-yı mücerred olduğundan şirki iddia etmek, mahz-ı cehalet, ayn-ı belâhettir.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte ehl-i dalaletin vekili, buna karşı diyeceği kalmıyor. Yalnız '''diyor ki:''' “Şirke emare, kâinattaki tertib-i esbabdır. Her şeyin bir sebeple bağlı olduğudur. Demek, esbabın hakiki tesirleri vardır. Tesirleri varsa şerik olabilirler?”
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elcevap:''' Meşiet ve hikmet-i İlahiyenin muktezasıyla ve çok esmanın tezahür etmek istemesiyle; müsebbebat, esbaba rabtedilmiş. Her bir şey, bir sebeple bağlanmış. Fakat çok yerlerde ve müteaddid Sözlerde kat’î ispat etmişiz ki: “Esbabda hakiki tesir-i icadî yok.”
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şimdi yalnız bu kadar deriz ki: Esbab içinde, bilbedahe en eşrefi ve ihtiyarı en geniş ve tasarrufatı en vâsi, insandır. İnsanın dahi en zâhir ef’al-i ihtiyariyesi içinde en zâhiri, ekl ve kelâm ve fikirdir. Yani yemek, söylemek, düşünmektir. Şu yemek, söylemek, düşünmek ise gayet muntazam, acib, hikmetli birer silsiledir. O silsilenin yüz cüzünden, insanın dest-i ihtiyarına verilen ancak bir cüzüdür.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela yemekten, bedenin tagaddi-i hüceyratından tut tâ semeratın teşekkülüne kadar olan silsile-i ef’al içinde, insanın dest-i ihtiyarına verilen yalnız ağızdaki dişlerin değirmenini tahrik edip onu çiğnemektir. Ve söylemek silsilesinden yalnız meharic-i huruf kalıplarına, havayı sokup çıkarmaktır. Halbuki ağzında bir tek kelime, bir çekirdek gibi iken bir ağaç hükmündedir. Hava içinde milyonlar aynı kelime gibi meyveler verir. Milyonlarla dinleyenlerin kulaklarına girer. Bu misalî sümbüle, insandaki hayalin eli ancak yetişebilir. İhtiyarın kısacık eli, nasıl yetişir?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Madem esbab içinde en eşrefi ve en ziyade ihtiyar sahibi olan insan, böyle hakiki icaddan eli bağlansa sair cemadat ve behimat ve anâsır ve tabiat, nasıl hakiki mutasarrıf olabilirler?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yalnız o esbab, birer zarftır ve masnuat-ı Rabbaniyeye birer kılıftırlar ve hedâyâ-yı Rahmaniyeye birer tablacıdırlar. Elbette bir padişahın hediyesinin kabı veya hediyeye sarılan mendil veyahut hediye eline verilip getiren nefer, o padişahın saltanatına şerik olamazlar. Ve onları şerik tevehhüm eden, saçma bir hezeyan eder. '''Öyle de esbab-ı zâhiriye ve vesait-i suriyenin, rububiyet-i İlahiyeden hiçbir cihette hisseleri olamaz. Hizmet-i ubudiyetten başka nasibleri yoktur.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== İkinci Maksat ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Ehl-i şirkin vekili, meslek-i şirki hiçbir cihette ispat edemediğinden ve onun ispatından meyus kaldığından; ehl-i tevhidin mesleğini, teşkikatıyla ve şüpheleriyle tahrip etmeye çalışmak istediğinden şöyle '''ikinci bir sual''' ediyor. '''Diyor ki:'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Ey ehl-i tevhid! Siz diyorsunuz ki:   “ قُل۟ هُوَ اللّٰهُ اَحَدٌ  اَللّٰهُ الصَّمَدُ Hâlık-ı âlem birdir, Ehad’dir, Samed’dir. Hem her şeyin Hâlık’ı odur. Ehadiyet-i zatiyesiyle beraber doğrudan doğruya her şeyin dizgini onun elinde, her şeyin anahtarı kabzasında, her şeyin nâsiyesini tutuyor. Bir iş bir işe mani olmuyor. Bütün eşyada, bütün ahvaliyle bir anda tasarruf edebilir.” Böyle acib bir hakikate nasıl inanılabilir? Müşahhas bir tek zat, nihayetsiz yerlerde, nihayetsiz işleri külfetsiz yapabilir mi?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elcevap:''' Şu suale, gayet derin ve ince ve gayet yüksek ve geniş olan bir sırr-ı ehadiyet ve samediyetin beyanıyla cevap verilir. Fikr-i beşer ise o sırra ancak bir temsil dürbünüyle ve mesel rasadıyla bakabilir. Cenab-ı Hakk’ın zat ve sıfâtında misil ve misali yok. Fakat mesel ve temsil ile bir derece şuunatına bakılabilir. İşte biz de temsilat-ı maddiye ile o sırra işaret edeceğiz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Birinci Temsil:''' Şöyle ki On Altıncı Söz’de ispat edildiği gibi bir tek zat-ı müşahhas, muhtelif âyineler vasıtasıyla külliyet kesbeder. Bir cüz’î-yi hakiki iken şuunat-ı kesîreye mâlik bir küllî hükmüne geçer.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, nasıl cismanî şeylere cam ve su gibi maddeler âyine olup cismanî bir tek şey, o âyinelerde bir külliyet kesbeder. Öyle de nurani şeylere ve ruhaniyata dahi hava ve esîr ve âlem-i misalin bazı mevcudatı, âyineler hükmünde ve berk ve hayal süratinde birer vasıta-i seyr ü seyahat suretine geçerler ki o nuraniler ve o ruhanîler, hayal süratiyle o meraya-yı nazifede ve o menazil-i latîfede gezerler. Bir anda binler yerlere girerler. Ve her âyinede, nurani oldukları ve akisleri onların aynı ve onların hâsiyetine mâlik oldukları için cismaniyetin aksine olarak, her yerde bizzat bulunur gibi hükmederler. Kesif cismanilerin akisleri ve misalleri, o cismaniyetin aynları olmadığı gibi hâsiyetine dahi mâlik değil, ölü sayılırlar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela güneş, müşahhas bir cüz’î olduğu halde, parlak eşya vasıtasıyla bir küllî hükmüne geçer. Zemin yüzündeki bütün parlak şeylere, hattâ her bir katre suya ve cam zerreciklerine birer aksini, birer misalî güneşi, onların kabiliyetine göre verir. Güneşin hararet ve ziyası ve ziyasındaki yedi rengi ve zatının bir nevi misali, her bir parlak cisimde bulunur. Faraza güneşin ilmi, şuuru bulunsa idi; her âyine onun bir nevi menzili ve tahtı ve iskemlesi hükmünde olup her şeyle bizzat temas eder, her zîşuurla âyineleri vasıtasıyla, hattâ göz bebeğiyle birer telefon hükmünde muhabere edebilirdi. Bir şey, bir şeye mani olmazdı. Bir muhabere, bir muhabereye set çekmezdi. Her yerde bulunmakla beraber, hiçbir yerde bulunmazdı.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Acaba bir zatın bin bir isminden yalnız Nur isminin maddî ve cüz’î ve camid bir âyinesi hükmünde olan güneş, böyle teşahhusu ile beraber, küllî yerlerde küllî işlere mazhar olsa o Zat-ı Zülcelal, ehadiyet-i zatiyesiyle beraber nihayetsiz işleri bir anda yapamaz mı?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İkinci Temsil:''' Kâinat bir şecere hükmünde olduğu için her bir şecere, kâinatın hakaikine misal olabilir. İşte biz de şu odamızın önündeki muhteşem, muazzam çınar ağacını, kâinata bir misal-i musağğar hükmünde tutup kâinattaki cilve-i ehadiyeti onun ile göstereceğiz. Şöyle ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu ağacın lâekall on bin meyvesi var. Her bir meyvesinin lâekall yüzer kanatlı çekirdeği var. Bütün on bin meyve ve bir milyon çekirdek; bir anda, beraber bir sanat ve icada mazhardırlar. Halbuki şu ağacın çekirdek-i aslîsinde ve kökünde ve gövdesinde, cüz’î ve müşahhas ve ukde-i hayatiye tabir edilen bir cilve-i irade-i İlahiye ve bir nüve-i emr-i Rabbanî ile şu ağacın kavanin-i teşkiliyesinin merkeziyeti, her dalın başında her bir meyvenin içinde her bir çekirdeğin yanında bulunur ki hiçbirinin bir şeyini, noksan bırakmayarak, birbirine mani olmayarak onunla yapılır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Ve o bir tek cilve-i irade ve o kanun-u emrî; ziya, hararet, hava gibi dağılıp her yere gitmiyor. Çünkü gittiği yerlerin ortalarındaki uzun mesafelerde ve muhtelif masnularda hiçbir iz bırakmıyor, hiçbir eseri görülmüyor. Eğer intişar ile olsa idi izi ve eseri görülecekti. Belki bizzat, tecezzi ve intişar etmeden her birisinin yanında bulunuyor. Ehadiyetine ve şahsiyetine o küllî işler, münafî olmuyor. Hattâ denilebilir ki o cilve-i irade, o kanun-u emrî, o ukde-i hayatiye; her birinin yanında bulunur, hiçbir yerde de bulunmaz. Güya şu muhteşem ağaçta meyveler, çekirdekler adedince o kanun-u emrînin birer gözü, birer kulağı var. Belki ağacın her bir cüzü, o kanun-u emrînin duygularının birer merkezi hükmündedir ki uzun vasıtaları perde olup bir mani teşkil etmek değil belki telefon telleri gibi birer vesile-i teshil ve takrib olur. En uzak, en yakın gibidir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Madem bilmüşahede Zat-ı Ehad-i Samed’in irade gibi bir sıfatının bir tek cilve-i cüz’îsi, bilmüşahede milyon yerde, milyonlar işe vasıtasız medar olur. Elbette Zat-ı Zülcelal’in tecelli-i kudret ve iradesiyle, şecere-i hilkati bütün ecza ve zerratıyla beraber tasarruf edebilmesine şuhud derecesinde yakîn etmek lâzım gelir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
On Altıncı Söz’de ispat ve izah edildiği gibi deriz ki madem güneş gibi âciz ve musahhar mahluklar ve ruhanî gibi madde ile mukayyed nim-nurani masnular ve şu çınar ağacının manevî nuru, ruhu hükmünde olan ukde-i hayatiyesi ve merkez-i tasarrufu olan emrî kanunlar ve iradevî cilveler, nuraniyet sırrıyla bir yerde iken ve bir tek müşahhas cüz’î oldukları halde, pek çok yerlerde ve pek çok işlerde bilmüşahede bulunabilirler. Ve madde ile mukayyed bir cüz’î oldukları halde, mutlak bir küllî hükmünü alırlar. Ve bir anda bir cüz-i ihtiyarî ile pek çok muhtelif işleri bilmüşahede kesbederler. Sen de görüyorsun ve inkâr edemezsin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Acaba maddeden mücerred ve muallâ hem kaydın tahdidinden ve kesafetin zulmetinden münezzeh ve müberra hem şu umum envar ve şu bütün nuraniyat onun envar-ı kudsiye-i esmaiyesinin kesif bir gölgesi ve zılali hem umum vücud ve bütün hayat ve âlem-i ervah ve âlem-i berzah ve âlem-i misal nim-şeffaf birer âyine-i cemali hem sıfâtı muhita ve şuunatı külliye olan bir tek Zat-ı Akdes’in irade-i külliye ve kudret-i mutlaka ve ilm-i muhit ile zâhir olan tecelli-i sıfâtı ve cilve-i ef’ali içindeki teveccüh-ü ehadiyetinden hangi şey saklanabilir? Hangi iş ona ağır gelebilir? Hangi yer ondan gizlenebilir? Hangi fert ondan uzak kalabilir? Hangi şahıs külliyet kesbetmeden ona yanaşabilir? Hiç eşya ondan gizlenebilir mi? Hiçbir iş, bir işe mani olur mu? Hiçbir yer, onun huzurundan hâlî kalır mı? İbn-i Abbas radıyallahu anhın dediği gibi “Her bir mevcuda bakar birer manevî basarı ve işitir birer manevî sem’i” bulunmaz mı? Silsile-i eşya, onun evamir ve kanunlarının süratle cereyanlarına birer tel, birer damar hükmüne geçmez mi? Mevani ve avâik, onun tasarrufuna vesail ve vesait olamaz mı? Esbab ve vesait, sırf zâhirî bir perde olamaz mı? Hiçbir yerde bulunmadığı halde, her yerde bulunmaz mı? Hiç tahayyüz ve temekküne muhtaç olur mu? Hiç uzaklık ve küçüklük ve tabakat-ı vücudun perdeleri, onun kurbiyetine ve tasarrufuna ve şuhuduna mani olabilir mi? Hem hiç maddîlerin, mümkinlerin, kesiflerin, kesîrlerin, mukayyedlerin, mahdudların hâssaları ve maddenin ve imkânın ve kesafetin ve kesretin ve takayyüdün ve mahdudiyetin mahsus ve münhasır lâzımları olan tagayyür, tebeddül, tahayyüz ve tecezzi gibi emirler; maddeden mücerred ve Vâcibü’l-vücud ve Nuru’l-Envar ve Vâhid-i Ehad ve kuyuddan münezzeh ve huduttan müberra ve kusurdan mukaddes ve noksandan muallâ bir Zat-ı Akdes’e lâhik olabilir mi? Acz, hiç ona yakışır mı? Kusur, hiç onun dâmen-i izzetine yanaşır mı?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İKİNCİ MAKSAT’IN HÂTİMESİ'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bir zaman ehadiyete dair bir tefekkürde bulunduğum zaman, odamın yanındaki çınar ağacının meyvelerine baktım. Arabiyyü’l-ibare bir silsile-i tefekkür kalbe geldi. Nasıl gelmiş ise öyle Arabî olarak yazıp sonra kısa bir mealini söyleyeceğim. İşte:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
نَعَم۟ فَال۟اَث۟مَارُ وَال۟بُذُورُ مُع۟جِزَاتُ ال۟حِك۟مَةِ خَوَارِقُ الصَّن۟عَةِ هَدَايَاءُ الرَّح۟مَةِ بَرَاهٖينُ ال۟وَح۟دَةِ بَشَائِرُ لُط۟فِهٖ فٖى دَارِ ال۟اٰخِرَةِ شَوَاهِدُ صَادِقَةٌ بِاَنَّ خَلَّاقَهَا 
لِكُلِّ شَى۟ءٍ قَدٖيرٌ بِكُلِّ شَى۟ءٍ عَلٖيمٌ كُلُّ ال۟اَث۟مَارِ وَال۟بُذُورِ مَرَايَاءُ ال۟وَح۟دَةِ فٖى اَط۟رَافِ ال۟كَث۟رَةِ اِشَارَاتُ ال۟قَدَرِ رُمُوزَاتُ ال۟قُد۟رَةِ بِاَنَّ تَاكَ ال۟كَث۟رَةَ مِن۟ مَن۟بَعِ ال۟وَح۟دَةِ تَص۟دُرُ شَاهِدَةً لِوَح۟دَةِ ال۟فَاطِرِ فِى الصُّن۟عِ وَالتَّص۟وٖيرِ
ثُمَّ اِلَى ال۟وَح۟دَةِ تَن۟تَهٖى ذَاكِرَةً لِحِك۟مَةِ ال۟قَادِرِ فِى ال۟خَل۟قِ وَالتَّد۟بٖيرِ وَكَذَاهُنَّ تَل۟وٖيحَاتُ ال۟حِك۟مَةِ بِاَنَّ صَانِعَ ال۟كُلِّ بِكُلِّيَّةِ النَّظَرِ اِلَى ال۟جُز۟ئِىِّ يَن۟ظُرُ
ثُمَّ اِلٰى جُز۟ئِهٖ اِذ۟ اِن۟ كَانَ ثَمَرًا فَهُوَ ال۟مَق۟صُودُ ال۟اَظ۟هَرُ مِن۟ خَل۟قِ هٰذَا الشَّجَرِ فَال۟بَشَرُ ثَمَرٌ لِهٰذِهِ ال۟كَائِنَاتِ فَهُوَ ال۟مَط۟لُوبُ ال۟اَظ۟هَرُ لِخَالِقِ ال۟مَو۟جُودَاتِ وَال۟قَل۟بُ كَالنَّوَاةِ فَهُوَ ال۟مِر۟اٰةُ ال۟اَن۟وَرُ لِصَانِعِ ال۟كَائِنَاتِ مِن۟ هٰذِهِ ال۟حِك۟مَةِ صَارَ ال۟اِن۟سَانُ ال۟اَص۟غَرُ فٖى هٰذِهِ ال۟مَخ۟لُوقَاتِ هُوَ ال۟مَدَارُ ال۟اَظ۟هَرُ لِلنَّش۟رِ وَال۟مَح۟شَرِ فٖى هٰذِهِ ال۟مَو۟جُودَاتِ وَالتَّخ۟رٖيبِ وَالتَّب۟دٖيلِ لِهٰذِهِ ال۟كَائِنَاتِ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bu Arabî fıkranın mebdei şudur:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
فَسُب۟حَانَ مَن۟ جَعَلَ حَدٖيقَةَ اَر۟ضِهٖ مَش۟هَرَ صَن۟عَتِهٖ مَح۟شَرَ حِك۟مَتِهٖ مَظ۟هَرَ قُد۟رَتِهٖ مَز۟هَرَ رَح۟مَتِهٖ مَز۟رَعَ جَنَّتِهٖ مَمَرَّ ال۟مَخ۟لُوقَاتِ مَسٖيلَ ال۟مَو۟جُودَاتِ مَكٖيلَ ال۟مَص۟نُوعَاتِ فَمُزَيَّنُ ال۟حَي۟وَانَاتِ مُنَقَّشُ الطُّيُورَاتِ مُثَمَّرُ الشَّجَرَاتِ مُزَهَّرُ النَّبَاتَاتِ مُع۟جِزَاتُ عِل۟مِهٖ خَوَارِقُ صُن۟عِهٖ هَدَايَاءُ جُودِهٖ بَشَائِرُ لُط۟فِهٖ تَبَسُّمُ ال۟اَز۟هَارِ مِن۟ زٖينَةِ ال۟اَث۟مَارِ تَسَجُّعُ ال۟اَط۟يَارِ فٖى نَس۟مَةِ ال۟اَس۟حَارِ تَهَزُّجُ ال۟اَم۟طَارِ عَلٰى خُدُودِ ال۟اَز۟هَارِ تَرَحُّمُ ال۟وَالِدَاتِ عَلَى ال۟اَط۟فَالِ الصِّغَارِ تَعَرُّفُ وَدُودٍ تَوَدُّدُ رَح۟مٰنٍ تَرَحُّمُ حَنَّانٍ تَحَنُّنُ مَنَّانٍ لِل۟جِنِّ وَ ال۟اِن۟سَانِ وَ الرُّوحِ 
وَ ال۟حَي۟وَانِ وَ ال۟مَلَكِ وَ ال۟جَانِّ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İşte bu Arabî tefekkürün kısa bir meali şudur ki:'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bütün meyveler ve içindeki tohumcuklar; hikmet-i Rabbaniyenin birer mu’cizesi, sanat-ı İlahiyenin birer hârikası, rahmet-i İlahiyenin birer hediyesi, vahdet-i İlahiyenin birer bürhan-ı maddîsi, âhirette eltaf-ı İlahiyenin birer müjdecisi, kudretinin ihatasına ve ilminin şümulüne birer şahid-i sadık oldukları gibi şunlar, âlem-i kesretin aktarında ve şu ağaç gibi tekessür etmiş bir nevi âlemin etrafında vahdet âyineleridirler. Enzarı, kesretten vahdete çeviriyorlar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Lisan-ı hal ile her birisi der: “Dal budak salmış şu koca ağacın içinde dağılma, boğulma, bütün o ağaç bizdedir. Onun kesreti, vahdetimizde dâhildir.” Hattâ her meyvenin kalbi hükmünde olan her bir çekirdek dahi vahdetin birer maddî âyinesi oldukları gibi; zikr-i kalbî-yi hafî ile koca ağacın zikr-i cehrî suretiyle çektiği ve okuduğu bütün esmayı zikreder, okur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem o meyveler, tohumlar; vahdetin âyineleri oldukları gibi kaderin meşhud işaratı ve kudretin mücessem rumuzatıdır ki kader onlar ile işaret eder ve kudret o kelimeler ile remzen der: Nasıl ki şu ağacın kesretli dal ve budakları, bir tek çekirdekten gelmiş ve şu ağacın sanatkârının icad ve tasvirde vahdetini gösteriyor. Sonra şu ağaç, dal ve budak salıp tekessür ve intişar ettikten sonra, bütün hakikatini bir meyvede toplar. Bütün manasını bir çekirdekte derceder. Onunla Hâlık-ı Zülcelal’inin halk ve tedbirindeki hikmetini gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Öyle de şu şecere-i kâinat, bir menba-ı vahdetten vücud alır, terbiye görür. Ve o kâinatın meyvesi olan insan, şu kesret-i mevcudat içinde, vahdeti gösterdiği gibi kalbi dahi iman gözüyle kesret içinde sırr-ı vahdeti görür.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem o meyveler ve tohumlar, hikmet-i Rabbaniyenin telvihatıdır. Hikmet onlarla ehl-i şuura şöyle ifade ediyor ve diyor ki: “Nasıl şu ağaca müteveccih küllî nazar, küllî tedbir, külliyetiyle ve umumiyetiyle bir tek meyveye bakar. Çünkü o meyve, o ağaca bir misal-i musağğardır. Hem o ağaçtan maksud, odur. Hem o küllî nazar ve umumî tedbir, bir meyvenin içinde her bir çekirdeğe dahi nazar eder. Çünkü çekirdek, umum ağacın manasını, fihristesini taşıyor. Demek, ağacın tedbirini gören zat, o tedbir ile alâkadar bütün esmasıyla, ağacın vücudundan maksud ve icadının gayesi olan her bir semereye müteveccihtir. Hem şu koca ağaç, o küçük meyveler için bazen budanır, kesilir, tecdid için bazı cihetleri tahrip edilir. Daha güzel, bâki meyveler vermek için aşılanır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Öyle de şu şecere-i kâinatın semeresi olan beşer, kâinatın vücudundan ve icadından maksud odur ve icad-ı mevcudatın gayesi de odur. Ve o meyvenin çekirdeği olan insanın kalbi dahi Sâni’-i kâinat’ın en münevver ve en câmi’ bir âyinesidir.''' İşte şu hikmettendir ki şu küçücük insan, neşir ve haşir gibi muazzam inkılablara medar olmuş. Kâinatın tahrip ve tebdiline sebep olur. Onun muhakemesi için dünya kapısı kapanıp âhiret kapısı açılır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Madem haşrin bahsi geldi. Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyan’ın haşrin ispatına dair cezalet-i beyanını ve kuvvet-i ifadesini gösteren bir nükte-i hakikatini beyan etmeye münasebet geldi. Şöyle ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu tefekkür neticesi gösteriyor ki beşerin muhakemesi ve saadet-i ebediye kazanması için lüzum olsa bütün kâinat tahrip edilir ve tahrip ve tebdil edecek bir kudret görünüyor ve vardır. '''Fakat haşrin meratibi var. Bir kısmına iman farzdır, marifeti lâzımdır. Diğer kısmı, terakkiyat-ı ruhiye ve fikriyenin derecatına göre görünür. Ve ilim ve marifeti lâzım olur.''' Kur’an-ı Hakîm, en basit ve kolay olan mertebeyi kat’î ve kuvvetli ispat için en geniş ve en büyük bir daire-i haşri açacak bir kudreti gösteriyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte umuma iman lâzım olan haşrin mertebesi şudur ki insanlar öldükten sonra, ruhları başka makamlara gider. Cesetleri çürüyor. Fakat insanın cesedinden bir çekirdek, bir tohum hükmünde olacak “'''acbü’z-zeneb'''” tabir edilen küçük bir cüzü bâki kalıp Cenab-ı Hak, onun üstünde cesed-i insanîyi haşirde halk eder, onun ruhunu ona gönderir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte bu mertebe o kadar kolaydır ki her baharda milyonlarla misali görülüyor. İşte bazen şu mertebeyi ispat için âyât-ı Kur’aniye öyle bir daireyi gösteriyor ki bütün zerratı haşir ve neşredecek bir kudretin tasarrufatını gösterir. Bazen de bütün mahlukatı fenaya gönderip yeniden getirecek bir kudret ve hikmetin âsârını gösterir. Bazı, yıldızları dağıtıp semavatı parçalayabilir bir kudret ve hikmetin tasarrufatını ve âsârını gösterir. Bazı, bütün zîhayatı öldürecek, yeniden def’aten bir sayha ile diriltecek bir kudret ve hikmetin tasarrufatını ve tecelliyatını gösterir. Bazı, bütün rûy-i zeminde zîhayat olanları ayrı ayrı haşir ve neşredecek bir kudret ve hikmetin tecelliyatını gösterir. Bazen küre-i arzı bütün bütün dağıtacak, dağları uçuracak, düzeltip daha güzel bir surete çevirecek bir kudret ve hikmetin âsârını gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek, herkese imanı ve marifeti farz olan haşirden başka, çok mertebe-i haşirleri dahi o kudret ve hikmetle yapabilir. Hikmet-i Rabbaniye iktiza etmiş ise elbette haşir ve neşr-i insanî ile beraber umum onları dahi yapacak veyahut bazı mühimlerini yapar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Bir sual:''' Diyorsunuz ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
“Sen Sözler’de kıyas-ı temsili çok istimal ediyorsun. Halbuki fenn-i mantıkça kıyas-ı temsilî, yakîni ifade etmiyor. Mesail-i yakîniyede bürhan-ı mantıkî lâzımdır. Kıyas-ı temsilî, usûl-ü fıkıh ulemasınca zann-ı galip kâfi olan metalibde istimal edilir.”
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
“Hem de sen, temsilatı bazı hikâyeler suretinde zikrediyorsun. Hikâye hayalî olur, hakiki olmaz, vakıa muhalif olur?”
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elcevap:''' İlm-i mantıkça çendan “Kıyas-ı temsilî, yakîn-i kat’î ifade etmiyor.” denilmiş. Fakat kıyas-ı temsilînin bir nev’i var ki mantığın yakînî bürhanından çok kuvvetlidir ve mantığın birinci şeklinin birinci darbından daha yakînîdir. O kısım da şudur ki: Bir temsil-i cüz’î vasıtasıyla bir hakikat-i küllînin ucunu gösterip hükmü o hakikate bina ediyor. O hakikatin kanununu, bir hususi maddede gösteriyor. Tâ o hakikat-i uzma bilinsin ve cüz’î maddeler, ona ircâ edilsin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela “Güneş, nuraniyet vasıtasıyla, bir tek zat iken her parlak şeyin yanında bulunuyor.” temsiliyle bir kanun-u hakikat gösteriliyor ki nur ve nurani için kayıt olamaz. Uzak ve yakın bir olur. Az ve çok müsavi olur. Mekân onu zapt edemez.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem mesela “Ağacın meyveleri, yaprakları; bir anda, bir tarzda kolaylıkla ve mükemmel olarak bir tek merkezde, bir kanun-u emrî ile teşkili ve tasviri” bir temsildir ki muazzam bir hakikatin ve küllî bir kanunun ucunu gösterir. O hakikat ve o hakikatin kanununu gayet kat’î bir surette ispat eder ki o koca kâinat dahi şu ağaç gibi o kanun-u hakikatin ve o sırr-ı ehadiyetin bir mazharıdır, bir meydan-ı cevelanıdır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İşte bütün Sözlerdeki kıyasat-ı temsiliyeler bu çeşittirler ki bürhan-ı kat’î-yi mantıkîden daha kuvvetli, daha yakînîdirler.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İkinci suale cevap:''' Malûmdur ki fenn-i belâgatta bir lafzın, bir kelâmın mana-yı hakikisi, başka bir maksud manaya sırf bir âlet-i mülahaza olsa ona “lafz-ı kinaî” denilir. Ve “kinaî” tabir edilen bir kelâmın mana-yı aslîsi, medar-ı sıdk ve kizb değildir. Belki kinaî manasıdır ki medar-ı sıdk ve kizb olur. Eğer o kinaî mana doğru ise o kelâm sadıktır. Mana-yı aslî, kâzib dahi olsa sıdkını bozmaz. Eğer mana-yı kinaî doğru değilse; mana-yı aslîsi doğru olsa, o kelâm kâzibdir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, kinaî misallerinden   فِلَانٌ طَوٖيلُ النَّجَاد۟   denilir. Yani “Kılıncının kayışı, bendi uzundur.” Şu kelâm, o adamın kametinin uzunluğuna kinayedir. Eğer o adam uzun ise kılıncı ve kayışı ve bendi olmasa da yine bu kelâm sadıktır, doğrudur. Eğer o adamın boyu uzun olmazsa, çendan uzun bir kılıncı ve uzun bir kayışı ve uzun bir bendi bulunsa yine bu kelâm kâzibdir. Çünkü mana-yı aslîsi, maksud değil.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte Onuncu Söz’ün ve Yirmi İkinci Söz’ün hikâyeleri gibi sair Sözlerin hikâyeleri, kinaiyat kısmındandırlar ki be-gayet doğru ve gayet sadık ve mutabık-ı vaki olan hikâyelerin sonlarındaki hakikatler, o hikâyelerin mana-yı kinaiyeleridir. Mana-yı aslîleri, bir temsil-i dürbünîdir. Nasıl olursa olsun, sıdkına ve hakkaniyetine zarar vermez. Hem o hikâyeler birer temsildirler. Yalnız umuma tefhim için lisan-ı hal, lisan-ı kāl suretinde ve şahs-ı manevî, bir şahs-ı maddî şeklinde gösterilmiştir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== Üçüncü Maksat ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Umum ehl-i dalaletin vekili, ikinci sualine (Hâşiye<ref>'''Hâşiye:''' İkinci Maksat’ın başındaki sual demektir. Yoksa hâtimenin âhirindeki bu küçücük sual değildir. </ref>)karşı, kat’î ve mukni ve mülzim cevabı aldıktan sonra, şöyle üçüncü bir sual ediyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Diyor ki:''' Kur’an’da   اَح۟سَنُ ال۟خَالِقٖينَ  اَر۟حَمُ الرَّاحِمٖينَ   gibi kelimat; başka hâlıklar, râhimler bulunduğunu iş’ar eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Hem diyorsunuz ki:''' Hâlık-ı âlem’in nihayetsiz kemalâtı var. Bütün enva-ı kemalâtın en nihayet mertebelerini câmi’dir. Halbuki eşyanın kemalâtı, ezdad ile bilinir; elem olmazsa lezzet bir kemal olmaz, zulmet olmazsa ziya tahakkuk etmez, firak olmazsa visal lezzet vermez ve hâkeza?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elcevap:''' Birinci şıkka beş işaret ile cevap veririz:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''BİRİNCİ İŞARET'''
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Kur’an baştan başa tevhidi ispat ettiği ve gösterdiği için bir delil-i kat’îdir ki Kur’an-ı Hakîm’in o nevi kelimeleri sizin fehmettiğiniz gibi değildir. Belki   اَح۟سَنُ ال۟خَالِقٖينَ   demesi, “Hâlıkıyet mertebelerinin en ahsenindedir.” demektir ki başka hâlık bulunduğuna hiç delâleti yok. Belki hâlıkıyetin sair sıfatlar gibi çok meratibi var.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اَح۟سَنُ ال۟خَالِقٖينَ   demek, “Meratib-i hâlıkıyetin en güzel, en münteha mertebesinde bir Hâlık-ı Zülcelal’dir.” demektir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İKİNCİ İŞARET'''
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اَح۟سَنُ ال۟خَالِقٖينَ   gibi tabirler, hâlıkların taaddüdüne bakmıyor. Belki mahlukıyetin envaına bakıyor. Yani “Her şeyi, her şeye lâyık bir tarzda, en güzel bir mertebede halk eder bir Hâlık’tır.” Nasıl ki şu manayı    اَح۟سَنَ كُلَّ شَى۟ءٍ خَلَقَهُ   gibi âyetler ifade eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''ÜÇÜNCÜ İŞARET'''
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اَح۟سَنُ ال۟خَالِقٖينَ ، اَللّٰهُ اَك۟بَرُ ، خَي۟رُ ال۟فَاصِلٖينَ ، خَي۟رُ ال۟مُح۟سِنٖينَ gibi tabirattaki muvazene, Cenab-ı Hakk’ın vakideki sıfât ve ef’ali, sair o sıfât ve ef’alin numunelerine mâlik olanlarla muvazene ve tafdil değildir. Çünkü bütün kâinatta cin ve ins ve melekte olan kemalât, onun kemaline nisbeten zayıf bir gölgedir; nasıl muvazeneye gelebilir? Belki muvazene, insanların ve bâhusus ehl-i gafletin nazarına göredir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela nasıl ki bir nefer, onbaşısına karşı kemal-i itaat ve hürmeti gösteriyor, bütün iyilikleri ondan görüyor; padişahı az düşünür. Onu düşünse de yine teşekküratını onbaşıya veriyor. İşte böyle bir nefere karşı denilir: “Yahu, padişah senin onbaşından daha büyüktür. Yalnız ona teşekkür et.” Şimdi şu söz, vakideki padişahın haşmetli hakiki kumandanlığıyla, onbaşısının cüz’î, surî kumandanlığını muvazene değil; çünkü o muvazene ve tafdil, manasızdır. Belki neferin nazar-ı ehemmiyet ve irtibatına göredir ki onbaşısını tercih eder, teşekküratını ona verir, yalnız onu sever.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte bunun gibi hâlık ve mün’im tevehhüm olunan zâhirî esbab, ehl-i gafletin nazarında Mün’im-i Hakiki’ye perde olur. Ehl-i gaflet onlara yapışır, nimet ve ihsanı, onlardan bilir. Medh ü senalarını, onlara verir. Kur’an der ki: “Cenab-ı Hak daha büyüktür, daha güzel bir Hâlık’tır, daha iyi bir Muhsin’dir. Ona bakınız, ona teşekkür ediniz.”
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''DÖRDÜNCÜ İŞARET'''
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Muvazene ve tafdil, vaki mevcudlar içinde olduğu gibi imkânî, hattâ farazî eşyalar içinde dahi olabilir. Nasıl ki ekser mahiyetlerde, müteaddid meratib bulunur. Öyle de esma-i İlahiye ve sıfât-ı kudsiyenin mahiyetlerinde de akıl itibarıyla hadsiz meratib bulunabilir. Halbuki Cenab-ı Hak, o sıfât ve esmanın mümkün ve mutasavver bütün meratibinin en ekmelinde, en ahsenindedir. Bütün kâinat, kemalâtıyla bu hakikate şahittir.   ‌لَهُ ال۟اَس۟مَٓاءُ ال۟حُس۟نٰى‌   bütün esmasını ahseniyet ile tavsif, şu manayı ifade ediyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''BEŞİNCİ İŞARET'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu muvazene ve müfadale, Cenab-ı Hakk’ın mâsivaya mukabil değil belki iki nevi tecelliyat ve sıfâtı var.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Biri:''' Vâhidiyet sırrıyla ve vesait ve esbab perdesi altında ve bir kanun-u umumî suretinde tasarrufatıdır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İkincisi:''' Ehadiyet sırrıyla; perdesiz, doğrudan doğruya, hususi bir teveccüh ile tasarruftur. İşte ehadiyet sırrıyla, doğrudan doğruya olan ihsanı ve icadı ve kibriyası ise vesait ve esbabın mezâhiriyle görünen âsâr-ı ihsanından ve icad ve kibriyasından daha büyük daha güzel daha yüksektir, demektir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, nasıl bir padişahın –fakat veli bir padişahın– ki umum memurları ve kumandanları sırf bir perde olup, bütün hüküm ve icraat onun elinde farz ediyoruz. O padişahın tasarrufat ve icraatı iki çeşittir. Birisi: Umumî bir kanunla, zâhirî memurların ve kumandanların suretinde ve makamların kabiliyetine göre verdiği emirler ve gösterdiği icraatlardır. İkincisi: Umumî kanunla değil ve zâhirî memurları da perde yapmayarak, doğrudan doğruya ihsanat-ı şahanesi ve icraatı daha güzel, daha yüksek denilebilir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Öyle de Sultan-ı ezel ve ebed olan Hâlık-ı kâinat, çendan vesait ve esbabı icraatına perde yapmış, haşmet-i rububiyetini göstermiş. Fakat ibadının kalbinde hususi bir telefon bırakmış ki esbabı arkada bırakıp, doğrudan doğruya ona teveccüh etmek için ubudiyet-i hâssa ile mükellef edip اِيَّاكَ نَع۟بُدُ وَاِيَّاكَ نَس۟تَعٖينُ deyiniz, diye kâinattan yüzlerini kendine çevirir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte   اَح۟سَنُ ال۟خَالِقٖينَ ، اَر۟حَمُ الرَّاحِمٖينَ ، اَللّٰهُ اَك۟بَرُ   maânîsi, şu manaya da bakıyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Vekilin ikinci şık sualine '''beş remiz''' ile cevaptır:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Birinci Remiz'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Sualde diyor ki:''' “Bir şeyin zıddı olmazsa o şeyin nasıl kemali olabilir?”
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elcevap:''' Şu sual sahibi, hakiki kemali bilmiyor. Yalnız nisbî bir kemal zannediyor. Halbuki gayra bakan ve gayra nisbeten hasıl olan meziyetler, faziletler, tefevvuklar; hakiki değiller, nisbîdirler, zayıftırlar. Eğer gayr, nazardan sâkıt olsalar onlar da sukut ederler. Mesela, sıcaklığın nisbî lezzeti ve fazileti, soğuğun tesiri iledir. Yemeğin nisbî lezzeti, açlık eleminin tesiri iledir. Onlar gitse bunlar da azalır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Halbuki hakiki lezzet ve muhabbet ve kemal ve fazilet odur ki gayrın tasavvuruna bina edilmesin, zatında bulunsun ve bizzat bir hakikat-i mukarrere olsun. “Lezzet-i vücud ve lezzet-i hayat ve lezzet-i muhabbet ve lezzet-i marifet ve lezzet-i iman ve lezzet-i beka ve lezzet-i rahmet ve lezzet-i şefkat ve hüsn-ü nur ve hüsn-ü basar ve hüsn-ü kelâm ve hüsn-ü kerem ve hüsn-ü sîret ve hüsn-ü suret ve kemal-i zat ve kemal-i sıfât ve kemal-i ef’al” gibi bizzat meziyetler; gayr olsun olmasın, şu meziyetler tebeddül etmez.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İşte Sâni’-i Zülcelal ve Fâtır-ı Zülcemal ve Hâlık-ı Zülkemal’in bütün kemalâtı hakikiyedir, zatiyedir; gayr ve mâsiva, ona tesir etmez. Yalnız mezâhir olabilirler.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İkinci Remiz'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Seyyid Şerif-i Cürcanî “Şerhü’l-Mevakıf”ta demiş ki: “Sebeb-i muhabbet ya lezzet veya menfaat, ya müşakelet (yani meyl-i cinsiyet), ya kemaldir. Çünkü kemal, mahbub-u lizatihîdir.” Yani ne şeyi seversen ya lezzet için seversin, ya menfaat için ya evlada meyil gibi bir müşakele-i cinsiye için ya kemal olduğu için seversin. Eğer kemal ise başka bir sebep, bir garaz lâzım değil. O bizzat sevilir. Mesela, eski zamanda sahib-i kemalât insanları herkes sever, onlara karşı hiçbir alâka olmadığı halde istihsankârane muhabbet edilir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte Cenab-ı Hakk’ın bütün kemalâtı ve esma-i hüsnasının bütün meratibleri ve bütün faziletleri, hakiki kemalât olduklarından bizzat sevilirler. “Mahbubetü’n-Lizatihâ”dırlar. Mahbub-u Bi’l-hak ve Habib-i Hakiki olan Zat-ı Zülcelal, hakiki olan kemalâtını ve sıfât ve esmasının güzelliklerini kendine lâyık bir tarzda sever, muhabbet eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem o kemalâtın mazharları, âyineleri olan sanatını ve masnuatını ve mahlukatının mehasinini sever, muhabbet eder. Enbiyasını ve evliyasını, hususan Seyyidü’l-mürselîn ve Sultanü’l-evliya olan Habib-i Ekremini sever. Yani kendi cemalini sevmesiyle, o cemalin âyinesi olan Habibini sever. Ve kendi esmasını sevmesiyle, o esmanın mazhar-ı câmii ve zîşuuru olan o Habibini ve ihvanını sever. Ve sanatını sevmesiyle, o sanatın dellâl ve teşhircisi olan o Habibini ve emsalini sever. Ve masnuatını sevmesiyle, o masnuata karşı “Mâşâallah, bârekellah, ne kadar güzel yapılmışlar.” diyen ve takdir eden ve istihsan eden o Habibini ve onun arkasında olanları sever. Ve mahlukatının mehasinini sevmesiyle, o mehasin-i ahlâkın umumunu câmi’ olan o Habib-i Ekremini ve onun etba ve ihvanını sever, muhabbet eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''ÜÇÜNCÜ REMİZ'''
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Umum kâinattaki umum kemalât, bir Zat-ı Zülcelal’in kemalinin âyâtıdır ve cemalinin işaratıdır. Belki hakiki kemaline nisbeten bütün kâinattaki hüsün ve kemal ve cemal, zayıf bir gölgedir. Şu hakikatin beş hüccetine icmalen işaret ederiz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Birinci Hüccet:''' Nasıl ki mükemmel, muhteşem, münakkaş, müzeyyen bir saray; mükemmel bir ustalık, bir dülgerliğe bilbedahe delâlet eder. Ve mükemmel fiil olan o dülgerlik, o nakkaşlık; bizzarure mükemmel bir fâile, bir ustaya, bir mühendise ve “nakkaş ve musavvir” gibi unvan ve isimleriyle beraber delâlet eder. Ve mükemmel o isimler dahi şüphesiz o ustanın mükemmel, sanatkârane sıfatına delâlet eder. Ve o kemal-i sanat ve sıfat, bilbedahe o ustanın kemal-i istidadına ve kabiliyetine delâlet eder. Ve o kemal-i istidat ve kabiliyet, bizzarure o ustanın kemal-i zatına ve ulviyet-i mahiyetine delâlet eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Aynen öyle de şu saray-ı âlem, şu mükemmel, müzeyyen eser; bilbedahe gayet kemaldeki ef’ale delâlet eder. Çünkü eserdeki kemalât, o ef’alin kemalâtından ileri gelir ve onu gösterir. Kemal-i ef’al ise bizzarure bir fâil-i mükemmele ve o fâilin kemal-i esmasına, yani âsâra nisbeten müdebbir, musavvir, hakîm, rahîm, müzeyyin gibi isimlerin kemaline delâlet eder. İsimlerin ve unvanların kemali ise şeksiz şüphesiz o fâilin kemal-i evsafına delâlet eder. Zira sıfat mükemmel olmazsa sıfattan neş’et eden isimler, unvanlar mükemmel olamaz. Ve o evsafın kemali, bilbedahe şuunat-ı zatiyenin kemaline delâlet eder. Çünkü sıfâtın mebdeleri, o şuun-u zatiyedir. Ve şuun-u zatiyenin kemali ise biilmelyakîn zat-ı zîşuunun kemaline ve öyle lâyık bir kemaline delâlet eder ki o kemalin ziyası, şuun ve sıfât ve esma ve ef’al ve âsâr perdelerinden geçtiği halde, şu kâinatta yine bu kadar hüsnü ve cemali ve kemali göstermiş.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu derece hakiki kemalât-ı zatiyenin bürhan-ı kat’î ile vücudu sabit olduktan sonra, gayra bakan ve emsal ve ezdada tefevvuk cihetiyle olan nisbî kemalâtın ne ehemmiyeti kalır, ne derece sönük düşer, anlarsın…
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İkinci Hüccet:''' Şu kâinata nazar-ı ibretle bakıldığı vakit, vicdan ve kalp bir hads-i sadıkla hisseder ki şu kâinatı bu derece güzelleştiren ve süslendiren ve enva-ı mehasin ile tezyin edenin, nihayet derecede bir cemal ve kemalâtı vardır ki şöyle yapıyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Üçüncü Hüccet:''' Malûmdur ki mevzun ve muntazam ve mükemmel ve güzel sanatlar, gayet güzel bir programa istinad eder. Mükemmel ve güzel bir program ise mükemmel ve güzel bir ilme ve güzel bir zihne ve güzel bir kabiliyet-i ruhiyeye delâlet eder. '''Demek, ruhun manevî güzelliğidir ki ilim vasıtasıyla sanatında tezahür ediyor.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu kâinat, hadsiz mehasin-i maddiyesiyle, bir manevî ve ilmî mehasinin tereşşuhatıdır. Ve o ilmî ve manevî mehasin ve kemalât, elbette hadsiz bir sermedî hüsün ve cemalin ve kemalin cilveleridir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Dördüncü Hüccet:''' Malûmdur ki ziyayı verenin ziyadar olması lâzım, tenvir edenin nurani olması gerek, ihsan gınadan gelir, lütuf latîften zuhur eder. Madem öyledir, kâinata bu kadar hüsün ve cemal vermek ve mevcudata muhtelif kemalât vermek; ışık, güneşi gösterdiği gibi bir cemal-i sermedîyi gösterirler.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Madem mevcudat, zeminin yüzünde büyük bir nehir gibi kemalâtın lem’alarıyla parlar, geçer. O nehir, güneşin cilveleriyle parladığı gibi şu seyl-i mevcudat dahi hüsün ve cemal ve kemalin lem’alarıyla muvakkaten parlar, gider. Arkalarından gelenler aynı parlamayı, aynı lem’aları gösterdiklerinden anlaşılıyor ki cereyan eden suyun kabarcıklarındaki cilveler, güzellikler, nasıl kendilerinden değil belki bir güneşin ziyasının güzellikleri, cilveleridir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Öyle de şu seyl-i kâinattaki muvakkat parlayan mehasin ve kemalât, bir Şems-i sermedî’nin lemaat-ı cemal-i esmasıdır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
نَعَم۟ تَفَانِى ال۟مِر۟اٰتِ زَوَالُ ال۟مَو۟جُودَاتِ مَعَ تَجَلِّى الدَّائِمِ مَعَ ال۟فَي۟ضِ ال۟مُلَازِمِ مِن۟ اَظ۟هَرِ الظَّوَاهِرِ اَنَّ ال۟جَمَالَ الظَّاهِرَ لَي۟سَ مُل۟كَ ال۟مَظَاهِرِ مِن۟ اَف۟صَحِ تِب۟يَانٍ مِن۟ اَو۟ضَحِ بُر۟هَانٍ لِل۟جَمَالِ ال۟مُجَرَّدِ لِل۟اِح۟سَانِ ال۟مُجَدَّدِ لِل۟وَاجِبِ ال۟وُجُودِ لِل۟بَاقِى ال۟وَدُودِ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Beşinci Hüccet:''' Malûmdur ki üç dört muhtelif yoldan gelenler, aynı bir hâdiseyi söyleseler yakîni ifade eden tevatür derecesinde o hâdisenin kat’î vukuuna delâlet eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte meşrepçe ve meslekçe ve istidatça ve asırca gayet muhtelif, ayrı ayrı bütün muhakkikînin muhtelif tabakatından ve evliyanın muhtelif turuklarından ve asfiyanın muhtelif mesleklerinden ve hükema-yı hakikiyenin muhtelif mezheplerinden olan bütün ehl-i keşif ve zevk ve şuhud ve müşahede, keşif ve zevk ve şuhud ile ittifak etmişler ki kâinat mezâhirinde ve mevcudat âyinelerinde görülen mehasin ve kemalât, bir tek Zat-ı Vâcibü’l-vücud’un tecelliyat-ı kemalidir ve cilve-i cemal-i esmasıdır. İşte bunların icmaı, sarsılmaz bir hüccet-i kātıadır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
''Tahmin ederim ki şu remizde ehl-i dalaletin vekili, işitmemek için kulağını kapayıp kaçmaya mecburdur. Zaten zulmetli kafaları, huffaş misillü, bu nurları görmeye tahammül edemezler. Öyle ise bundan sonra onları, pek de nazara almayacağız.''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''DÖRDÜNCÜ REMİZ'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bir şeyin lezzeti, hüsnü, cemali, emsal ve ezdadına bakmaktan ziyade, mazharlarına bakarlar. Mesela kerem, güzel ve hoş bir sıfattır. Kerîm olan zat; başka mükrimlere tefevvuk cihetiyle aldığı lezzet-i nisbiyeden bin defa daha hoş bir lezzeti, ikram ettiği adamların telezzüzleriyle, ferahlarıyla alır. Hem bir şefkat ve merhamet sahibi, şefkat ettiği mahlukların istirahatleri derecesinde hakiki bir lezzet alır. Mesela, bir validenin evladının mesudiyetlerinden ve istirahatlerinden, şefkat vasıtasıyla aldığı lezzet, o derece kuvvetlidir ki onların rahatı için ruhunu feda eder derecesine getirir. Hattâ o şefkatin lezzeti, tavuğu civcivlerini himaye etmek için arslana saldırtır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte madem evsaf-ı âliyedeki hakiki lezzet ve hüsün ve saadet ve kemal, akran ve ezdada bakmıyor. Belki mezâhir ve müteallikatına bakıyor. Elbette Hayy-ı Kayyum ve Hannan-ı Mennan ve Rahîm ve Rahman olan Zat-ı Zülcemali ve’l-kemal’in rahmetindeki cemal ise merhumlara bakar. Merhametine mazhar olanların, hususan cennet-i bâkiyede nihayetsiz enva-ı rahmet ve şefkatine mazhar olanların derece-i saadetlerine ve tena’umlarına ve ferahlarına göre o Zat-ı Rahmanu’r-Rahîm, ona lâyık bir tarzda bir muhabbet, bir sevmek gibi (ona lâyık şuunatla tabir edilen) ulvi, kudsî, güzel, münezzeh manaları vardır. “'''Lezzet-i kudsiye, aşk-ı mukaddes, ferah-ı münezzeh, mesruriyet-i kudsiye'''” tabir edilen, izn-i şer’î olmadığından yâd edemediğimiz gayet münezzeh, mukaddes şuunatı vardır ki her biri kâinatta gördüğümüz ve mevcudat mabeyninde hissettiğimiz aşk ve ferah ve mesruriyetten nihayetsiz derecelerde daha yüksek daha ulvi daha mukaddes daha münezzeh olduğunu çok yerlerde ispat etmişiz. O manaların birer lem’asına bakmak istersen gelecek temsilatın dürbünü ile bak:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela nasıl ki sehavetli, âlîcenab, müşfik bir zat; güzel bir ziyafeti, gayet fakir ve aç ve muhtaç olanlara vermek için seyahat eden güzel bir gemisine serer. Kendi de üstünde seyreder. O fukaranın minnettarane tena’umları ve o aç olanların müteşekkirane telezzüzleri ve o muhtaç olanların senakârane memnuniyetleri; ne derece o kerîm zatı mesrur ve müferrah eder, ne kadar onun hoşuna gider, anlarsın.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte küçücük bir sofranın hakiki mâliki olmayan ve bir tevziat memuru hükmünde olan bir insanın mesruriyeti böyle ise cin ve insi ve hayvanatı, feza-yı âlem denizinde seyr ü seyahat ettiren ve bir sefine-i Rabbaniye olan koca zeminin üstüne bindirip, yüzünde hadsiz enva-ı mat’umatı câmi’ bir sofrayı serip, bütün zîhayatı küçük bir kahvaltı nevinde o ziyafete davet etmekle beraber, gayet mükemmel ve bütün enva-ı lezaizi câmi’, sermedî, ebedî bir dâr-ı bekada cennetleri, her birisini birer sofra-i nimet ederek hadsiz lezaizi ve letaifi câmi’ bir tarzda, nihayetsiz bir zamanda, nihayetsiz muhtaç, nihayetsiz müştak, nihayetsiz ibadına, hakiki yemek için ziyafet açan bir Rahmanu’r-Rahîm’e ait ve tabirinde âciz olduğumuz maânî-i mukaddese-i muhabbeti ve netaic-i rahmeti kıyas edebilirsin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem mesela mahir bir sanat-perver, maharetini göstermeyi sever bir usta; güzel, plaksız konuşan fonoğraf gibi bir sanatı icad ettikten sonra, onu kurup tecrübe ediyor, gösteriyor. O sanatkârın düşündüğü ve istediği neticeleri en mükemmel bir tarzda gösterse onun mûcidi ne kadar iftihar eder, ne kadar memnun olur, ne derece hoşuna gider. Kendi kendine “Bârekellah” der.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte küçücük bir insan, icadsız, sırf surî bir sanatçığı ile bir fonoğrafın güzel işlemesiyle böyle memnun olsa acaba bir Sâni’-i Zülcelal; koca kâinatı, bir musikî, bir fonoğraf hükmünde icad ettiği gibi zemini ve zemin içindeki bütün zîhayatı ve bilhassa zîhayat içinde insanın başını öyle bir fonoğraf-ı Rabbanî ve bir musika-i İlahî tarzında yapmış ki hikmet-i beşer, o sanat karşısında hayretinden parmağını ısırıyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte bütün o masnuat, bütün onlardan matlub neticeleri, nihayet derecede ve gayet güzel bir surette gösterdiklerinden ve ibadat-ı mahsusa ve tesbihat-ı hususiye ve tahiyyat-ı muayyene ile tabir edilen evamir-i tekviniyeye karşı onların itaatleri ve onlardan matlub olan makasıd-ı Rabbaniyenin husulünden hasıl olan ve iftihar ve memnuniyet ve ferahla tabir edemediğimiz maânî-i mukaddese ve şuun-u münezzeh, o derece âlî ve mukaddestir ki bütün ukûl-ü beşer ittihat edip bir akıl olsa, yine onların künhüne yetişemez ve ihata edemez.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem mesela adalet-perver, ihkak-ı hakkı sever ve ondan zevk alır bir hâkim, mazlumların haklarını vermekten ve mazlumların teşekkürlerinden ve zalimleri tecziye etmekle mazlumların intikamlarını almaktan nasıl memnun olur, bir zevk alır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte Hakîm-i Mutlak ve Âdil-i Bi’l-hak ve Kahhar-ı Zülcelal, değil yalnız cin ve inste, belki bütün mevcudatta ihkak-ı haktan, yani her şeye hakk-ı vücudu ve hakk-ı hayatı vermekten ve vücud ve hayatını mütecavizlerden muhafaza etmekten ve dehşetli mevcudları tecavüzlerden tevkif ve durdurmaktan, hususan mahşerde ve dâr-ı âhirette cin ve insin muhakemesinden başka bütün zîhayata karşı tecelli-i kübra-yı adl ve hikmetten gelen maânî-i mukaddeseyi kıyas edebilirsin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu üç misal gibi bin bir esma-i İlahiyenin her birinde pek çok tabakat-ı hüsün ve cemal ve fazl ve kemal bulunduğu gibi pek çok meratib-i muhabbet ve iftihar ve izzet ve kibriya vardır. İşte bundandır ki “Vedud” ismine mazhar olan muhakkikîn-i evliya: “Bütün kâinatın mâyesi, muhabbettir. Bütün mevcudatın harekâtı, muhabbetledir. Bütün mevcudattaki incizab ve cezbe ve cazibe kanunları, muhabbettendir.” demişler. Onlardan birisi demiş:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
فَلَك۟ مَس۟ت۟ مَلَك۟ مَس۟ت۟ نُجُوم۟ مَس۟ت۟ سَمٰوَات۟ مَس۟ت۟ 
شَم۟س۟ مَس۟ت۟ قَمَر۟ مَس۟ت۟ زَمٖين۟ مَس۟ت۟ عَنَاصِر۟ مَس۟ت۟ 
نَبَات۟ مَس۟ت۟ شَجَر۟ مَس۟ت۟ بَشَر۟ مَس۟ت۟ سَرَاسَر۟ ذٖى حَيَات۟ مَس۟ت۟ 
هَمَه ذَرَّاتِ مَو۟جُودَات۟ بَرَابَر۟ مَس۟ت۟ دَر۟مَس۟تَس۟ت۟
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yani muhabbet-i İlahiyenin tecellisinde ve o şarab-ı muhabbetten herkes istidadına göre mesttir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Malûmdur ki her kalp, kendine ihsan edeni sever ve hakiki kemale muhabbet eder ve ulvi cemale meftun olur. Kendiyle beraber sevdiği ve şefkat ettiği zatlara dahi ihsan edeni daha pek çok sever. Acaba –sâbıkan beyan ettiğimiz gibi– her bir isminde binler ihsan defineleri bulunan ve bütün sevdiklerimizi ihsanatıyla mesud eden ve binler kemalâtın menbaı olan ve binler tabakat-ı cemalin medarı olan bin bir esmasının müsemması olan Cemil-i Zülcelal, Mahbub-u Zülkemal, ne derece aşk ve muhabbete lâyık olduğu ve bütün kâinat, onun muhabbetiyle mest ve sergerdan olmasının şayeste bulunduğu anlaşılmaz mı?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu sırdandır ki “Vedud” ismine mazhar bir kısım evliya “Cenneti istemiyoruz. Bir lem’a-i muhabbet-i İlahiye, ebeden bize kâfidir.” demişler.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem ondandır ki hadîste geldiği gibi “Cennette bir dakika rü’yet-i cemal-i İlahî, bütün cennet lezaizine faiktir.”
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İşte şu nihayetsiz kemalât-ı muhabbet, vâhidiyet ve ehadiyet dairesinde Zat-ı Zülcelal’in kendi esma ve mahlukatıyla hasıl olur. Demek, o daire haricinde tevehhüm olunan kemalât, kemalât değildir.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''BEŞİNCİ REMİZ'''
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Beş noktadır:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Birinci Nokta: Ehl-i dalaletin vekili der ki:''' “Ehadîsinizde dünya tel’in edilmiş, ‘cîfe’ ismiyle yâd edilmiş. Hem bütün ehl-i velayet ve ehl-i hakikat, dünyayı tahkir ediyorlar. ‘Fenadır, pistir.’ diyorlar. Halbuki sen, bütün kemalât-ı İlahiyeye medar ve hüccet, onu gösteriyorsun ve âşıkane ondan bahsediyorsun.”
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elcevap:''' Dünyanın '''üç yüz'''ü var:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Birinci yüzü:''' Cenab-ı Hakk’ın esmasına bakar. Onların nukuşunu gösterir. Mana-yı harfiyle, onlara âyinedarlık eder. Dünyanın şu yüzü, hadsiz mektubat-ı Samedaniyedir. Bu yüzü gayet güzeldir. Nefrete değil, aşka lâyıktır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İkinci yüzü:''' Âhirete bakar. Âhiretin tarlasıdır, cennetin mezraasıdır, rahmetin mezheresidir. Şu yüzü dahi evvelki yüzü gibi güzeldir. Tahkire değil, muhabbete lâyıktır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Üçüncü yüzü:''' İnsanın hevesatına bakan ve gaflet perdesi olan ve ehl-i dünyanın mel’abe-i hevesatı olan yüzdür. Şu yüz çirkindir. Çünkü fânidir, zâildir, elemlidir, aldatır. İşte hadîste vârid olan tahkir ve ehl-i hakikatin ettiği nefret, bu yüzdedir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Kur’an-ı Hakîm’in kâinattan ve mevcudattan ehemmiyetkârane, istihsankârane bahsi ise evvelki iki yüze bakar. Sahabelerin ve sair ehlullahın mergub dünyaları, evvelki iki yüzdedir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Şimdi, dünyayı tahkir edenler dört sınıftır:'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Birincisi:''' Ehl-i marifettir ki Cenab-ı Hakk’ın marifetine ve muhabbet ve ibadetine set çektiği için tahkir eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İkincisi:''' Ehl-i âhirettir ki ya dünyanın zarurî işleri onları amel-i uhrevîden men’ettiği için veyahut şuhud derecesinde iman ile cennetin kemalât ve mehasinine nisbeten dünyayı çirkin görür. Evet, Hazret-i Yusuf aleyhisselâma güzel bir adam nisbet edilse yine çirkin göründüğü gibi; dünyanın ne kadar kıymettar mehasini varsa, cennetin mehasinine nisbet edilse hiç hükmündedir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Üçüncüsü:''' Dünyayı tahkir eder. Çünkü eline geçmez. Şu tahkir, dünyanın nefretinden gelmiyor; muhabbetinden ileri geliyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Dördüncüsü:''' Dünyayı tahkir eder. Zira dünya, eline geçiyor. Fakat durmuyor, gidiyor. O da kızıyor. Teselli bulmak için tahkir eder. “Pistir.” der. Şu tahkir ise o da dünyanın muhabbetinden ileri geliyor. Halbuki makbul tahkir odur ki hubb-u âhiretten ve marifetullahın muhabbetinden ileri gelir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek makbul tahkir, evvelki iki kısımdır. Cenab-ı Hak, bizi onlardan yapsın, âmin bi-hürmeti Seyyidi’l-mürselîn.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
== ÜÇÜNCÜ MEVKIF ==
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَ اِن۟ مِن۟ شَى۟ءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَم۟دِهٖ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Şu Üçüncü Mevkıf “İkinci Nokta”dır. O da iki mebhastır.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== Birinci Mebhas ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَ اِن۟ مِن۟ شَى۟ءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَم۟دِهٖ sırrınca her şeyden Cenab-ı Hakk’a karşı pencereler hükmünde çok vecihler var. '''Bütün mevcudatın hakaiki, bütün kâinatın hakikati; esma-i İlahiyeye istinad eder. Her bir şeyin hakikati, bir isme veyahut çok esmaya istinad eder. Eşyadaki sıfatlar, sanatlar dahi her biri birer isme dayanıyor.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hattâ hakiki fenn-i hikmet, “Hakîm” ismine ve hakikatli fenn-i tıp “Şâfî” ismine ve fenn-i hendese “Mukaddir” ismine ve hâkeza her bir fen, bir isme dayandığı ve onda nihayet bulduğu gibi bütün fünun ve kemalât-ı beşeriye ve tabakat-ı kümmelîn-i insaniyenin hakikatleri, esma-i İlahiyeye istinad eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hattâ muhakkikîn-i evliyanın bir kısmı demişler: '''“Hakiki hakaik-i eşya, esma-i İlahiyedir. Mahiyet-i eşya ise o hakaikin gölgeleridir.”'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hattâ bir tek zîhayat şeyde, yalnız zâhir olarak yirmi kadar esma-i İlahiyenin cilve-i nakşı görünebilir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu ince ve dakik ve pek büyük ve geniş hakikati, bir temsil ile fehme takribe çalışacağız. İki üç ayrı ayrı elek ile elemek suretinde tahlil edeceğiz. Ne kadar uzun beyan etsek yine kısadır. Usanmamak gerek. Şöyle:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Nasıl ki gayet mahir bir tasvirci ve heykeltıraş bir zat, gayet güzel bir çiçekle ve insan cins-i latîfinden gayet güzel bir hasnânın suret ve heykelini yapmak istese evvela, o iki şeyin umumî şekillerini bazı hatlarla tayin eder. Şu tayini, bir tanzim iledir, bir takdir ile yapıyor. Hendeseye istinaden hudut tayin ediyor. Şu tanzim ve takdir, bir hikmet ve ilim ile yapıldığını gösteriyor ki tanzim ve tahdid fiilleri, ilim ve hikmet pergârıyla dönüyor. Öyle ise tanzim ve tahdid arkasında, ilim ve hikmet manaları hükmediyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Öyle ise ilim ve hikmet pergârı, kendini gösterecek. İşte kendini gösterdi ki o hudutlar içinde, göz, kulak, burun, yaprak ve incecik püskülcükler gibi şeylerin tasvirine başladı. Şimdi görüyoruz ki içindeki pergârın harekâtıyla tayin edilen azalar, sanatkârane ve inayetkârane düşüyor. Öyle ise o ilim ve hikmet pergârını çeviren, arkada sun’ ve inayet manaları var, hükmediyorlar ve kendilerini gösterecekler.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte ondandır ki bir hüsün ve ziynete kabiliyet gösteriyor. Öyle ise sun’ ve inayeti çalıştıran, irade-i tahsin ve kasd-ı tezyindir. Öyle ise onlar hükmediyorlar ki tezyine, tenvire başladı. Bir tebessüm vaziyetini gösterdi ve hayattarlık heyetini verdi.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Elbette şu tahsin ve tenvir manasını çalıştıran, lütuf ve kerem manasıdır. Evet o iki mana, onda o derece hükmeder ki âdeta o çiçek bir lütf-u mücessem, o heykel bir kerem-i mütecessiddir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şimdi bu mana-yı kerem ve lütfu çalıştıran ve tahrik eden “teveddüd ve taarrüf” manalarıdır. Yani kendini, hüneri ile tanıttırmak ve halka kendini sevdirmek manaları arkada hükmediyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bu tanıttırmak ve sevdirmek, elbette meyl-i merhamet ve irade-i nimetten geliyor. Madem rahmet ve irade-i nimet, arkada hükmediyor. Öyle ise o heykeli, nimetin envaıyla dolduracak, tezyin edecek, o çiçeğin suretini de bir hediyeye takacak. İşte o heykelin ellerini, kucağını ve ceplerini kıymettar nimetler ile doldurdu ve o çiçek suretini de bir mücevherata taktı.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek, bu rahmet ve irade-i nimeti çalıştıran, terahhum ve tahannündür. Yani “acımak ve şefkat etmek” manası, rahmet ve nimeti tahrik ediyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Ve o müstağni ve hiç kimseye ihtiyacı olmayan zatta olan terahhum ve tahannün manasını tahrik eden ve izhara sevk eden, elbette o zattaki manevî cemal ve kemaldir ki tezahür etmek isterler.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Ve o cemalin en şirin cüzü olan muhabbet ve en tatlı kısmı olan rahmet ise sanat âyinesiyle görünmek ve müştakların gözleriyle kendilerini görmek isterler. Yani cemal ve kemal (çünkü bizzat sevilirler) her şeyden ziyade kendi kendini severler. Hem hüsündür hem aşktırlar. Hüsün ve aşkın ittihadı bu noktadandır. Cemal madem kendini sever, kendini âyinelerde görmek ister. İşte heykele konulan ve surete takılan sevimli nimetler, güzel meyveler, o cemal-i manevînin –kendi kabiliyetlerine göre– birer lem’asını taşıyorlar. O lem’aları hem cemal sahibine hem başkasına gösteriyorlar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Aynen öyle de Sâni’-i Hakîm, cenneti ve dünyayı, semavatı ve zemini, nebatat ve hayvanatı, cin ve insi, melek ve ruhaniyatı, küllî ve cüz’î bütün eşyayı; cilve-i esmasıyla eşkâlini tahdid ediyor, tanzim ediyor, birer miktar-ı muayyene veriyor. Onun ile bunlara '''Mukaddir, Munazzım, Musavvir''' isimlerini okutturuyor. Öyle bir tarzda şekl-i umumîsinin hududunu tayin eder ki '''Alîm, Hakîm''' ismini gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Sonra ilim ve hikmet cetveliyle, o hudut içinde, o şeyin tasvirine başlar. Öyle bir tarzda ki sun’ ve inayet manalarını ve '''Sâni’''' ve '''Kerîm''' isimlerini gösteriyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Sonra sanatın yed-i beyzasıyla, inayetin fırçasıyla o suretin –eğer bir tek insan ve bir tek çiçek ise– göz, kulak, yaprak, püskül gibi azalarına bir hüsün, bir ziynet renkleri veriyor. Eğer zemin ise maadin, nebatat ve hayvanatına bir hüsün ve ziynet renkleri veriyor. Eğer cennet ise bağlarına, kasırlarına, hurilerine bir hüsün ve ziynet renkleri veriyor ve hâkeza… Başkalarını kıyas et. Hem öyle bir tarzda tezyin ve tenvir eder ki lütuf ve kerem manaları, onda o derece hükmediyor ki âdeta o mevcud-u müzeyyen, o masnû-u münevver; bir lütf-u mücessem, bir kerem-i mütecessid hükmüne geçer. '''Latîf''' ve '''Kerîm''' ismini zikreder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Sonra o lütuf ve keremi şu cilveye sevk eden, elbette teveddüd ve taarrüftür, yani kendini zîhayata sevdirmek ve zîşuura bildirmek şe’nleridir ki Latîf, Kerîm isimlerinin arkalarında '''Vedud''' ve '''Maruf''' isimlerini okutuyor ve masnuun lisan-ı halinden işitiliyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Sonra o müzeyyen mevcudu, o güzel mahluku; leziz meyveler, sevimli neticelerle süslendirip ziynetten nimete, lütuftan rahmete çevirir. '''Mün’im''' ve '''Rahîm''' ismini okutturur ve zâhirî perdeler arkasında, o iki ismin cilvesini gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Sonra bu Rahîm ve Kerîm’i (Müstağni-i Ale’l-ıtlak olan Zat’ta) bu cilveye sevk eden, elbette bir terahhum, tahannün şe’nleridir ki ism-i '''Hannan''' ve '''Rahman'''ı okutturuyor ve gösteriyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu terahhum, tahannün manalarını cilveye sevk eden, elbette bir cemal ve kemal-i zatîdir ki tezahür etmek ister. '''Cemil''' ismini ve Cemil isminde münderic olan '''Vedud''' ve '''Rahîm''' isimlerini okutturuyor. Çünkü cemal, bizzat sevilir. Zîcemal ve cemal, kendi kendini sever. Hem hüsündür hem muhabbettir. Kemal dahi bizzat mahbubdur, sebepsiz olarak sevilir. Hem muhibdir hem mahbubdur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Madem nihayetsiz derece-i kemalde bir cemal ve nihayetsiz derece-i cemalde bir kemal; nihayet derecede sevilir, muhabbete ve aşka lâyıktır. Elbette âyinelerde ve âyinelerin kabiliyetlerine göre lemaatını ve cilvelerini görmek ve göstermekle tezahür etmek ister.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek, Sâni’-i Zülcelal’in ve Hakîm-i Zülcemal’in ve Kadîr-i Zülkemal’in zatındaki cemal-i zatî ve kemalât-ı zatiyesi, terahhum ve tahannün ister ve '''Rahman''' ve '''Hannan''' isimlerini tecelliye sevk eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Terahhum ve tahannün ise rahmet ve nimeti göstermekle '''Rahîm''' ve '''Mün’im''' isimlerini cilveye sevk eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Rahmet ve nimet ise teveddüd, taarrüf şe’nlerini iktiza edip '''Vedud''' ve '''Maruf''' isimlerini tecelliye sevk eder. Masnuun bir perdesinde onları gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Teveddüd ve taarrüf ise lütuf ve kerem manalarını tahrik eder. '''Latîf''' ve '''Kerîm''' isimlerini masnuun bazı perdelerinde okutturuyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Lütuf ve kerem şe’nleri ise tezyin ve tenvir fiillerini tahrik eder. '''Müzeyyin''' ve '''Münevvir''' isimlerini masnuun hüsün ve nuraniyeti lisanıyla okutturur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Ve o tezyin ve tahsin şe’nleri ise sun’ ve inayet manalarını iktiza eder. Ve '''Sâni’''' ve '''Muhsin''' isimlerini, o masnuun güzel simasıyla okutturur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Ve o sun’ ve inayet ise bir ilim ve hikmeti iktiza eder. Ve ism-i '''Alîm''' ve '''Hakîm'''i, o masnuun intizamlı, hikmetli azasıyla okutturur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
O ilim ve hikmet ise tanzim, tasvir, teşkil fiillerini iktiza ediyor. '''Musavvir''' ve '''Mukaddir''' isimlerini masnuun heyetiyle, şekliyle okutturur, gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte Sâni’-i Zülcelal, bütün masnuatını öyle bir tarzda yapmış ki ekserisi, hususan zîhayat kısmı, çok esma-i İlahiyeyi okutturur. Güya her bir masnuuna ayrı ayrı, birbiri üstünde yirmi gömlek giydirmiş, yirmi perdeye sarmış. Her gömlekte, her perdede ayrı ayrı esmasını yazmış. Mesela, temsilde gösterildiği gibi tek güzel bir çiçekle, insanın kısm-ı sânîsinden bir ferd-i hasnânın yalnız zâhirî hilkatlerinde, çok sahifeler vardır. Başka büyük ve küllî masnuatı, o iki cüz’î misale kıyas et.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Birinci sahife:''' Umumî şekil ve miktarını gösteren heyettir ki: '''Yâ Musavvir, yâ Mukaddir, yâ Munazzım''' isimlerini yâd eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İkinci sahife:''' Suretlerinde ayrı ayrı azaların inkişafıyla hasıl olan çiçek ve insanın basit heyetidir ki o sahifede '''Alîm, Hakîm''' isimleri gibi çok isimler yazılıyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Üçüncü sahife:''' O iki mahlukun ayrı ayrı azalarına, ayrı ayrı hüsün ve ziynet vermekle o sahifede '''Sâni’''' ve '''Bâri''' isimleri gibi çok isimler yazılıyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Dördüncü sahife:''' Öyle bir ziynet ve hüsün, o iki masnua veriliyor ki güya lütuf ve kerem tecessüm etmiş, onlar olmuş. O sahife '''Yâ Latîf, yâ Kerîm''' gibi çok isimleri yâd eder, okur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Beşinci sahife:''' O çiçeğe leziz meyveler, o hasnâya sevimli evlatlar, güzel ahlâklar takmakla; o sahife '''Yâ Vedud, yâ Rahîm, yâ Mün’im''' gibi isimleri okutturuyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Altıncı sahife:''' O in’am ve ihsan sahifesinde '''Yâ Rahman, yâ Hannan''' gibi isimler okunuyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Yedinci sahife:''' O nimetlerde, o neticelerde, öyle lemaat-ı hüsün ve cemal görünüyor ki hakiki bir şevk ve şefkatle yoğrulmuş hâlis bir şükür ve safi bir muhabbete lâyık olur. O sahifede '''Yâ Cemil-i Zülkemal, yâ Kâmil-i Zülcemal''' isimleri yazılı okunuyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte yalnız bir güzel çiçek ve hasnâ bir insan ve yalnız maddî ve zâhir suretinde bu kadar esmayı gösterirse; acaba umum çiçekler ve bütün zîhayat ve büyük ve küllî mevcudat, ne derece ulvi ve küllî esmayı okutuyor, kıyas edebilirsin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem insan ruh, kalp, akıl cihetiyle ve hayat ve letaif sahifeleriyle '''Hay, Kayyum''' ve '''Muhyî''' gibi ne kadar esma-i kudsiye-i nuraniyeyi okur ve okutturur, kıyas edebilirsin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte, cennet bir çiçektir. Huri taifesi dahi bir çiçektir. Rûy-i zemin dahi bir çiçektir. Bahar da bir çiçektir. Sema da bir çiçektir; yıldızlar, o çiçeğin yaldızlı nakışlarıdır. Güneş de bir çiçektir; ziyasındaki yedi rengi, o çiçeğin nakışlı boyalarıdır. Âlem, güzel ve büyük bir insandır; nasıl ki insan, küçük bir âlemdir. Huriler nev’i ve ruhanîler cemaati ve melek cinsi ve cin taifesi ve insan nev’i, birer güzel şahıs hükmünde tasvir ve tanzim ve icad edilmiştir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem her biri külliyetiyle hem her bir ferdi, tek başıyla Sâni’-i Zülcemal’inin esmasını gösterdikleri gibi onun cemaline, kemaline, rahmetine ve muhabbetine birer ayrı ayrı âyinelerdir. Ve nihayetsiz cemal ve kemaline ve rahmet ve muhabbetine birer şahid-i sadıktır. Ve o cemal ve kemalin ve rahmet ve muhabbetin birer âyâtıdır, birer emaratıdır. '''İşte şu nihayetsiz enva-ı kemalât, daire-i vâhidiyette ve ehadiyette hasıldır. Demek, o daire haricinde tevehhüm olunan kemalât, kemalât değildir.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte hakaik-i eşyanın esma-i İlahiyeye dayandığını ve istinad ettiğini, belki hakiki hakaik, o esmanın cilveleri olduğunu ve her şeyin çok cihetlerle, çok dillerle Sâni’ini zikir ve tesbih ettiğini anla.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَ اِن۟ مِن۟ شَى۟ءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَم۟دِهٖ nin bir manasını bil ve سُب۟حَانَ مَنِ اخ۟تَفٰى بِشِدَّةِ ظُهُورِهٖ de. Ve âyetlerin âhirlerinde olan وَ هُوَ ال۟عَزٖيزُ ال۟حَكٖيمُ  وَ هُوَ ال۟غَفُورُ الرَّحٖيمُ  وَ هُوَ ال۟عَلٖيمُ ال۟قَدٖيرُ gibi zikir ve tekrarlarındaki bir sırrı fehmet.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Eğer bir çiçekte esmayı okuyamıyorsan ve vâzıh göremiyorsan cennete bak, bahara dikkat et, zeminin yüzünü temaşa et. Rahmetin şu büyük çiçekleri olan cennet ve bahar ve zeminde yazılan esmayı vâzıhan okuyabilirsin, cilvelerini ve nakışlarını anlar, görürsün.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== İkinci Nokta’nın İkinci Mebhası ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Ehl-i dalaletin vekili, tutunacak ve dalaletini ona bina edecek hiçbir şey bulamadığı ve mülzem kaldığı zaman şöyle '''diyor ki:'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
“Ben, saadet-i dünyayı ve lezzet-i hayatı ve terakkiyat-ı medeniyeti ve kemal-i sanatı; kendimce, âhireti düşünmemekte ve Allah’ı tanımamakta ve hubb-u dünyada ve hürriyette ve kendine güvenmekte gördüğüm için insanın ekserisini bu yola şeytanın himmetiyle sevk ettim ve ediyorum.”
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elcevap:''' Biz dahi Kur’an namına diyoruz ki: Ey bîçare insan! Aklını başına al! Ehl-i dalaletin vekilini dinleme! Eğer onu dinlersen hasaretin o kadar büyük olur ki tasavvurundan ruh, akıl ve kalp ürperir. Senin önünde iki yol var:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Birisi:''' Ehl-i dalaletin vekilinin gösterdiği şakavetli yoldur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Diğeri:''' Kur’an-ı Hakîm’in tarif ettiği saadetli yoldur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte o iki yolun pek çok muvazenelerini, çok Sözlerde, hususan Küçük Sözlerde gördün ve anladın. Şimdi makam münasebetiyle binde bir muvazenelerini yine gör, anla. Şöyle ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Şirk ve dalaletin ve fısk ve sefahetin yolu,''' insanı nihayet derecede sukut ettiriyor. Hadsiz elemler içinde nihayetsiz ağır bir yükü zayıf ve âciz beline yükletir. Çünkü insan, Cenab-ı Hakk’ı tanımazsa ve ona tevekkül etmezse o vakit insan; gayet derecede âciz ve zayıf, nihayet derecede muhtaç, fakir, hadsiz musibetlere maruz, elemli, kederli bir fâni hayvan hükmünde olup bütün sevdiği ve alâka peyda ettiği bütün eşyadan mütemadiyen firak elemini çeke çeke, nihayette, bâki kalan bütün ahbabını bir firak-ı elîm içinde bırakıp kabrin zulümatına yalnız olarak gider.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem müddet-i hayatında gayet cüz’î bir ihtiyar ve küçük bir iktidar ve kısacık bir hayat ve az bir ömür ve sönük bir fikir ile nihayetsiz elemler ile ve emeller ile faydasız çarpışır ve hadsiz arzuların ve makasıdın tahsiline semeresiz, boşu boşuna çalışır. Hem kendi vücudunu yüklenemediği halde, koca dünya yükünü bîçare beline ve kafasına yüklenir. Daha cehenneme gitmeden cehennem azabını çeker.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, şu elîm elemi ve dehşetli manevî azabı hissetmemek için ehl-i dalalet iptal-i his nevinden gaflet sarhoşluğuyla muvakkaten hissetmez. Fakat hissedeceği zaman yani kabre yakın olduğu vakit birden hisseder. Çünkü Cenab-ı Hakk’a hakiki abd olmazsa kendi kendine mâlik zannedecek. Halbuki o cüz’î ihtiyar, o küçük iktidarı ile şu fırtınalı dünyada vücudunu idare edemiyor. Hayatına muzır mikroptan tut tâ zelzeleye kadar binler taife düşmanları, hayatına karşı tehacüm vaziyetinde görür. Elîm bir korku dehşeti içinde her vakit kendine müthiş görünen kabir kapısına bakıyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem bu vaziyette iken insaniyet itibarıyla nev-i insanî ile ve dünya ile alâkadar olduğu halde, dünyayı ve insanı Hakîm, Alîm, Kadîr, Rahîm, Kerîm bir zatın tasarrufunda tasavvur etmediği ve onları tesadüf ve tabiata havale ettiği için dünyanın ehvali ve insanın ahvali onu daima iz’aç eder. Kendi elemiyle beraber insanların elemini de çeker. Dünyanın zelzelesi, taunu, tufanı, kaht u galâsı, fena ve zevali, ona gayet müz’iç ve karanlıklı birer musibet suretinde onu tazip eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem şu haldeki insan, merhamet ve şefkate lâyık değildir. Çünkü kendi kendine bu dehşetli vaziyeti veriyor. Sekizinci Söz’de kuyuya girmiş iki kardeşin muvazene-i halinde denildiği gibi nasıl bir adam; güzel bir bahçede, güzel bir ziyafette, güzel ahbaplar içinde, nezahetli, tatlı, namuslu, hoş, meşru bir lezzet ve eğlenceye kanaat etmeyip gayr-ı meşru ve mülevves bir lezzet için çirkin ve necis bir şarabı içse, sarhoş olup kendini kış ortasında, pis bir yerde ve hattâ canavarlar içinde tahayyül etse, titreyip bağırıp çağırsa nasıl merhamete lâyık değil. Çünkü ehl-i namus ve mübarek arkadaşlarını canavar tasavvur eder, onlara karşı hakaret eder. Hem ziyafetteki leziz taamları ve temiz kapları mülevves, pis taşlar tasavvur eder, kırmaya başlar. Hem mecliste muhterem kitapları ve manidar mektupları manasız ve âdi nakışlar tasavvur eder, yırtarak ayak altına atar ve hâkeza… Böyle bir şahıs, nasıl merhamete müstahak değil belki tokada müstahaktır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Öyle de sû-i ihtiyarından neş’et eden küfür sarhoşluğuyla ve dalalet divaneliğiyle Sâni’-i Hakîm’in şu misafirhane-i dünyasını, tesadüf ve tabiat oyuncağı olduğunu tevehhüm edip ve cilve-i esma-i İlahiyeyi tazelendiren masnuatın, zamanın geçmesiyle vazifelerinin bittiğinden âlem-i gayba geçmelerini, adem ile idam tasavvur ederek ve tesbihat sadâlarını, zeval ve firak-ı ebedî vaveylâsı olduklarını tahayyül ettiğinden ve mektubat-ı Samedaniye olan şu mevcudat sahifelerini manasız, karmakarışık tasavvur ettiğinden ve âlem-i rahmete yol açan kabir kapısını zulümat-ı adem ağzı tasavvur ettiğinden ve eceli, hakiki ahbaplara visal daveti olduğu halde, bütün ahbaplardan firak nöbeti tasavvur ettiğinden hem kendini dehşetli bir azab-ı elîmde bırakıyor hem mevcudatı hem Cenab-ı Hakk’ın esmasını hem mektubatını inkâr ve tezyif ve tahkir ettiğinden, merhamete ve şefkate lâyık olmadığı gibi şiddetli bir azaba da müstahaktır. Hiçbir cihette merhamete lâyık değildir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte ey bedbaht ehl-i dalalet ve sefahet! Şu dehşetli sukuta karşı ve ezici meyusiyete mukabil; hangi tekemmülünüz, hangi fünununuz, hangi kemaliniz, hangi medeniyetiniz, hangi terakkiyatınız karşı gelebilir? Ruh-u beşerin eşedd-i ihtiyaç ile muhtaç olduğu hakiki teselliyi nerede bulabilirsiniz?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem güvendiğiniz ve bel bağladığınız ve âsâr-ı İlahiyeyi ve ihsanat-ı Rabbaniyeyi onlara isnad ettiğiniz hangi tabiatınız, hangi esbabınız, hangi şerikiniz, hangi keşfiyatınız, hangi milletiniz, hangi bâtıl mabudunuz, sizi sizce idam-ı ebedî olan mevtin zulümatından kurtarıp kabir hududundan, berzah hududundan, mahşer hududundan, sırat köprüsünden hâkimane geçirebilir, saadet-i ebediyeye mazhar edebilir?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Halbuki kabir kapısını kapamadığınız için siz kat’î olarak bu yolun yolcususunuz. Böyle bir yolcu, öyle birisine dayanır ki bütün bu daire-i azîme ve bu geniş hudutlar, onun taht-ı emrinde ve tasarrufundadır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem dahi ey bedbaht ehl-i dalalet ve gaflet! “Gayr-ı meşru bir muhabbetin neticesi, merhametsiz azap çekmektir.” kaidesi sırrınca siz, fıtratınızdaki Cenab-ı Hakk’ın zat ve sıfât ve esmasına sarf edilecek muhabbet ve marifet istidadını ve şükür ve ibadat cihazatını, nefsinize ve dünyaya gayr-ı meşru bir surette sarf ettiğinizden bi’l-istihkak cezasını çekiyorsunuz. Çünkü Cenab-ı Hakk’a ait muhabbeti, nefsinize verdiniz. Mahbubunuz olan nefsinizin hadsiz belasını çekiyorsunuz. Çünkü hakiki bir rahatı o mahbubunuza vermiyorsunuz. Hem onu, hakiki mahbub olan Kadîr-i Mutlak’a tevekkül ile teslim etmiyorsunuz, daima elem çekiyorsunuz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem Cenab-ı Hakk’ın esma ve sıfâtına ait muhabbeti, dünyaya verdiniz ve âsâr-ı sanatını, âlemin esbabına taksim ettiniz; belasını çekiyorsunuz. Çünkü o hadsiz mahbublarınızın bir kısmı size Allah’a ısmarladık demeyip, size arkasını çevirip, bırakıp gidiyor. Bir kısmı sizi hiç tanımıyor, tanısa da sizi sevmiyor. Sevse de size bir fayda vermiyor. Daima hadsiz firaklardan ve ümitsiz dönmemek üzere zevallerden azap çekiyorsunuz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte ehl-i dalaletin saadet-i hayatiye ve tekemmülat-ı insaniye ve mehasin-i medeniyet ve lezzet-i hürriyet dedikleri şeylerin içyüzleri ve mahiyetleri budur. Sefahet ve sarhoşluk bir perdedir, muvakkaten hissettirmez. “Tuh onların aklına!” de.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Amma Kur’an’ın cadde-i nuraniyesi ise''' bütün ehl-i dalaletin çektiği yaraları, hakaik-i imaniye ile tedavi eder. Bütün evvelki yoldaki zulümatı dağıtır. Bütün dalalet ve helâket kapılarını kapatır. Şöyle ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İnsanın zaaf ve aczini ve fakr u ihtiyacını, bir Kadîr-i Rahîm’e tevekkül ile tedavi eder. Hayat ve vücudun yükünü, onun kudretine, rahmetine teslim edip; kendine yüklemeyip belki kendisi o hayatına ve nefsine biner hükmünde bir rahat makam bulur. Kendisinin “nâtık bir hayvan” değil belki hakiki bir insan ve makbul bir misafir-i Rahman olduğunu bildirir. Dünyayı, bir misafirhane-i Rahman olduğunu göstermekle ve dünyadaki mevcudat ise esma-i İlahiyenin âyineleri olduklarını ve masnuatı ise her vakit tazelenen mektubat-ı Samedaniye olduklarını bildirmekle, insanın fena-i dünyadan ve zeval-i eşyadan ve hubb-u fâniyattan gelen yaralarını güzelce tedavi eder ve evhamın zulümatından kurtarır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem mevt ve eceli, âlem-i berzaha giden ve âlem-i bekada olan ahbaplara visal ve mülakat mukaddimesi olarak gösterir. Ehl-i dalaletin nazarında bütün ahbabından bir firak-ı ebedî telakki ettiği ölüm yaralarını böylece tedavi eder. Ve o firak, ayn-ı lika olduğunu ispat eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem kabrin âlem-i rahmete ve dâr-ı saadete ve bağistan-ı cinana ve nuristan-ı Rahman’a açılan bir kapı olduğunu ispat etmekle, beşerin en müthiş korkusunu izale edip en elîm ve kasavetli ve sıkıntılı olan berzah seyahatini, en leziz ve ünsiyetli ve ferahlı bir seyahat olduğunu gösterir. Kabir ile ejderha ağzını kapatır, güzel bir bahçeye kapı açar. Yani kabir ejderha ağzı olmadığını belki bağistan-ı rahmete açılan bir kapı olduğunu gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem mü’mine der: İhtiyarın cüz’î ise kendi mâlikinin irade-i külliyesine işini bırak. İktidarın küçük ise Kadîr-i Mutlak’ın kudretine itimat et. Hayatın az ise hayat-ı bâkiyeyi düşün. Ömrün kısa ise ebedî bir ömrün var, merak etme. Fikrin sönük ise Kur’an’ın güneşi altına gir, imanın nuruyla bak ki yıldız böceği olan fikrin yerine her bir âyet-i Kur’an, birer yıldız misillü sana ışık verir. Hem hadsiz emellerin, elemlerin varsa nihayetsiz bir sevap ve hadsiz bir rahmet seni bekliyor. Hem hadsiz arzuların, makasıdın varsa onları düşünüp muztarib olma. Onlar bu dünyaya sığışmaz. Onların yerleri başka diyardır ve onları veren de başkadır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem der: Ey insan! Sen kendine mâlik değilsin. Sen, kudreti nihayetsiz bir Kadîr, rahmeti hadsiz bir Rahîm-i Zat-ı Zülcelal’in memlûküsün. Öyle ise sen, kendi hayatını kendine yükleyip zahmet çekme; çünkü hayatı veren odur, idare eden de odur. Hem dünya sahipsiz değil ki sen kendi kafana dünya yükünü yüklettirerek ehvalini düşünüp merak etme; çünkü onun sahibi Hakîm’dir, Alîm’dir. Sen de misafirsin; fuzulî olarak karışma, karıştırma.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem insanlar, hayvanlar gibi mevcudat, başıboş değiller belki vazifedar memurdurlar. Bir Hakîm-i Rahîm’in nazarındadırlar. Onların âlâm ve meşakkatlerini düşünüp ruhuna elem çektirme. Ve onların Hâlık-ı Rahîm’inin rahmetinden daha ileri şefkatini sürme. Hem sana düşmanlık vaziyetini alan mikroptan tâ taun ve tufan ve kaht ve zelzeleye kadar bütün eşyanın dizginleri, o Rahîm-i Hakîm’in elindedirler. O Hakîm’dir, abes iş yapmaz. Rahîm’dir, rahîmiyeti çoktur. Yaptığı her işinde bir nevi lütuf var.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem der: Şu âlem çendan fânidir fakat ebedî bir âlemin levazımatını yetiştiriyor. Çendan zâildir, geçicidir fakat bâki meyveler veriyor, bâki bir zatın bâki esmasının cilvelerini gösteriyor. Ve çendan lezzetleri az, elemleri çoktur fakat Rahman-ı Rahîm’in iltifatatı, zevalsiz hakiki lezzetlerdir. Elemler ise sevap cihetiyle manevî lezzet yetiştiriyor. Madem meşru daire; ruh ve kalp ve nefsin bütün lezzetlerine, safalarına, keyiflerine kâfidir. Gayr-ı meşru daireye girme. Çünkü o dairedeki bir lezzetin bazen bin elemi var. Hem hakiki ve daimî lezzet olan iltifatat-ı Rahmaniyeyi kaybetmeye sebeptir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem dalaletin yolunda sâbıkan beyan edildiği gibi esfel-i safilîne insanı öyle bir sukut ettiriyor ki hiçbir medeniyet, hiçbir felsefe ona çare bulamadıkları ve o derin zulümat kuyusundan hiçbir terakkiyat-ı beşeriye, hiçbir kemalât-ı fenniye insanı çıkaramadığı halde, Kur’an-ı Hakîm iman ve amel-i salih ile o esfel-i safilîne sukuttan insanı a’lâ-yı illiyyîne çıkarır ve delail-i kat’iye ile çıkarmasını ispat ediyor. Ve o derin kuyuyu terakkiyat-ı maneviyenin basamaklarıyla ve tekemmülat-ı ruhiyenin cihazatıyla dolduruyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem beşerin uzun ve fırtınalı ve dağdağalı olan ebed tarafındaki yolculuğunu gayet derecede teshil eder ve kolaylaştırır. Bin, belki elli bin senelik mesafeyi bir günde kestirecek vesaiti gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem Sultan-ı ezel ve ebed olan Zat-ı Zülcelal’i tanıttırmakla, insanı ona bir memur abd ve bir vazifedar misafir vaziyetini verir. Hem dünya misafirhanesinde hem berzahî ve uhrevî menzillerde kemal-i rahatla seyahatini temin eder. Nasıl ki bir padişahın müstakim bir memuru, onun daire-i memleketinde hem her vilayetin hudutlarından suhuletle ve tayyare, gemi, şimendifer gibi süratli vasıta-i seyahatle gezer, geçer. Öyle de Sultan-ı Ezelî’ye iman ile intisap eden ve amel-i salih ile itaat eden bir insan, şu misafirhane-i dünya menzillerinden ve âlem-i berzah ve âlem-i mahşer dairelerinden ve hâkeza kabirden sonraki bütün âlemlerin geniş hudutlarından berk ve burak süratinde geçer. Tâ saadet-i ebediyeyi bulur. Ve şu hakikati kat’î ispat eder ve asfiya ve evliyaya gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem de Kur’an’ın hakikati der ki: Ey mü’min! Sendeki nihayetsiz muhabbet kabiliyetini, çirkin ve noksan ve şerûr ve sana muzır olan nefs-i emmarene verme. Onu mahbub ve onun hevasını kendine mabud ittihaz etme. Belki sendeki o nihayetsiz muhabbet kabiliyetini, nihayetsiz bir muhabbete lâyık hem nihayetsiz sana ihsan edebilen hem istikbalde seni nihayetsiz mesud eden hem bütün alâkadar olduğun ve onların saadetleriyle mesud olduğun bütün zatları, ihsanatıyla mesud eden hem nihayetsiz kemalâtı bulunan ve nihayetsiz derecede kudsî, ulvi, münezzeh, kusursuz, noksansız, zevalsiz cemal sahibi olan ve bütün esması, nihayet derecede güzel olan ve her isminde pek çok envar-ı hüsün ve cemal bulunan ve cennet bütün güzellikleriyle ve nimetleriyle, onun cemal-i rahmetini ve rahmet-i cemalini gösteren ve sevimli ve sevilen bütün kâinattaki bütün hüsün ve cemal ve mehasin ve kemalât, onun cemaline ve kemaline işaret eden ve delâlet eden ve emare olan bir zatı, mahbub ve mabud ittihaz et.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem der: Ey insan! Onun esma ve sıfâtına ait istidad-ı muhabbetini, sair bekasız mevcudata verme; faydasız mahlukata dağıtma. Çünkü âsâr ve mahlukat fânidirler. Fakat o âsârda ve o masnuatta nakışları, cilveleri görünen esma-i hüsna bâkidirler, daimîdirler. Ve esma ve sıfâtın her birisinde binler meratib-i ihsan ve cemal ve binler tabakat-ı kemal ve muhabbet var. Sen yalnız Rahman ismine bak ki cennet bir cilvesi ve saadet-i ebediye bir lem’ası ve dünyadaki bütün rızık ve nimet, bir katresidir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu muvazene, ehl-i dalaletle ehl-i imanın hayat ve vazife cihetindeki mahiyetlerine işaret eden لَقَد۟ خَلَق۟نَا ال۟اِن۟سَانَ فٖٓى اَح۟سَنِ تَق۟وٖيمٍ  ثُمَّ رَدَد۟نَاهُ اَس۟فَلَ سَافِلٖينَ  اِلَّا الَّذٖينَ اٰمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ hem netice ve âkıbetlerine işaret eden فَمَا بَكَت۟ عَلَي۟هِمُ السَّمَٓا٦ُ وَ ال۟اَر۟ضُ olan âyete dikkat et. Ne kadar ulvi, mu’cizane, beyan ettiğimiz muvazeneyi ifade ederler.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Birinci âyet,''' On Birinci Söz’de tafsilen o âyetin i’cazkârane ve îcazkârane ifade ettiği hakikati, o Söz’de beyan edildiğinden onu oraya havale ederiz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İkinci âyet ise''' yalnız bir küçük işaretle göstereceğiz ki ne kadar ulvi bir hakikati ifade ediyor. Şöyle ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu âyet, mefhum-u muvafık ile şöyle ferman ediyor: “Ehl-i dalaletin ölmesiyle semavat ve zemin, onların üstünde ağlamıyorlar.” Ve mefhum-u muhalif ile delâlet ediyor ki: “Ehl-i imanın dünyadan gitmesiyle semavat ve zemin, onların üstünde ağlıyor.” Yani ehl-i dalalet, madem semavat ve arzın vazifelerini inkâr ediyor. Manalarını bilmiyor. Onların kıymetlerini ıskat ediyor. Sâni’lerini tanımıyor. Onlara karşı bir hakaret, bir adâvet ettiğinden elbette semavat ve zemin, onlara ağlamak değil belki onlara nefrin eder, onların gebermesiyle memnun olurlar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Ve mefhum-u muhalif ile der: “Semavat ve arz, ehl-i imanın ölmesiyle ağlarlar.” Zira ehl-i iman ise (çünkü) semavat ve arzın vazifelerini bilir. Hakiki hakikatlerini tasdik ediyor. Ve onların ifade ettikleri manaları iman ile anlıyor. “Ne kadar güzel yapılmışlar, ne kadar güzel hizmet ediyorlar.” diyor. Ve onlara lâyık kıymeti veriyor ve ihtiram ediyor. Cenab-ı Hak hesabına onlara ve onlar âyine oldukları esmaya muhabbet ediyor. İşte bu sır içindir ki semavat ve zemin, ağlar gibi ehl-i imanın zevaline mahzun oluyorlar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''MÜHİM BİR SUAL'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Diyorsunuz ki:''' “Muhabbet, ihtiyarî değil. Hem ihtiyac-ı fıtrîye binaen leziz taamları ve meyveleri severim. Peder ve valide ve evlatlarımı severim. Refika-i hayatımı severim. Dost ve ahbaplarımı severim. Enbiya ve evliyayı severim. Hayatımı, gençliğimi severim. Baharı ve güzel şeyleri ve dünyayı severim. Nasıl bunları sevmeyeceğim? Nasıl bütün bu muhabbetleri, Cenab-ı Hakk’ın zat ve sıfât ve esmasına verebilirim? Bu ne demektir?”
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elcevap: Dört nükte'''yi dinle.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Birinci Nükte'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Muhabbet, çendan ihtiyarî değil. Fakat ihtiyar ile muhabbetin yüzü, bir mahbubdan diğer bir mahbuba dönebilir. Mesela, bir mahbubun çirkinliğini göstermekle veyahut asıl lâyık-ı muhabbet olan diğer bir mahbuba perde veya âyine olduğunu göstermekle muhabbetin yüzü, mecazî mahbubdan hakiki mahbuba çevrilebilir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İkinci Nükte'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Ta’dad ettiğin sevdiklerini, sevme demiyoruz. Belki onları Cenab-ı Hakk’ın hesabına ve onun muhabbeti namına sev, deriz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Mesela, leziz taamları, güzel meyveleri;''' Cenab-ı Hakk’ın ihsanı ve o Rahman-ı Rahîm’in in’amı cihetinde sevmek, Rahman ve Mün’im isimlerini sevmektir hem manevî bir şükürdür. Şu muhabbet, yalnız nefis hesabına olmadığını ve Rahman namına olduğunu gösteren; meşru dairesinde kanaatkârane kazanmak ve mütefekkirane, müteşekkirane yemektir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Hem peder ve valideyi''' şefkat ile teçhiz eden ve seni onların merhametli elleriyle terbiye ettiren hikmet ve rahmet hesabına onlara hürmet ve muhabbet, Cenab-ı Hakk’ın muhabbetine aittir. O muhabbet ve hürmet, şefkat lillah için olduğuna alâmeti şudur ki: Onlar ihtiyar oldukları ve sana hiçbir faydaları kalmadığı ve seni zahmet ve meşakkate attıkları zaman, daha ziyade muhabbet ve merhamet ve şefkat etmektir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اِمَّا يَب۟لُغَنَّ عِن۟دَكَ ال۟كِبَرَ اَحَدُهُمَٓا اَو۟ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُل۟ لَهُمَٓا اُفٍّ âyeti beş mertebe hürmet ve şefkate evladı davet etmesi, Kur’an’ın nazarında valideynin hukukları ne kadar ehemmiyetli ve ukukları ne derece çirkin olduğunu gösterir. Madem peder kimseyi değil, yalnız veledinin kendinden daha ziyade iyi olmasını ister. Ona mukabil veled dahi pedere karşı hak dava edemez. Demek, valideyn ve veled ortasında fıtraten sebeb-i münakaşa yok. Zira münakaşa, ya gıpta ve hasedden gelir, pederde oğluna karşı o yok. Veya münakaşa, haksızlıktan gelir, veledin hakkı yoktur ki pederine karşı hak dava etsin. Pederini haksız görse de ona isyan edemez. Demek, pederine isyan eden ve onu rencide eden, insan bozması bir canavardır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Ve evlatlarını;''' o Zat-ı Rahîm-i Kerîm’in hediyeleri olduğu için kemal-i şefkat ve merhamet ile onları sevmek ve muhafaza etmek, yine Hakk’a aittir. Ve o muhabbet ise Cenab-ı Hakk’ın hesabına olduğunu gösteren alâmet ise vefatlarında sabır ile şükürdür, meyusane feryat etmemektir. “Hâlık’ımın benim nezaretime verdiği sevimli bir mahluku idi, bir memlûkü idi, şimdi hikmeti iktiza etti, benden aldı, daha iyi bir yere götürdü. Benim o memlûkte bir zâhirî hissem varsa hakiki bin hisse onun Hâlık’ına aittir.   اَل۟حُك۟مُ لِلّٰهِ   ” deyip teslim olmaktır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Hem dost ve ahbap ise''' eğer onlar iman ve amel-i salih sebebiyle Cenab-ı Hakk’ın dostları iseler   اَل۟حُبُّ فِى اللّٰهِ   sırrınca o muhabbet dahi Hakk’a aittir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Hem refika-i hayatını;''' rahmet-i İlahiyenin munis, latîf bir hediyesi olduğu cihetiyle sev ve muhabbet et. Fakat çabuk bozulan hüsn-ü suretine muhabbetini bağlama. Belki kadının en cazibedar, en tatlı güzelliği, kadınlığa mahsus bir letafet ve nezaket içindeki hüsn-ü sîretidir. Ve en kıymettar ve en şirin cemali ise ulvi, ciddi, samimi, nurani şefkatidir. Şu cemal-i şefkat ve hüsn-ü sîret, âhir hayata kadar devam eder, ziyadeleşir. Ve o zaîfe, latîfe mahlukun hukuk-u hürmeti, o muhabbetle muhafaza edilir. Yoksa hüsn-ü suretin zevaliyle, en muhtaç olduğu bir zamanda bîçare hakkını kaybeder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Hem enbiya ve evliyayı sevmek,''' Cenab-ı Hakk’ın makbul ibadı olmak cihetiyle, Cenab-ı Hakk’ın namına ve hesabınadır ve o nokta-i nazardan ona aittir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Hem hayatı;''' Cenab-ı Hakk’ın insana ve sana verdiği en kıymettar ve hayat-ı bâkiyeyi kazandıracak bir sermaye ve bir define ve bâki kemalâtın cihazatını câmi’ bir hazine cihetiyle onu sevmek, muhafaza etmek, Cenab-ı Hakk’ın hizmetinde istihdam etmek, yine o muhabbet bir cihette Mabud’a aittir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Hem gençliğin letafetini, güzelliğini;''' Cenab-ı Hakk’ın latîf, şirin, güzel bir nimeti nokta-i nazarından istihsan etmek, sevmek, hüsn-ü istimal etmek, şâkirane bir nevi muhabbet-i meşruadır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Hem baharı;''' Cenab-ı Hakk’ın nurani esmalarının en latîf, güzel nakışlarının sahifesi ve Sâni’-i Hakîm’in antika sanatının en müzeyyen ve şaşaalı bir meşher-i sanatı olduğu cihetiyle mütefekkirane sevmek Cenab-ı Hakk’ın esmasını sevmektir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Hem dünyayı;''' âhiretin mezraası ve esma-i İlahiyenin âyinesi ve Cenab-ı Hakk’ın mektubatı ve muvakkat bir misafirhanesi cihetinde sevmek –nefs-i emmare karışmamak şartıyla– Cenab-ı Hakk’a ait olur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elhasıl:''' Dünyayı ve ondaki mahlukatı mana-yı harfiyle sev. Mana-yı ismiyle sevme. “Ne kadar güzel yapılmış.” de. “Ne kadar güzeldir.” deme. Ve kalbin bâtınına, başka muhabbetlerin girmesine meydan verme. Çünkü bâtın-ı kalp, âyine-i Samed’dir ve ona mahsustur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اَللّٰهُمَّ ار۟زُق۟نَا حُبَّكَ وَ حُبَّ مَا يُقَرِّبُنَا اِلَي۟كَ   de.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte bütün ta’dad ettiğimiz muhabbetler, eğer bu suretle olsa hem elemsiz bir lezzet verir hem bir cihette zevalsiz bir visaldir. Hem muhabbet-i İlahiyeyi ziyadeleştirir. Hem meşru bir muhabbettir. Hem ayn-ı lezzet bir şükürdür. Hem ayn-ı muhabbet bir fikirdir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, nasıl ki bir padişah-ı âlî, (Hâşiye<ref>'''Hâşiye:''' Bir zaman iki aşiret reisi, bir padişahın huzuruna girmişler, yazılan aynı vaziyette bulunmuşlar.</ref>) sana bir elmayı ihsan etse o elmaya iki muhabbet ve onda iki lezzet var:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Biri; elma, elma olduğu için sevilir ve elmaya mahsus ve elma kadar bir lezzet var. Şu muhabbet padişaha ait değil. Belki huzurunda o elmayı ağzına atıp yiyen adam, padişahı değil, elmayı sever ve nefsine muhabbet eder. Bazen olur ki padişah o nefis-perverane olan muhabbeti beğenmez, ondan nefret eder. Hem elma lezzeti dahi cüz’îdir. Hem zeval bulur; elmayı yedikten sonra o lezzet dahi gider, bir teessüf kalır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İkinci muhabbet ise elma içindeki, elma ile gösterilen iltifatat-ı şahanedir. Güya o elma, iltifat-ı şahanenin numunesi ve mücessemidir diye başına koyan adam, padişahı sevdiğini izhar eder. Hem iltifatın gılafı olan o meyvede öyle bir lezzet var ki bin elma lezzetinin fevkindedir. İşte şu lezzet ayn-ı şükrandır. Şu muhabbet, padişaha karşı hürmetli bir muhabbettir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Aynen onun gibi bütün nimetlere ve meyvelere, zatları için muhabbet edilse, yalnız maddî lezzetleriyle gafilane telezzüz etse o muhabbet nefsanîdir. O lezzetler de geçici ve elemlidir. Eğer Cenab-ı Hakk’ın iltifatat-ı rahmeti ve ihsanatının meyveleri cihetiyle sevse ve o ihsan ve iltifatatın derece-i lütuflarını takdir etmek suretinde kemal-i iştiha ile lezzet alsa hem manevî bir şükür hem elemsiz bir lezzettir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Üçüncü Nükte'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Cenab-ı Hakk’ın esmasına karşı olan muhabbetin tabakatı var: Sâbıkan beyan ettiğimiz gibi; bazen âsâra muhabbet suretiyle esmayı sever. Bazen esmayı, kemalât-ı İlahiyenin unvanları olduğu cihetle sever. Bazen insan, câmiiyet-i mahiyet cihetiyle hadsiz ihtiyacat noktasında esmaya muhtaç ve müştak olur ve o ihtiyaçla sever.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, sen bütün şefkat ettiğin akraba ve fukara ve zayıf ve muhtaç mahlukata karşı, âcizane istimdad ihtiyacını hissettiğin halde; biri çıksa, istediğin gibi onlara iyilik etse o zatın in’am edici unvanı ve kerîm ismi ne kadar senin hoşuna gider, ne kadar o zatı, o unvan ile seversin. Öyle de yalnız Cenab-ı Hakk’ın Rahman ve Rahîm isimlerini düşün ki sen sevdiğin ve şefkat ettiğin bütün mü’min âbâ ve ecdadını ve akraba ve ahbabını dünyada nimetlerin envaıyla ve cennette enva-ı lezaiz ile ve saadet-i ebediyede onları sana gösterip ve kendini onlara göstermesiyle mesud ettiği cihette o Rahman ismi ve Rahîm unvanı, ne kadar sevilmeye lâyıktırlar ve ne derece o iki isme ruh-u beşer muhtaç olduğunu kıyas edebilirsin. Ve ne derece اَل۟حَم۟دُ لِلّٰهِ عَلٰى رَح۟مَانِيَّتِهٖ وَ عَلٰى رَحٖيمِيَّتِهٖ yerindedir anlarsın.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem alâkadar olduğun ve perişaniyetlerinden müteessir olduğun senin bir nevi hanen ve içindeki mevcudat, senin o hanenin ünsiyetli levazımatı ve sevimli müzeyyenatı hükmünde olan dünyayı ve içindeki mahlukatı kemal-i hikmet ile tanzim ve tedbir ve terbiye eden zatın Hakîm ismine ve Mürebbi unvanına senin ruhun ne kadar muhtaç, ne kadar müştak olduğunu dikkat etsen anlarsın.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem bütün alâkadar olduğun ve zevalleriyle müteellim olduğun insanları, mevtleri hengâmında adem zulümatından kurtarıp şu dünyadan daha güzel bir yerde yerleştiren bir zatın Vâris, Bâis isimlerine, Bâki, Kerîm, Muhyî ve Muhsin unvanlarına ne kadar ruhun muhtaç olduğunu dikkat etsen anlarsın.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte insanın mahiyeti ulviye, fıtratı câmia olduğundan binler enva-ı hâcat ile bin bir esma-i İlahiyeye, her bir ismin çok mertebelerine fıtraten muhtaçtır. Muzaaf ihtiyaç, iştiyaktır. Muzaaf iştiyak, muhabbettir. Muzaaf muhabbet dahi aşktır. Ruhun tekemmülatına göre meratib-i muhabbet, meratib-i esmaya göre inkişaf eder. Bütün esmaya muhabbet dahi –çünkü o esma Zat-ı Zülcelal’in unvanları ve cilveleri olduğundan– muhabbet-i zatiyeye döner.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şimdi yalnız numune olarak bin bir esmadan yalnız Adl ve Hakem ve Hak ve Rahîm isimlerinin bin bir mertebelerinden bir mertebeyi beyan edeceğiz. Şöyle ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hikmet ve adl içindeki Rahmanu’r-Rahîm ve Hak ismini a’zamî bir dairede görmek istersen şu temsile bak: Nasıl ki bir orduda dört yüz muhtelif taifeler bulunduğunu farz ediyoruz ki her bir taife beğendiği elbiseleri ayrı, hoşuna gittiği erzakı ayrı, rahatla istimal edeceği silahları ayrı ve mizacına deva olacak ilaçları ayrı oldukları halde; bütün o dört yüz taife, ayrı ayrı takım, bölük tefrik edilmeyerek belki birbirine karışık olduğu halde onları kemal-i şefkat ve merhametinden ve hârikulâde iktidarından ve mu’cizane ilim ve ihatasından ve fevkalâde adalet ve hikmetinden, misilsiz bir tek padişah onların hiçbirini şaşırmayarak, hiçbirini unutmayarak bütün ayrı ayrı onlara lâyık elbise, erzak, ilaç ve silahlarını muînsiz olarak bizzat kendisi verse o zat acaba ne kadar muktedir, müşfik, âdil, kerîm bir padişah olduğunu anlarsın. Çünkü bir taburda on milletten efrad bulunsa onları ayrı ayrı giydirmek ve teçhiz etmek çok müşkül olduğundan bilmecburiye, ne cinsten olursa olsun, bir tarzda teçhiz edilir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte öyle de Cenab-ı Hakk’ın adl ve hikmet içindeki ism-i Hak ve Rahmanu’r-Rahîm’in cilvesini görmek istersen bahar mevsiminde zeminin yüzünde çadırları kurulmuş, muhteşem dört yüz bin milletten mürekkeb nebatat ve hayvanat ordusuna bak ki bütün o milletler, o taifeler, birbiri içinde oldukları halde, her birinin libası ayrı, erzakı ayrı, silahı ayrı, tarz-ı hayatı ayrı, talimatı ayrı, terhisatı ayrı oldukları halde ve o hâcatlarını tedarik edecek iktidarları ve o metalibi isteyecek dilleri olmadığı halde, daire-i hikmet ve adl içinde, mizan ve intizam ile Hak ve Rahman, Rezzak ve Rahîm, Kerîm unvanlarını seyret, gör. Nasıl hiçbirini şaşırmayarak, unutmayarak, iltibas etmeyerek terbiye ve tedbir ve idare eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte, böyle hayret verici muhit bir intizam ve mizan ile yapılan bir işe, başkalarının parmakları karışabilir mi? Vâhid-i Ehad, Hakîm-i Mutlak, Kādir-i külli şey’den başka, bu sanata, bu tedbire, bu rububiyete, bu tedvire hangi şey elini uzatabilir? Hangi sebep müdahale edebilir?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Dördüncü Nükte'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Diyorsun:''' Benim taamlara, nefsime, refikama, valideynime, evladıma, ahbabıma, evliyaya, enbiyaya, güzel şeylere, bahara, dünyaya müteallik ayrı ayrı muhtelif muhabbetlerimin –Kur’an’ın emrettiği tarzda olsa– neticeleri, faydaları nedir?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elcevap:''' Bütün neticeleri beyan etmek için büyük bir kitap yazmak lâzım gelir. Şimdilik yalnız icmalen bir iki neticeye işaret edilecek. Evvela, dünyadaki muaccel neticeleri beyan edilecek. Sonra âhirette tezahür eden neticeleri zikredilecek. Şöyle ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Sâbıkan beyan edildiği gibi ehl-i gaflet ve ehl-i dünya tarzında ve nefis hesabına olan muhabbetlerin; dünyada belaları, elemleri, meşakkatleri çoktur. Safaları, lezzetleri, rahatları azdır. Mesela şefkat, acz yüzünden elemli bir musibet olur. Muhabbet, firak yüzünden belalı bir hırkat olur. Lezzet, zeval yüzünden zehirli bir şerbet olur. Âhirette ise Cenab-ı Hakk’ın hesabına olmadıkları için ya faydasızdır veya azaptır. (Eğer harama girmiş ise)
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Sual:''' Enbiya ve evliyaya muhabbet, nasıl faydasız kalır?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elcevap:''' Ehl-i Teslis’in İsa aleyhisselâma ve Râfızîlerin Hazret-i Ali radıyallahu anha muhabbetleri faydasız kaldığı gibi.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Eğer o muhabbetler, Kur’an’ın irşad ettiği tarzda ve Cenab-ı Hakk’ın hesabına ve muhabbet-i Rahman namına olsalar o zaman hem dünyada hem âhirette güzel neticeleri var.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Amma dünyada ise '''leziz taamlara, güzel meyvelere muhabbetin, elemsiz bir nimet ve ayn-ı şükür bir lezzettir.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Nefsine muhabbet ise:''' Ona acımak, terbiye etmek, zararlı hevesattan men’etmektir. O vakit nefis sana binmez, seni hevasına esir etmez. Belki sen nefsine binersin. Onu hevaya değil, hüdaya sevk edersin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Refika-i hayatına muhabbetin''', madem hüsn-ü sîret ve maden-i şefkat ve hediye-i rahmet olduğuna bina edilmiş. O refikaya samimi muhabbet ve merhamet edersen o da sana ciddi hürmet ve muhabbet eder. İkiniz ihtiyar oldukça o hal ziyadeleşir, mesudane hayatını geçirirsin. Yoksa hüsn-ü surete muhabbet nefsanî olsa o muhabbet çabuk bozulur, hüsn-ü muaşereti de bozar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Peder ve valideye karşı muhabbetin,''' Cenab-ı Hak hesabına olduğu için hem bir ibadet hem de onlar ihtiyarlandıkça hürmet ve muhabbeti ziyadeleştirirsin. En âlî bir his ile en merdane bir himmet ile onların tûl-ü ömrünü ciddi arzu edip bekalarına dua etmek, tâ onların yüzünden daha ziyade sevap kazanayım diye samimi hürmetle onların elini öpmek, ulvi bir lezzet-i ruhanî almaktır. Yoksa nefsanî, dünya itibarıyla olsa onlar ihtiyar oldukları ve sana bâr olacak bir vaziyete girdikleri zaman; en süflî ve en alçak bir his ile vücudlarını istiskal etmek, sebeb-i hayatın olan o muhterem zatların mevtlerini arzu etmek gibi vahşi, kederli, ruhanî bir elemdir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Evladına muhabbet ise:''' Cenab-ı Hakk’ın senin nezaretine ve terbiyene emanet ettiği sevimli, ünsiyetli o mahluklara muhabbet ise saadetli bir muhabbet, bir nimettir. Ne musibetleriyle fazla elem çekersin, ne de ölümleriyle meyusane feryat edersin. Sâbıkan geçtiği gibi onların Hâlıkları hem Hakîm hem Rahîm olduğundan onlar hakkında o mevt bir saadettir, dersin. Senin hakkında da onları sana veren zatın rahmetini düşünürsün, firak eleminden kurtulursun.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Ahbaplara muhabbetin ise:''' Madem lillah içindir. O ahbapların firakları, hattâ ölümleri, sohbetinize ve uhuvvetinize mani olmadığı için o manevî muhabbet ve ruhanî irtibattan istifade edersin. Ve mülakat lezzeti daimî olur. Lillah için olmazsa bir günlük mülakat lezzeti, yüz günlük firak elemini netice verir. (Hâşiye<ref>'''Hâşiye:''' Lillah için bir saniye mülakat, bir senedir. Dünya için olsa bir sene, bir saniyedir. </ref>)
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Enbiya ve evliyaya muhabbetin ise:''' Ehl-i gaflete karanlıklı bir vahşetgâh görünen âlem-i berzah, o nuranilerin vücudlarıyla tenevvür etmiş menzilgâhları suretinde sana göründüğü için o âleme gitmeye tevahhuş, tedehhüş değil belki bilakis temayül ve iştiyak hissini verir, hayat-ı dünyeviyenin lezzetini kaçırmaz. Yoksa onların muhabbeti, ehl-i medeniyetin meşahir-i insaniyeye muhabbeti nevinden olsa o kâmil insanların fena ve zevallerini ve mazi denilen mezar-ı ekberinde çürümelerini düşünmekle, elemli hayatına bir keder daha ilâve eder. Yani “Öyle kâmilleri çürüten bir mezara, ben de gideceğim.” diye düşünür; mezaristana endişeli bir nazarla bakar, “Âh!” çeker. Evvelki nazarda ise cisim libasını mazide bırakıp kendileri istikbal salonu olan berzah âleminde kemal-i rahatla ikametlerini düşünür, mezaristana ünsiyetkârane bakar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Hem güzel şeylere muhabbetin,''' madem Sâni’leri hesabınadır. “Ne güzel yapılmışlar.” tarzındadır. O muhabbetin bir leziz tefekkür olduğu halde hüsün-perest, cemal-perest zevkinin nazarını daha yüksek daha mukaddes ve binler defa daha güzel cemal mertebelerinin definelerine yol açar, baktırır. Çünkü o güzel âsârdan ef’al-i İlahiyenin güzelliğine intikal ettirir. Ondan esmanın güzelliğine, ondan sıfâtın güzelliğine, ondan Zat-ı Zülcelal’in cemal-i bîmisaline karşı kalbe yol açar. İşte bu muhabbet bu surette olsa hem lezzetlidir hem ibadettir ve hem tefekkürdür.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Gençliğe muhabbetin ise:''' Madem Cenab-ı Hakk’ın güzel bir nimeti cihetinde sevmişsin elbette onu ibadette sarf edersin, sefahette boğdurup öldürmezsin. Öyle ise o gençlikte kazandığın ibadetler, o fâni gençliğin bâki meyveleridir. Sen ihtiyarlandıkça gençliğin iyilikleri olan bâki meyvelerini elde ettiğin halde, gençliğin zararlarından, taşkınlıklarından kurtulursun. Hem ihtiyarlıkta daha ziyade ibadete muvaffakiyet ve merhamet-i İlahiyeye daha ziyade liyakat kazandığını düşünürsün. Ehl-i gaflet gibi beş on senelik bir gençlik lezzetine mukabil, elli senede “Eyvah gençliğim gitti!” diye teessüf edip gençliğe ağlamayacaksın. Nasıl ki öylelerin birisi demiş:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
لَي۟تَ الشَّبَابَ يَعُودُ يَو۟مًا      فَاُخ۟بِرَهُ بِمَا فَعَلَ ال۟مَشٖيبُ
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yani “Keşke gençliğim bir gün dönse idi ihtiyarlık benim başıma neler getirdiğini şekva ederek haber verecektim.”
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Bahar gibi ziynetli meşherlere muhabbet ise:''' Madem sanat-ı İlahiyeyi seyran itibarıyladır. O baharın gitmesiyle temaşa lezzeti zâil olmaz. Çünkü bahar, yaldızlı bir mektup gibi verdiği manaları her vakit temaşa edebilirsin. Senin hayalin ve zaman, ikisi de sinema şeritleri gibi sana o temaşa lezzetini idame ettirmekle beraber o baharın manalarını, güzelliklerini sana tazelendirirler. O vakit muhabbetin esefli, elemli, muvakkat olmaz. Lezzetli, safalı olur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Dünyaya muhabbetin ise:''' Madem Cenab-ı Hakk’ın namınadır. O vakit dünyanın dehşetli mevcudatı, sana ünsiyetli bir arkadaş hükmüne geçer. Mezraa-i âhiret cihetiyle sevdiğin için her şeyinde, âhirete fayda verecek bir sermaye, bir meyve alabilirsin. Ne musibetleri sana dehşet verir, ne zeval ve fenası sana sıkıntı verir. Kemal-i rahatla o misafirhanede müddet-i ikametini geçirirsin. Yoksa ehl-i gaflet gibi seversen yüz defa sana söylemişiz ki sıkıntılı, ezici, boğucu, fenaya mahkûm, neticesiz bir muhabbet içinde boğulur, gidersin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte bazı mahbubların, Kur’an’ın irşad ettiği surette olduğu vakit, her birisinden yüzde ancak bir letafetini gösterdik. Kur’an’ın gösterdiği yolda olmazsa yüzden bir mazarratına işaret ettik.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şimdi şu mahbubların dâr-ı bekada, âlem-i âhirette, Kur’an-ı Hakîm’in âyât-ı beyyinatıyla işaret ettiği neticeleri işitmek ve anlamak istersen, işte o çeşit '''meşru muhabbetlerin dâr-ı âhiretteki neticelerini bir mukaddime''' ve '''dokuz işaretle''' yüzden bir faydasını icmalen göstereceğiz:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Mukaddime:''' Cenab-ı Hak celil uluhiyetiyle, cemil rahmetiyle, kebir rububiyetiyle, kerîm re’fetiyle, azîm kudretiyle, latîf hikmetiyle, şu küçük insanın vücudunu bu kadar havas ve hissiyat ile bu derece cevarih ve cihazat ile ve muhtelif aza ve âlât ile ve mütenevvi letaif ve maneviyat ile teçhiz ve tezyin etmiştir ki tâ mütenevvi ve pek çok âlât ile hadsiz enva-ı nimetini, aksam-ı ihsanatını, tabakat-ı rahmetini, o insana ihsas etsin, bildirsin, tattırsın, tanıttırsın. Hem tâ bin bir esmasının hadsiz enva-ı tecelliyatlarını, insana o âlât ile bildirsin, tarttırsın, sevdirsin. Ve o insandaki pek kesretli âlât ve cihazatın her birisinin ayrı ayrı hizmeti, ubudiyeti olduğu gibi ayrı ayrı lezzeti, elemi, vazifesi ve mükâfatı vardır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela göz, suretlerdeki güzellikleri ve âlem-i mubsıratta güzel mu’cizat-ı kudretin envaını temaşa eder. Vazifesi, nazar-ı ibretle Sâni’ine şükrandır. Nazara mahsus lezzet ve elem malûmdur, tarife hâcet yok.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela kulak, sadâların envalarını, latîf nağmelerini ve mesmuat âleminde Cenab-ı Hakk’ın letaif-i rahmetini hisseder. Ayrı bir ubudiyet, ayrı bir lezzet, ayrı da bir mükâfatı var.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela kuvve-i şâmme, kokular taifesindeki letaif-i rahmeti hisseder. Kendine mahsus bir vazife-i şükraniyesi, bir lezzeti vardır. Elbette mükâfatı dahi vardır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela dildeki kuvve-i zaika, bütün mat’umatın ezvakını anlamakla gayet mütenevvi bir şükr-ü manevî ile vazife görür ve hâkeza…
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bütün cihazat-ı insaniyenin ve kalp ve akıl ve ruh gibi büyük ve mühim letaifin böyle ayrı ayrı vazifeleri, lezzetleri ve elemleri vardır. İşte Cenab-ı Hak ve Hakîm-i Mutlak, bu insanda istihdam ettiği bu cihazatın elbette her birerlerine lâyık ücretlerini verecektir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
O müteaddid enva-ı muhabbetin sâbıkan beyan edilen dünyadaki muaccel neticelerini, herkes vicdan ile hisseder ve bir hads-i sadık ile ispat edilir. Âhiretteki neticeleri ise kat’iyen vücudları ve tahakkukları, icmalen Onuncu Söz’ün on iki hakikat-i kātıa-i sâtıasıyla ve Yirmi Dokuzuncu Söz’ün altı esas-ı bâhiresiyle ispat edildiği gibi, tafsilen اَص۟دَقُ ال۟كَلَامِ وَاَب۟لَغُ النِّظَامِ كَلَامُ اللّٰهِ ال۟مَلِكِ ال۟عَزٖيزِ ال۟عَلَّامِ olan Kur’an-ı Hakîm’in âyât-ı beyyinatıyla, tasrih ve telvih ve remiz ve işaratıyla kat’iyen sabittir. Daha uzun bürhanları getirmeye lüzum yok. Zaten başka Sözlerde ve cennete dair Yirmi Sekizinci Söz’ün Arabî olan ikinci makamında ve Yirmi Dokuzuncu Söz’de çok bürhanlar geçmiştir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Birinci İşaret:''' Leziz taamlara, hoş meyvelere şâkirane muhabbet-i meşruanın uhrevî neticesi: Kur’an’ın nassıyla, cennete lâyık bir tarzda leziz taamları, güzel meyveleridir. Ve o taamlara ve o meyvelere müştehiyane bir muhabbettir. Hattâ dünyada yediğin meyve üstünde söylediğin “Elhamdülillah” kelimesi, cennet meyvesi olarak tecessüm ettirilip sana takdim edilir. Burada meyve yersin, orada “Elhamdülillah” yersin. Ve nimette ve taam içinde in’am-ı İlahîyi ve iltifat-ı Rahmanîyi gördüğünden o lezzetli şükr-ü manevî, cennette gayet leziz bir taam suretinde sana verileceği, hadîsin nassıyla, Kur’an’ın işaratıyla ve hikmet ve rahmetin iktizasıyla sabittir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İkinci İşaret:''' Dünyada meşru bir surette nefsine muhabbet, yani mehasinine bina edilen muhabbet değil belki noksaniyetlerini görüp tekmil etmeye bina edilen şefkat ile onu terbiye etmek ve onu hayra sevk etmek neticesi: O nefse lâyık mahbubları, cennette veriyor. Nefis, madem dünyada heva ve hevesini Cenab-ı Hak yolunda hüsn-ü istimal etmiş. Cihazatını, duygularını hüsn-ü suretle istihdam etmiş. Kerîm-i Mutlak, ona dünyadaki meşru ve ubudiyetkârane muhabbetin neticesi olarak cennette, cennetin yetmiş ayrı ayrı enva-ı ziynet ve letafetinin numuneleri olan yetmiş muhtelif hulleyi giydirip nefisteki bütün hâsseleri memnun edecek, okşayacak yetmiş enva-ı hüsün ile vücudunu süslendirip her biri, ruhlu küçük birer cennet hükmünde olan hurileri, o dâr-ı bekada vereceği, pek çok âyât ile tasrih ve ispat edilmiştir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem dünyada gençliğe muhabbet, yani ibadette gençlik kuvvetini sarf etmenin neticesi: Dâr-ı saadette ebedî bir gençliktir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Üçüncü İşaret:''' Refika-i hayatına meşru dairesinde, yani latîf şefkatine, güzel hasletine, hüsn-ü sîretine binaen samimi muhabbet ile refika-i hayatını da naşizelikten, sair günahlardan muhafaza etmenin netice-i uhreviyesi ise: Rahîm-i Mutlak, o refika-i hayatı, hurilerden daha güzel bir surette ve daha ziynetli bir tarzda, daha cazibedar bir şekilde, ona dâr-ı saadette ebedî bir refika-i hayatı ve dünyadaki eski maceraları birbirine mütelezzizane nakletmek ve eski hatıratı birbirine tahattur ettirecek enis, latîf, ebedî bir arkadaş, bir muhib ve mahbub olarak verileceğini vaad etmiştir. Elbette vaad ettiği şeyi kat’î verecektir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Dördüncü İşaret:''' Valideyn ve evlada muhabbet-i meşruanın neticesi: Nass-ı Kur’an ile Cenab-ı Erhamü’r-Râhimîn, onların makamları ayrı ayrı da olsa yine o mesud aileye safi olarak lezzet-i sohbeti, cennete lâyık bir hüsn-ü muaşeret suretinde, dâr-ı bekada ebedî mülakat ile ihsan eder. Ve on beş yaşına girmeden, yani hadd-i büluğa vâsıl olmadan vefat eden çocuklar   وِل۟دَانٌ مُخَلَّدُونَ   ile tabir edilen cennet çocukları şeklinde ve cennete lâyık bir tarzda gayet süslü, sevimli bir surette, onları cennette dahi peder ve validelerinin kucaklarına verir. Veled-perverlik hislerini memnun eder. Ebedî o zevki ve o lezzeti onlara verir. Zira çocuklar sinn-i teklife girmediklerinden ebedî, sevimli, şirin çocuk olarak kalacaklar. Dünyadaki her lezzetli şeyin en a’lâsı cennette bulunur. Yalnız çok şirin olan veled-perverlik, yani çocuklarını sevip okşamak zevki –cennet tenasül yeri olmadığından– cennette yoktur, zannedilirdi. İşte bu surette o dahi vardır. Hem en zevkli ve en şirin bir tarzda vardır. İşte kable’l-büluğ evladı vefat edenlere müjde…
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Beşinci İşaret:''' Dünyada   اَل۟حُبُّ فِى اللّٰهِ   hükmünce salih ahbaplara muhabbetin neticesi: Cennette   عَلٰى سُرُرٍ مُتَقَابِلٖينَ   ile tabir edilen, karşı karşıya kurulmuş cennet iskemlelerinde oturup hoş, şirin, güzel, tatlı bir surette, dünya maceralarını ve kadîm olan hatıratlarını birbirine nakledip eğlendirmeleri suretinde; firaksız, safi bir muhabbet ve sohbet suretinde ahbaplarıyla görüştüreceği, Kur’an’ın nassıyla sabittir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Altıncı İşaret:''' Enbiya ve evliyaya Kur’an’ın tarif ettiği tarzda muhabbetin neticesi: O enbiya ve evliyanın şefaatlerinden berzahta, haşirde istifade etmekle beraber; gayet ulvi ve onlara lâyık makam ve füyuzattan o muhabbet vasıtasıyla istifaza etmektir. Evet اَل۟مَر۟٦ُ مَعَ مَن۟ اَحَبَّ   sırrınca, âdi bir adam, en yüksek bir makama, muhabbet ettiği âlî makam bir zatın tebaiyetiyle girebilir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Yedinci İşaret:''' Güzel şeylere ve bahara meşru muhabbetin, yani “Ne kadar güzel yapılmış.” nazarıyla, o âsârın arkasındaki ef’alin güzelliğini ve intizamını ve intizam-ı ef’al arkasındaki güzel esmanın cilvelerini ve o güzel esmanın arkasında sıfâtın tecelliyatını ve hâkeza sevmekliğin neticesi ise: Dâr-ı bekada o güzel gördüğü masnuattan bin defa daha güzel bir tarzda esmanın cilvesini ve esma içindeki cemal ve sıfâtını, cennette görmektir. Hattâ İmam-ı Rabbanî radıyallahu anh demiş ki: “Letaif-i cennet, cilve-i esmanın temessülatıdır.” Teemmel!
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Sekizinci İşaret:''' Dünyada, dünyanın âhiret mezraası ve esma-i İlahiye âyinesi olan iki güzel yüzüne karşı mütefekkirane muhabbetin uhrevî neticesi: Dünya kadar fakat fâni dünya gibi fâni değil, bâki bir cennet verilecektir. Hem dünyada yalnız zayıf gölgeleri gösterilen esma, o cennetin âyinelerinde en şaşaalı bir surette gösterilecektir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem dünyayı, mezraa-i âhiret yüzünde sevmenin neticesi: Dünyayı fidanlık, yani ancak fidanları bir derece yetiştiren küçük bir mezraası hükmünde olacak öyle bir cenneti verecek ki dünyada havas ve hissiyat-ı insaniye, küçük fidanlar olduğu halde, cennette en mükemmel bir surette inkişaf ve dünyada tohumcuklar hükmünde olan istidatları, enva-ı lezaiz ve kemalât ile sümbüllenecek surette ona verileceği, rahmetin ve hikmetin muktezası olduğu gibi, hadîsin nususuyla ve Kur’an’ın işaratıyla sabittir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem madem dünyanın her hatanın başı olan mezmum muhabbeti değil belki esmaya ve âhirete bakan iki yüzünü, esma ve âhiret için sevmiş ve ibadet-i fikriye ile o yüzleri mamur etmiş, güya bütün dünyasıyla ibadet etmiş. Elbette dünya kadar bir mükâfat alması, mukteza-yı rahmet ve hikmettir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem madem âhiretin muhabbetiyle onun mezraasını sevmiş ve Cenab-ı Hakk’ın muhabbetiyle âyine-i esmasını sevmiş. Elbette dünya gibi bir mahbub ister. O da dünya kadar bir cennettir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Sual:''' O kadar büyük ve hâlî bir cennet neye yarar?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elcevap:''' Nasıl ki eğer mümkün olsa idi hayal süratiyle zeminin aktarını ve yıldızların ekserini gezsen “Bütün âlem benimdir.” diyebilirsin. Melâike ve insan ve hayvanların iştirakleri, senin o hükmünü bozmaz. Öyle de o cennet dahi dolu olsa “O cennet benimdir.” diyebilirsin. Hadîste bazı ehl-i cennete verilen beş yüz senelik bir cennet sırrı, Yirmi Sekizinci Söz’de ve İhlas Lem’ası’nda beyan edilmiştir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Dokuzuncu İşaret:''' İman ve muhabbetullahın neticesi: Ehl-i keşif ve tahkikin ittifakıyla; dünyanın bin sene hayat-ı mesudanesi, bir saatine değmeyen cennet hayatı ve cennet hayatının dahi bin senesi, bir saat müşahedesine değmeyen bir kudsî, münezzeh cemal ve kemal sahibi olan Zat-ı Zülcelal’in müşahedesi, rü’yetidir ki (Hâşiye<ref>'''Hâşiye:''' Hadîsin nassıyla “O şuhud, bütün lezaiz-i cennetin o derece fevkindedir ki onları unutturur. Ve şuhuddan sonra ehl-i şuhudun hüsn-ü cemali o derece fazlalaşır ki döndükleri vakit, saraylarındaki aileleri çok dikkat ile zor ile onları tanıyabilirler.” hadîste vârid olmuştur. </ref>) hadîs-i kat’î ile ve Kur’an’ın nassıyla sabittir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hazret-i Süleyman aleyhisselâm gibi muhteşem bir kemal ile meşhur bir zatın rü’yetine iştiyaklı bir merak, Hazret-i Yusuf aleyhisselâm gibi bir cemal ile mümtaz bir zatın şuhuduna meraklı bir iştiyak; herkes vicdanen hisseder. Acaba dünyanın bütün mehasin ve kemalâtından binler derece yüksek olan cennetin bütün mehasin ve kemalâtı, bir cilve-i cemali ve kemali olan bir zatın rü’yeti, ne kadar mergub, merak-âver ve şuhudu ne derece matlub ve iştiyak-aver olduğunu kıyas edebilirsen et.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اَللّٰهُمَّ ار۟زُق۟نَا فِى الدُّن۟يَا حُبَّكَ وَ حُبَّ مَا يُقَرِّبُنَا اِلَي۟كَ وَ ال۟اِس۟تِقَامَةَ كَمَا اَمَر۟تَ وَ فِى ال۟اٰخِرَةِ رَح۟مَتَكَ وَ رُؤ۟يَتَكَ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اَللّٰهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّم۟ عَلٰى مَن۟ اَر۟سَل۟تَهُ رَح۟مَةً لِل۟عَالَمٖينَ وَ عَلٰى اٰلِهٖ وَ صَح۟بِهٖ اَج۟مَعٖينَ اٰمٖينَ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Tenbih'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu sözün âhirinde uzun tafsilatı uzun görme; ehemmiyetine nisbeten kısadır, daha uzun ister.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bütün Sözlerde konuşan ben değilim. Belki işarat-ı Kur’aniye namına hakikattir. Hakikat ise hak söyler, doğru konuşur. Eğer yanlış bir şey gördünüz, muhakkak biliniz ki haberim olmadan fikrim karışmış, karıştırmış, yanlış etmiş.
</div>


<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
== MÜNÂCAT ==
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yâ Rab! Nasıl büyük bir sarayın kapısını çalan bir adam, açılmadığı vakit, o sarayın kapısını, diğer makbul bir zatın sarayca me’nus sadâsıyla çalar; tâ ona açılsın. Öyle de bîçare ben dahi senin dergâh-ı rahmetini, mahbub abdin olan Üveyse’l-Karanî’nin nidasıyla ve münâcatıyla şöyle çalıyorum. O dergâhını ona açtığın gibi rahmetinle bana da aç.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
<nowiki>:</nowiki>اَقُولُ كَمَا قَالَ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اِلٰهٖى اَن۟تَ رَبّٖى وَ اَنَا ال۟عَب۟دُ  وَ اَن۟تَ ال۟خَالِقُ وَ اَنَا ال۟مَخ۟لُوقُ  
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَ اَن۟تَ الرَّزَّاقُ وَ اَنَا ال۟مَر۟زُوقُ  وَ اَن۟تَ ال۟مَالِكُ وَ اَنَا ال۟مَم۟لُوكُ
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَ اَن۟تَ ال۟عَزٖيزُ وَ اَنَا الذَّلٖيلُ  وَ اَن۟تَ ال۟غَنِىُّ وَ اَنَا ال۟فَقٖيرُ
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَ اَن۟تَ ال۟حَىُّ وَ اَنَا ال۟مَيِّتُ  وَ اَن۟تَ ال۟بَاقٖى وَ اَنَا ال۟فَانٖى
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَ اَن۟تَ ال۟كَرٖيمُ وَ اَنَا اللَّئٖيمُ  وَ اَن۟تَ ال۟مُح۟سِنُ وَ اَنَا ال۟مُسِىءُ  
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَ اَن۟تَ ال۟غَفُورُ وَ اَنَا ال۟مُذ۟نِبُ  وَ اَن۟تَ ال۟عَظٖيمُ وَ اَنَا ال۟حَقٖيرُ
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَ اَن۟تَ ال۟قَوِىُّ وَ اَنَا الضَّعٖيفُ  وَ اَن۟تَ ال۟مُع۟طٖى وَ اَنَا السَّائِلُ
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَ اَن۟تَ ال۟اَمٖينُ وَ اَنَا ال۟خَائِفُ  وَ اَن۟تَ ال۟جَوَّادُ وَ اَنَا ال۟مِس۟كٖينُ
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَ اَن۟تَ ال۟مُجٖيبُ وَ اَنَا الدَّاعٖى  وَ اَن۟تَ الشَّافٖى وَ اَنَا ال۟مَرٖيضُ
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
فَاغ۟فِر۟لٖى ذُنُوبٖى وَ تَجَاوَز۟ عَنّٖى وَ اش۟فِ اَم۟رَاضٖى يَا اَللّٰهُ يَا كَافٖى
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
يَا رَبُّ يَا وَافٖى  يَا رَحٖيمُ يَا شَافٖى  يَا كَرٖيمُ يَا مُعَافٖى
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
فَاع۟فُ عَنّٖى مِن۟ كُلِّ ذَن۟بٍ وَ عَافِنٖى مِن۟ كُلِّ دَا٦ٍ وَار۟ضَ عَنّٖى اَبَدًا بِرَح۟مَتِكَ
</div> 

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
يَا اَر۟حَمَ الرَّاحِمٖينَ وَ اٰخِرُ دَع۟وٰيهُم۟ اَنِ ال۟حَم۟دُ لِلّٰهِ رَبِّ ال۟عَالَمٖينَ
</div>


<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
------
<center> [[Otuz Birinci Söz]] ⇐ | [[Sözler]] | ⇒ [[Otuz Üçüncü Söz]] </center>
------
</div>