Çevirileri dışa aktar

Ayarlar

Grup

Dil

Biçim

Çevrimdışı çeviri aktar

Yerel biçimde aktar

CSV biçiminde dışa aktar

{{DISPLAYTITLE:کلام بیست و دوم}}<languages/>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İki makamdır.'''
</div>

<span id="BİRİNCİ_MAKAM"></span>
== مقام نخست ==

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

وَيَض۟رِبُ اللّٰهُ ال۟اَم۟ثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُم۟ يَتَذَكَّرُونَ ۝(<ref> خداوند برای مردم مثلها می‏زند تا متذکر گردند (و پند گیرند). (ابراهیم: 25). </ref>) وَ تِل۟كَ ال۟اَم۟ثَالُ نَض۟رِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُم۟ يَتَفَكَّرُونَ(<ref> ما این مثالها را بَرای مردمان بیان می‏داریم، شاید که ایشان بیندیشند (و با دید بینا و بینش آگاه به آیات قرآنی بنگرند و دل سنگین خود را با برق قرآن منفجر و آن را به تکان و لرزه آورند). (حشر: 21).</ref>)

روزگاری دو نفر درون حوضی خود را می‏شستند، و تحت تأثیر حالت فوق‏العادهیي از خود بيخود شدند، وقتی به هوش آمدند، ديدند به عالم عجيبي بُرده شدهاند، چنان عالم عجيبي كه به سبب كمالِ انتظامش هم‏چون يك سرزمین، مانند یک شهر، و حتی به‏سان يك قصر بود.

آن دو حيرتزده به اطراف چشم دوختند و ديدند: از يك جهت، عالمي بسيار بزرگ دیده‏ می‏شود، و از جهت ديگر سرزمینی با نظم و ترتیب، و از جهتی شهري کامل، و از جهت ديگر قصری‏، كه عالم با شکوهی را در خود جا داده است.

آنها در اين عالمِ عجيب به گشت و گذار و سياحت پرداختند، و دیدند: در آنجا مخلوقاتی وجود دارند، كه به شیوهی خاصي سخن ميگویند، اما اينها زبان آن‏ها را نمی‏دانستند، و تنها از اشاراتشان فهمیده میشد كه كارهاي مهمی انجام می‏دهند، و وظايف با ارزشی دارند.

يكي از آن دو به دوستش گفت: اين عالم عجيب، البته يك مدبّر، و اين سرزمین با نظم و ترتیب يك مالك، و اين شهر کامل يك صاحب، و اين قصر باشکوه يك استاد دارد؛ ما بايد تلاش کنیم، او را بشناسيم، زيرا به نظر می‏رسد، آن کس که ما را به اينجا آورده، اوست، اگر او را نشناسيم، چه کسی به داد ما میرسد؟ و از این مخلوقات عاجز که زبانشان را نمیدانیم، و به سخنانمان گوش نمی‏دهند، چه توقعی میتوانیم داشته باشیم؟

نیز ذاتي كه عالمی چنین بزرگ را به صورت يك سرزمین و به شكل يك شهر و هم‏چون يك قصر ایجاد کرده، و سرتاسر آن را از چيزهاي خارقالعادهیي پُر كرده، و آن را با انواع تزیينات مُزين نموده، و با معجزههاي عبرتنما تزیین کرده‏است، البته از ما و از کسانی كه به اينجا آمدهاند، خواستههایي دارد، پس بايد او را خوب بشناسيم، و بدانيم كه او از ما چه ميخواهد؟

دوستش در پاسخ گفت: باورم نميشود چنين ذاتي که گفتی وجود داشته‏‏ باشد، و تمام این عالم را به تنهایي اداره كند.

دوستش پاسخ داد: اگر او را نشناخته و توجهی به این مطلب نکنیم سودی دربر نخواهد داشت بلكه ضرری بس بزرگ هم دارد، اما اگر در شناخت او تلاش کنیم، نه تنها مشقتی ندارد، بلکه منافعی بس بزرگ نیز خواهد داشت. از اين رو، بی تفاوت ماندن در برابر او، كار عاقلانهیی نيست.

دوست درمانده گفت: من آسایش خود را در فکر نکردن به او می‏بینم، نیز با چیزهایی که در عقلم نمیگنجد، مشغول نمیشوم، اين کارها همه تصادفي و درهم برهم است، و هر چيز خود به خود پيش ميرود، اینها به چه کار من میآید؟!

دوست عاقل به او گفت: اين رفتار تو، من و حتی بسیاری از انسان‏ها را در بلا مي‏اندازد، چون گاهي به خاطر يك متمرد، یک سرزمین نابود ميشود.

این بار دوست درمانده گفت: یا برایم قاطعانه ثابت کن که این سرزمین بزرگ، تنها یک مالک و تنها یک صانع دارد، یا این که دست از سرم بردار!

دوست عاقل گفت: لجاجت تو به سرحد جنون رسيده، و با این لجاجت، ما و حتي این سرزمین را گرفتار قهر و غضب خواهی‏کرد. من با «دوازده برهان» به تو نشان خواهم‏داد كه اين عالمِ قصرمانند و اين سرزمین شهرمانند یک استاد دارد، و او تنها کسی‏ست که هر چيز را اداره ميكند، و از هر نظر، هیچ نقصانی ندارد. کسی كه ما او را نميبينيم، او ما و همه چيز را مي‏بيند، و سخنانمان را ميشنود، و همه كارهايش معجزه و خارقالعاده است، و همه اين مخلوقاتی كه می‏بینیم، و زبانشان را نميفهميم، مأموران او هستند.

<span id="BİRİNCİ_BÜRHAN"></span>
=== برهان اول ===

بيا و به هر سو بنگر! و به همه چيز دقت كن! پشت همه اين كارها دست پنهاني در كار است، زیرا چيزي كه به اندازهی یک هسته(<ref> به بذرها و هسته‏هایي كه درختان را بر سر خود حمل میکنند،  اشاره دارد. </ref>) هم قدرت ندارد، و به کوچکی بذر است، هزاران كيلو بار سنگين را تحمل می‏کند، و چيزي كه ذرهیي شُعور(<ref> به نباتات نازنینی چون شاخههاي انگور اشاره دارد كه به خودی خود گسترده نشده، و توان برداشت خوشه‏هاي پُربارش را ندارد، ودستان لطيف و نازكش را به سوي درختان ديگر دراز نموده، و آنهارا به آغوش ميگيرد. </ref>) ندارد، از عهده كارهاي بسیار حكیمانه بَرميآيد؛ بنابراین، اين چيزها خود به خود فعالیت نمي‏كنند، و ذاتی صاحب قدرت، پنهانی آنها را به كار وا ميدارد، چون اگر مستقل و خودسر باشند، لازم می‏آید، تمام آن چه را در این مملکت دیدهایم، معجزه و هر چیز خارق‏العاده‏‏یی معجزهگری باشد، که اين، سفسطه‏یي بيش نيست.

<span id="İKİNCİ_BÜRHAN"></span>
=== برهان دوم ===

بيا اي دوست! تا به چيزهایی که دشتها و میدانها و منزلها را آراسته، دقت کنیم، در تك تك آنها چیزهایی‏هست، كه از آن ذات پنهان خبر مي‏دهند، گویي هر يك، طرّه و سکّه‏یی‏ست، که از آن ذات غیبی خبر میدهد، پس به پيش رویات نگاه كن، ببین که اين پنبه(<ref> به بذرهای گوناگون اشاره دارد، برای مثال: با بذر خشخاش که به اندازهی یک ذره است، و هستهی زردآلو که به اندازهی یک خردل است، و تخمهای خربزه و هندوانه، چنان برگهای زیبایی، زیباتر از پارچهها میبافند، و گلهای سفید و زردتر از قمیص(نوعی پارچه است) و میوههای شیرینتر از شیرینی‏ها و غذایی خوشمزه و لذیذ‏تر از کوفته برنجی و کنسروها را از گنجینهی رحمت آورده، و به ما تقدیم میدارند. </ref>) كه گِرمي وزن ندارد، چه کارهایی انجام میدهد، از آن چندين طاقه پارچهی رنگارنگ و گلدار می‏بافند، و بهترين نوع شيرينيها، خوراکي‏ها و آشاميدنيها را درست ميكنند؛ چنان‏که اگر هزاران نفر مانند من و تو بپوشند، و بخورند، کافی میآید.

نیز ببين! که چگونه او، آهن، خاك، آب، زغال، فولاد، نقره، و طلا را به دست غيبياش مي‏گيرد، و تكه گوشتي(<ref> به آفريدن جسم حيوان ازعناصر، وايجاد ذیحیات از نطفه اشاره دارد. </ref>) از آن ميسازد، ببین و پند گیر! پس اي انسان نادان! اين كارها مخصوص ذاتيست كه اين مملكت با همه اجزايش در دست قدرت اوست، و همه آرزوها رام اویند.

<span id="ÜÇÜNCÜ_BÜRHAN"></span>
=== برهان سوم ===

بيا و اين مظاهر متحرّك صُنع باستاني را ببين!(<ref> اشاره است، به حيوانات و انسان، زيرا حیوان، فهرست كوچك اين عالم است، وماهيت انساني، مثال كوچكي براي كاينات است، از اينرو، آن چه درعالم وجود دارد، نمونهاش درانسان يافت ميشود. </ref>) هر كدام، به گونهیي ساخته شده، كه گویا نسخه كوچكي از اين قصر بزرگ است، چون هر آن چه در قصر وجود دارد، در آن دستگاه متحرک کوچک يافت ميشود، پس آيا ممكن است، كسي غير از سازنده و استاد آن بیاید، و این قصر عجیب را در دستگاه كوچكي بگنجاند؟ و آيا ممكن است، ایجاد دستگاه كوچكي به اندازهی يك قوطی، در حالی که تمام عالم را در خود جای داده است، کاری تصادفی و عبث باشد؟

بايد گفت: همه مظاهر صُنعی كه مشاهده ميكني، هريك به منزلهی سکّه‏ی آن ذات پنهان است، حتي هر یک در حکم راهنما و بیانیه‏يی هستند، که با زبان حال خود مي‏گويند: «ما آفریده ذاتی هستيم، كه همان طور که همه هستی را با سهولت برای ما ساخت،  ما را نیز به همان سهولت آفرید.»

<span id="DÖRDÜNCÜ_BÜRHAN"></span>
=== برهان چهارم ===

اي دوست لجباز! بيا تا عجيبتر از این را به تو نشان دهم! ببين، در اين مملكت همه امور و همه چیزها دگرگون شده، تغیير ميكند، و به يك حالت نميماند.

دقت کن! این اجسام جامد و قوطیهای بی‏احساسی که میبینیم، هر یک صورت حاکم مطلق را به خود گرفته‏اند، گویا هر چیز بر تمام چیزهای دیگر حکم می‏راند، به اين یکی كه در كنار ماست، نگاه كن،(<ref> اشاره است، به درختان ميوهدار، که گویی صدها كارخانه را بر شاخههاي نازكشان حمل می‏كنند، و برگ‏ها، گلها وميوههاي حيرت‏آوري را تزئین شده به وجود می‏آورند به کمال می‏رسانند و سرانجام به ما تقديم ميدارند، چنان که درختان باشکوهی چون کاج و صنوبر درصخرههاي سخت و محکم به حیات خود ادامه می‏دهند. </ref>) گویي دستوری مي‏دهد، و آنگاه مواد و لوازم مورد نیازش از دور به سويش مي‏شتابند؛ یا آن جسم فاقد شعور را ببين!(<ref> به حبوبات، بذرها وتخم حشرات اشاره دارد، مثلاً پشه روي برگ درختي تخمگذاري ميكند، و درخت یکباره برگش را برای آن تخمها به رحم مادر، گهواره و مخزن پر از غذاهاي لذيذي چون عسل تبديل مي‏كند، اين درخت بي‏ثمر گویی، ميوه‏هاي ذي روح به بارميآورد. </ref>) گویی با يك اشاره‏ بزرگ‏ترين اجسام را به خدمت خود در می‏آورد، و در كارهاي شخصي به کار ميگيرد.

موارد دیگر را با مثال مذکور قياس كن، گویا هر چیز، تمام مخلوقات عالم را در تسخیر خود دارد.

اگر آن ذات پنهان را قبول نکنی، آن چه را که در این سرزمین است، اعم از سنگ، خاک، حیوان و دیگر مخلوقات مانند انسان و تمام آفریده‏ها و مخلوقات و کمالات دیگر آن ذات را به یکایک آنها ربط خواهی داد؛ بنابراین در عوضِ تنها یک ذات معجزهنما ـ که دور از عقل است ـ بايد میلياردها ذات معجزهگر را قبول كني، كه ضد یک‏دیگر و مانند یک‏دیگرند و در كارهاي هم مداخله می‏كنند!

با این حال نظم و ترتیب فوق به هم نمی‏ریزد، و هیچ چیز از تعادل خارج نمی‏شود، حال آن كه اگر در يكي از كارهاي اين سرزمين،

دو نفر مداخله کند، همه چیز به هم میخورد. اگر در روستایی دو ارباب، و در شهري دو فرماندار، و در کشوري دو پادشاه باشد، همه چیز به هم می‏ریزد چه رسد به اين كه تعداد بيشماري حاكم مطلق کنار هم باشند!

<span id="BEŞİNCİ_BÜRHAN"></span>
=== برهان پنجم ===

اي دوست وسوسهگر! بيا به نقش و نگارهاي اين قصر بزرگ دقت كن، و زيورهای اين شهر را ببین، و نظم آن را مشاهده کن، و به همه صنعتگری‏های موجود در  اين عالم فكر كن، پس ببین، اگر قلم ذاتی پنهان كه معجزهها و هنرهای بی‏شمار دارد، در کار نباشد، و اگر این نقش و نگارها به اسباب فاقد شعور، به تصادف كور و طبيعت كر ربط داده شود، آن وقت بايد، هر سنگ، و هر گیاه اين سرزمین، خود نقاشی معجزهگر و نويسنده‏ای فوقالعاده باشد، تا بتواند هزاران كتاب را فقط در يك حرف بنويسد، و تنها در يك نقش، میليونها صنعت بگنجاند! زیرا، نقش و نگار اين سنگها(<ref> به انساني كه ميوه درخت آفرينش است، و به ميوهیي كه برنامه و فهرست درختش را حمل ميكند، اشاره دارد، زيرا هرآن چه را قلم قدرت در كتاب بزرگ هستي نوشته باشد، به اجمال در ماهيت انسان هم نوشته است، و آن چه را قلم قَدَر در درخت کوهمانند نوشته باشد، در ميوه ذره مانندش نیز نگاشته است. </ref>) را ببین، در هر کدام، نقش و نگار تمام قصر وجود دارد، و قوانين اداره كل شهر در آن هست، و تشکیلات و برنامهكاري کل سرزمین در آن وجود دارد، پس ايجاد اين همه نقش و نگار مثل ايجاد كل كشور كاري خارقالعاده است؛ بنابراین، هر نقش و هر صنعت، بیانیه و خاتمی برای آن ذات پنهان است.

مادام که امكان ندارد، حرفی بر نويسندهاش دلالت نكند، و نقشی از نقاشش حكايت نکند، چگونه امكان دارد نويسندهیی كه در یک حرف، كتاب بزرگي نگاشته و نقاشي كه در یک نقش، هزاران نقش را به تصویر کشیده است، از روي كتاب و نقش خود شناخته نشود؟!

<span id="ALTINCI_BÜRHAN"></span>
=== برهان ششم ===

بيا به اين دشت پهناور برويم،(<ref> به روي زمين درفصل‏هاي بهار و تابستان اشاره دارد، زيرا صدها هزار طایفه مختلف از مخلوقات به شكل آميخته ويكجا آفريده شده، و روي صفحه زمين نوشته ميشوند، سپس بدون اشتباه، بدون کوتاهی و در کمال نظم تغيير مييابند، و هزاران سفره رحماني گسترده شده، سپس جمع ميشوند، و از نو، تازه تازه چیده میشوند، و هردرخت حکم يك دست فروش و هر باغ حکم يك دیگ بزرگ را به خود می‏گیرد. </ref>) در آنجا كوه بلنديست، به قلّهی آن صعود كنيم، تا هر طرف ديده شود. دوربینهايی که همه چیز را بزرگ نشان می‏دهند، همراه خود برداريم، زیرا در اين سرزمین عجيب، كارهاي عجيبي رخ ميدهد، و در هر لحظه کارهایی صورت میگیرد، که هیچگاه به ذهن ما خطور نمیکند، ببين! اين كوهها، دشتها و شهرها در آنی تغیير ميكنند، البته به گونهیی تغيير می‏کنند، که میليونها كارِ مرتبط و درهم آميخته با نظم كامل دگرگون مي‏شوند، مثل اين كه میليونها پارچهی رنگارنگ و در هم آمیخته، در آنِ واحد بافته شوند، آری چنین تحوّلات عجيبي رخ ميدهد. ببين! گل‏هاي خنداني كه با آنها انس گرفته بوديم، اینک ناپديد شده، و جايشان را گونه‏هاي ديگري گرفته‏اند، این دو دسته از لحاظ ماهيت شبيه هم، اما از نظر صورت مخالف هم‏اند. اين كوهها و دشتها نیز گویی صفحاتي هستند، که صدها هزار كتاب مختلف بر آنها نوشته شدهلإ بدون اشتباه و بدون نقص؛ محال است این کارها خود به خود صورت پذیرد.

آری، خودسرانه بودن چنين كارهاي دقيق و هنرمندانهیی محال اندر محال است، و اين كارها بيش از خود، بر آفریننده‏ی  خود دلالت دارند، و نیز کسی که اینها را به کار میگیرد ذاتی چنان معجزهگر است، كه انجام هيچ كاري بر او دشوار نيست، و نوشتن هزار كتاب به اندازه نوشتن يك حرف برايش آسان است.

علاوه بر این‏ها به اطرافت نگاه كن، ببين هر چيز را چنان باحكمت در محل مناسب خود قرار می‏دهد، و چنان با كرمش هر كس را مشمول الطاف مناسب با او مي‏گرداند، و چنان در نهایت احسان درها و پردههاي عمومي را میگشاید، که آمال همگان را برآورده میسازد.

نیز سفرهها را چنان سخاوتمندانه میگسترد، که به همهی مخلوقات و حیوانات این سرزمین و به هر یک از طوایف آنها، به طرز شایسته‏ای با اسم و رسم مخصوص به خود، نعمتی خاص میدهد،

پس آيا در دنيا چیزی محالتر از اين هست، كه انجام اين اموری که دیدیم، تصادف يا عبث یا بيفايده باشد؟ يا دستهاي متعددي در آن دخالت داشته باشند؟ يا استاد آن قادر بر هر کاری نباشد؟ یا همه چيز در تسخير او نباشد؟ پس اي دوست! اگر می‏توانی، در برابر اینها بهانهیی بیاور!

<span id="YEDİNCİ_BÜRHAN"></span>
=== برهان هفتم ===

اي دوست! بیا اکنون جزیيات را کنار بگذاريم، و با نگاه به اجزای اين عالم عجيبِ قصرمانند، به وضعيتشان دقت کنیم، ببین! در اين عالم كارهاي كلي با چنان نظمي پيش مي‏رود، و انقلابهای عمومي به نحوی رخ ميدهد، كه گويی سنگ، خاک، درخت و هر چيز موجود در این قصر، فاعل مختار است، و با در نظر گرفتن نظامات کلی این سرزمین هم‏گام با آن حركت مي‏كند؛ حتی دور افتاده‏ترين مخلوقات به یاری و كمك هم‏ديگر ميشتابند.

ببين! كاروان عجيبی از غيب حركت نموده، به سوي ما ميآيد،(<ref> كاروان، نباتات و اشجار هستند، كه ارزاق حیوانات را حمل مي‏كنند. </ref>) مرکبشان، شبیه درختان و نباتات و کوهها است، و بستههاي روزي را با خود حمل می‏کنند، آنجا را ببين! ارزاق حیوانات گوناگون و منتظر را میآورند، نیز ببین! در این دیار، چراغ بزرگ (<ref> منظور، خورشيد است. </ref>)آنگونه که از قبّه آسمان نورافشانی میکند، موجب پخته شدن طعام‏ها نیز می‏شود؛ البته غذاهایي كه بايد پخته شوند، به کمک دستی غيبی بر ریسمانی(<ref> منظور شاخههاي نازك درختان و ميوه‏هاي خوشمزه آن است. </ref>) آويخته، و در معرض حرارت آن قرار داده مي‏شوند. آن سو را نگاه کن، اين حيوانات کوچک و ضعيف و ناتوان را ببين، که چگونه بالاي سرشان دو منبع چون چشمه قرار دارد(<ref> منظور سینه پرشیر مادران است. </ref>)، و آنها كافيست، دهان بر آن بنهد و غذای خویش بخورند.

'''خلاصه'''

همه اشيای اين عالم گویا نظارهگر يكديگرند به همدیگر مساعدت می‏کنند، گویی چشم برهم دوخته، دست به دست هم داده، و برای تکمیل کار همديگر، دوش به دوش و شانه به شانه هم كار ميكنند. همه چيز را اين‏گونه قياس كن! امکان شمارش آن‏ها نیست!

تمامي اين موارد چون وضوح حاصل ضرب دو در دو که می‏شود چهار به طور قطعی نشان می‏دهند، که همه چيز در تسخير استاد اين قصر شگفت‏آور یعنی صاحب این عالم غریب است؛ همه چیز به اسم او و در راه او كار مي‏كنند، و به منزله سربازان گوش به فرمان اویند، و با قدرت او در گردش‏اند، و همه چیز به امر او در حرکت‏اند، و با حكمت او تنظيم ميشوند، و به فضل و كرم او به ديگري كمك ميرسانند، و با مرحمت او به ياري ديگران مي‏شتابند، یعنی به این کار واداشته میشوند، پس اي دوست! اگر می‏توانی برابر آن‏ها چیزی بگو!

<span id="SEKİZİNCİ_BÜRHAN"></span>
=== برهان هشتم ===

بيا اي دوست نادان كه مانند نفس من خود را عاقل ميدانی! و نميخواهي صاحب اين قصر شكوهمند را بشناسي! حال آن كه هر چيز بر او دلالت دارد؛ به او اشاره می‏کند، و گواه اوست، چگونه اين همه شهادت و گواهی را تكذيب مي‏كني؟ پس وجود اين قصر را هم انكار كن، و بگو: «نه قصري وجود دارد، نه مملكتي» حتي خودت را هم انكار كن، و از صحنه دور شو! يا اين كه عاقل باش، و به سخنانم گوش فرا ده، و ببین!

که در این قصر و در اطراف اين مملكت، عناصر و معادني(<ref> منظور عناصري چون هوا، آب، نور و خاك است كه وظايف گوناگوني دارند، و به اذن الهی به ياري هر نيازمند مي‏شتابند، و به امر الهی هر جا می‏روند، و مدد می‏رسانند، و لوازم حياتي موجودات را در اختیارشان قرار می‏دهند، تغذیه ذی حیاتان را بر عهده دارند، و منشأ، مولد، و گهوارهیی برای مخلوقات الهي هستند. </ref>) وجود دارند، که همه‏جا را احاطه کردهاند؛ گویا هر پديدهیی که در اين مملكت پدیدار میگردد، از همین عناصر و معادن ساخته میشود، پس عناصر مذکور، مُلك هر که باشد، هر آن چه از آن‏ها ساخته شود نیز ملک اوست، '''مزرعه به هرکس که تعلق داشته باشد، محصولاتش نيز از آن اوست، دريا در مالکیت هر کسی که باشد، هر آن چه در دریا هست نیز از آن اوست.'''

همچنین توجه کن! منسوجات و پارچههاي مُنقّشی که بافته شده‏اند، همه از يك ماده ساخته مي‏شوند؛ بنابراین آورنده، و فراهم کننده اين ماده و ریسنده آن البته یک ذات است، چون اين کار اشتراك نميپذيرد، پس همه به او اختصاص دارند، نیز ببین! اجناس اين منسوجات، و آن چه را که ساخته می‏شود، در همه جای اين عالم شگفت‏آور ميتوان يافت؛ آنها با همهی اجناس هم نوع خود به طور گستردهیي در هر جا پراکنده‏اند، حتی به یک روش، با هم و در ارتباطی تنگاتنگ، در یک آن، شکل می‏گیرند و این نشان می‏دهد آن چه انجام می‏گیرد كار تنها يك ذات است، و همگي با يك فرمان حركت ميكنند؛ در غیر این صورت، انجام کار در آنِ واحد و به یک روش، و با یک کیفیت، و به اتفاق و موافقت، محال است؛ بنابراین، هر یک از این‏ها در حکم یک بیانیه برای آن ذات پنهانی‏ست و نشان از او دارد،

به سخن دیگر هر یک از پارچههای گلدار و دستگاه‏های مملو از پیچیدگی و لقمههای شیرین، در حکم سکّه، خاتم، نشان و طرّه‏ای برای آن ذات معجزهگر است، که با زبان حال می‏گویند: '''«من ساخته‏ی دست هر كه باشم، محلی كه در آن قرار دارم نيز از اوست»''' و هر نقش ميگويد: '''«من بافته هر که باشم، طاقهیي كه از من تشکیل شده نيز بافته اوست»''' و هر لقمه شیرین ميگويد: '''«من ساخته و تهیه شده توسط هر که باشم، ظرفی كه درآن پخته ميشوم نيز از آن اوست»''' و هر دستگاه مي‏گويد: '''«سازنده من، تمامي دستگاههاي مشابه و پراكنده در عالم را نيز ساخته است، و كسي كه در هر جای این دیار به داد ما می‏رسد، اوست، پس مالك اين سرزمین نیز اوست؛ بنابراین، کسی که مالك سراسر این سرزمین و این قصر است، میتواند مالک ما هم باشد.»‘''

برای مالكيت لباس‏ها و دکمه‏ها ـ که مالکیت عمده‏ی آن متعلق به دولت است ـ لازم است، مالک تمام كارخانههايی شد که آن‏ها را تولید می‏کنند، تا بتوان مالك حقيقي آن گردید؛ در غیر این صورت، مالکیت، ادعایی بیهوده خواهد بود، و از طرف مافوق به فرد مدعی گفته می‏شود: «این اموال دولتی‏ست» و آن‏ها را از او پس می‏گیرند، و تحت پیگرد قرار می‏دهند.

'''خلاصه:''' از آنجایی که عناصر اين مملكت، از موادي پراكنده در همه جای این سرزمین تشکیل شده‏ است، مالك آن‏ها ذاتی میتواند باشد که مالکیت همه سرزمین را در اختیار دارد؛ بنابراین، چون مصنوعات پراكنده در اطراف اين سرزمین به يكديگر شباهت داشته، و نشان از يك سکّه دارند، همگي بر این حقیقت دلالت دارند، که '''صنعت ذات یگانه‏ای''' هستند، که بر همه چیز حکم ‏کند.

پس اي دوست! از آن‏جا که این سرزمین، این قصر باشکوه نشان از یگانگی دارد، و مزیّن به سکّه(<ref> سکّه: مُهر - خاتم </ref>) وحدت می‏باشد برخی از چیزها علی‏رغم وحدت و یگانگی، فرا گیرند و احاطه دارند (در سراسر عالم وجود دارند) و برخي ديگر به رغم تعدد‏شان (چون به هم شبيه و درهر جا پراكنده هستند) نشان از وحدت نوعي دارند، وحدت نيز بر واحد دلالت دارد، پس استاد، مالک، صاحب و صانع آن‏ها يكيست.

افزون بر این، با دقّت توجه کن! كه چگونه از پس پرده غيب، رشته‏های باريكي(<ref> اشاره است به درختان ميوهدار و شاخ و برگ آن‏ها، و منظور از الماس، نشان، و هدايا به اقسام گلها و انواع ميوهها است. </ref>) سر بر ميآورند، و، هزاران رشته در اطراف پخش می گردد؛ به هر یک از آن‏ها نگاه کن، الماس‏ها و نشان و هدایایی آويخته است، و مناسب هرکس، هدیهیی میدهند، آيا مي‏داني، عدم شناخت ذاتي كه از پشت پردهی غیب، چنین هدایای شگفت‏انگیزی به مخلوقات عطا می‏کند، تا چه حد دیوانگی‏ست؟ اگر کسی او را نشناسد، به ناچار می‏گويد:«اين رشتهها، الماسهای آویزان بر خود و هدايای دیگر را خود ساخته‏اند، و به ما می‏دهند» در این صورت لازم است، هر رشته برای خود پادشاهی باشد. حال آن كه ما با چشمان خود می‏بینیم دستی از غيب، رشتهها را خلق می‏کند، و هدايا را بر آنها مي‏آويزد؛

لذا هر چیز در سراسر اين قصر، بیش‏ از خود، نشان از آن ذات معجزهگر دارد. از این رو در صورت عدم شناخت او و انكار همه‏ی این چیزها، به مرتبه‏یی صدها درجه پایينتر از حيوان سقوط خواهي کرد.

<span id="DOKUZUNCU_BÜRHAN"></span>
=== برهان نهم ===

اي دوست! ای بیخبر از قضاوت! تو صاحب اين قصر را نميشناسي، و نمی‏خواهی بشناسی، و بر آن پافشاری می‏کنی؛ همچنین عقل و اندیشه‏ات ظرفیت درک آفرینش و کارهای شگفت‏انگیز او را ندارد لذا انكار می‏کنی، در صورتي كه، مشكل اصلي و صعوبت واقعی در عدم شناخت اوست،

چون اگر او را بشناسيم، پذيرفتن آن‏چه در اين قصر و در اين عالم وجود دارد، مانند پذیرش شی واحد سهل می شود. و این موجب وفور و فراوانی‏ست.

اما اگر او را نشناسيم، و او نباشد، هر چيز به اندازه كل قصر دشواريهایی خواهد داشت، زیرا هر چيز به اندازهی خود قصر، پر از صنعت است، در این صورت نه وفور و فراوانی باقي مي‏ماند، و نه حتی چیزی از آن چه میبینیم، به دست ما و دیگران می‏رسید. تو تنها به همين منابع غذایی آویخته از رشته‏های مذکور توجه کن، که اگر در مطبخ قدرت معجزهآفرين او توليد نميشد، به رغم ارزانی، حتی با پرداخت مبالغ گزاف هم نميتوانستي آنها را به دست آوري.

آري، هر نوع سختی و صعوبت و هلاكت و محال بودن، در عدم شناخت اوست. اگر از مرکزی واحد و با قانونی واحد به درختی ریشهدار حیات داده شود، پدید آمدن هزاران میوه، مانند به وجود آوردن یک میوه سهل و آسان خواهد بود، و اگر آفرينش يك ميوه به مراكز و ریشههای متعدد و قوانين مختلف ربط داده شود، آفريدن آن به اندازه آفريدن كل درخت دشوار و مشكل ميشود؛

یا اگر تمام تجهيزات يك اردوی نظامی از مرکز و قانون و کارخانه واحدی فراهم شود، كار به لحاظ کمیّت مانند مجهز کردن یک سرباز آسان می‏شود، اما اگر تجهیزات هر سرباز از مركزی جداگانه، فراهم و خریداری شود، كارخانههایی به تعداد کل سربازان لشکر لازم است.

طبق دو نمونه ذکر شده: '''هرگاه در اين قصربا نظم و ترتیب، و در این شهر آباد، و سرزمین پيشرفته، و عالم باشُکوه، همهی اشیا به ذاتی واحد نسبت داده شوند، كار آسان و سهل میشود، طوری كه سبب ارزانی، فراوانی و سخاوت ميگردد؛ در غیر این صورت تأمین هر چیزی چنان گران و دشوار مي‏شود، که با پرداخت كل دنيا هم نميتوان آن‏ را به دست آورد.'''

<span id="ONUNCU_BÜRHAN"></span>
=== برهان دهم ===

دوست من كه اندکی منصف شده‏ای! پانزده روز است(<ref> پانزده روز، به سن تکلیف در پانزده سالگی اشاره دارد. </ref>)، که ما اينجا هستيم، اگر در این مدت با نظم و قوانين اين سرزمين آشنا نشده، و پادشاه آن را نشناخته باشیم، مستحق مجازات هستیم؛ و ديگر عذري براي ما باقي نمیماند، پانزده روز به ما مهلت داده شد و کاري به كار ما نداشتند؛ بی‏تردید ما در اين‏جا بیصاحب نیستیم، و در سرزمينی که مملو از مصنوعات ظریف، سرشار از هنر، و برخوردار از میزان و لطف و عبرت است نمیتوانیم، رفتاری چون حیوان داشته و همه چیز را ویران کنیم، اجازه تخریب به ما نمیدهند، البته مالك چنين سرزمين باشکوهی، مجازات ترسناکی دارد.

قدرت و حشمت این ذات را چنین میتوانی درک کنی: اين عالم بزرگ را او مانند یک قصر تنظيم میکند، و مانند قفسه‏ای محرّک می‏گرداند، و این سرزمین بزرگ را به مثابه خانه‏ای ـ بدون هیچ نقصی ـ اداره ميكند، ببين! هر از گاهی، مانند پر و خالی کردن ظرفی، اين قصر و این سرزمین و این شهر را با كمالنظم پر می‏کند، و بعد در كمالحكمت از سكنه خالي ميکند، و مانند چیدن و برچیدن سفرهها، در سراسر این سرزمین بزرگ، انواع سفرههاي رنگين(<ref> سفره‏ها به سطح زمین در تابستان اشاره دارد، در آن، سفره‏های رحمانی به شکل تازه و نو، گوناگون و مختلف، از آشپزخانه رحمت الهی پهن شده، و مدام عوض می شوند، لذا هر بوستان، یک آشپزخانه و هر درخت، خدمتکار پخش آن‏هاست. </ref>)، توسط دستی غيبي، چیده و برچیده می‏شود؛ و اینگونه غذاهاي متنوعي را تأمین نموده به همگان می‏خوراند، و به آساني سفرهیی را برچیده و دیگری را می‏گستراند. تو نیز شاهد این ماجرا هستی، و اگر هوشيار باشي، خواهي فهميد، كه در اين عظمت و شكوه حیرت‏انگیز، کَرَم سخاوتمندانه و بي‏پاياني وجود دارد.

نیز مشاهده کن! همچنان که اين حقایق بر سلطنت و يگانگي آن ذات غیبی شهادت مي‏دهند؛ اين انقلابها و تحولات نیز که قافله قافله در پی هم می‏آیند و میروند، و روی پردههای حقیقی به نمایش درآمده، به انتها می‏رسند، گواهی بر دوام و بقای آن ذات بلند مرتبه‏اند، زیرا با از بين رفتن اشيا، اسباب آنان نیز از میان جمع برمی‏خیزد، در حالی که آن چه را به اسباب و عوامل ربط میدادیم، بار دیگر آفریده میشوند. پس روشن است که اين آثار، كار آن اسباب نيست، بلكه آثار ذاتي زوال‏ناپذير است.

هم چنان‏که از رودخانه‏یي حُبابي ميگذرد، و حُبابهایي كه از پي آن ميآيند، مانند حُباب‏هاي پیشین ميدرخشند، لذا باید گفت آن چه به آنها روشنایی می‏دهد، صاحب نوری هميشگي و والاست؛ بنابراین تغيير سريع حالات و یک‏رنگ بودن بعدي و قبلی آن‏ها، نشان ميدهد كه همه اينها تجلیات، نقوش و آيينهها، و صنایع ذاتی يگانه ابدي و زوالناپذير است.

<span id="ON_BİRİNCİ_BÜRHAN"></span>
=== برهان يازدهم ===

بيا اي دوست! تا دليلي قاطع به قوت ده دليل گذشته برايت بيان كنم! بيا اکنون بر كشتي(<ref> كشتي به تاريخ، جزيره به عصر سعادت اشاره دارد، اگر درساحل ظلماني اين عصر، لباسهایی را كه مدنیت بدون «میم» بر ما پوشانده است، درآورده، و خود را به درياي زمان انداخته، و بر كشتيِ سیاحتی تاريخ سوار شده، و به جزیره عصر سعادت و جزيره عرب برويم، در واقع به زیارت فخر ِعالم (ع) در حين انجام مأموريت رفتهایم، ذات آن حضرتی که چنان دليل روشني بر توحيد است، كه سطح روی زمين وچهره زمان گذشته وآينده را روشن کرده، و ظلمات كفر و ضلالت را برچيده است. </ref>) زمان بنشینیم.

در دور دست جزيرهیی‏ست، به آن سو روانه شویم، كليدهاي اسرار اين عالم در آن‏جاست، همه به آنجا چشم دوختهاند، و انتظار چيزي را دارند؛ و از آنجا دستور ميگيرند؛

اكنون به جزيره رسیدیم، ببين! اجتماع بزرگي برپاست، همه بزرگان اين سرزمين گرد‏هم آمدهاند، خوب دقت كن! اين جمعيت بزرگ، ریيسی دارد، نزديكتر شویم، او را باید بشناسيم، نگاه كن، او بيش از هزار نشان درخشان(<ref> هزار نشانه، به معجزات احمدیه(ع) اشاره دارد، که از نظر محققان قرین به هزار معجزه میباشد. </ref>) دارد، و با چه قوّتی سخن ميگويد، من در اين پانزده روز تاحدي گفته‏هایشان را آموختم؛

تو نیز از من بیاموز، ببین که سخن سخنور درباره‏ی سلطان معجزهگر اين سرزمين است؛ مي‏گويد: '''او مرا به سوي شما فرستاده است،''' ببين! معجزه‏هایی که او به همگان نشان میدهد، شك و ترديدي باقی نمی‏گذارد، كه مأمور مخصوص پادشاه است. خوب دقت كن! سخنانی را که او میگوید، نه تنها مخلوقات اين جزيره مي‏شنوند، بلكه به صورتی خارق‏العاده، سخنانش را به گوش مردمان سراسر اين سرزمين مي‏رسانند، در دور افتادهترين نقاط، هم در تلاش شنيدن بيانات او هستند. نه فقط انسانها كه حيوانات و حتي كوهها نيز متوجه فرامين و دستورات او هستند.  درختان را ببين! هر جا که او اشاره مي‏كند، بدان سو حرکت می‏کنند. دست بر هر جا که می زند، آب فوران ميكند، از میان انگشتانش چشمه آب کوثر میجوشد، و دیگران از اين آبِ حیات بخش سيرآب ميشوند؛ ببين! چراغی که از سقف اين مملكت آویخته(<ref> آن چراغ مهم، قمر است، که با اشاره او دونیم شد، یعنی هم‏چون مولانا جامی که گفته است: «آن شخص امیّ که نوشتن بلد نیست، با قلم درخشانش بر صفحهی آسمان «الف» نوشت، و یک «چهل» را دو تا «پنجاه» کرد.» یعنی ماه قبل از شق القمر به حرف «میم» شبیه بود، که در حکم عدد چهل است، و بعد از شق القمر تبدیل به دو هلال شد، که به دو حرف «نون» شباهت داشت، که عبارت از پنجاه هستند. </ref>) است، در حالی که یکیست، با اشاره او دونيم ميشود.

ساکنان اين سرزمین ماموريت او را خوب ميدانند، و چنان از سخنانش پیروی می‏کنند که تو گویی او را ترجمان مخصوص و مستقیم ذاتی پنهان و معجزهگر، و پيامرسان سلطنت، کشّاف طلسم، و دستیار امین در تبلیغ فرامین سلطان میدانند.»

بنابراین همه عاقلانی كه گِرد او جمع شدهاند، بر همه گفته‏هایش صحه می‏گذارند و آن را تأیید می‏کنند. حتي كوهها و درختان این سرزمین، و بزرگ‏ترين چراغ روشنیبخش(<ref> آن چراغ بزرگ نورانی، خورشید است، خورشیدی که با به عقب برگشتن زمین از شرق، چهرهاش نمایان شد، و حضرت علی –  که به دلیل خوابیدن پیغمبر در آغوشش (بر روی رانهایش) نماز عصرش قضا شده بود – با آن معجزه نماز عصرش را ادا کرد، و خواند. </ref>) آن در برابر اوامر و اشارهی او سر خم کرده، و می‏گویند: «آری، آری، هر چه میگویی درست است»

پس اي دوست مجنون من! فردی، باشکوه و نورانی که هزاران نشان ویژه از خزانه خاص پادشاه همراه دارد، آیا، در بحث از ذات معجزهگر ـ که با تمام توان از آن سخن می‏گوید و بزرگان سرزمین نیز او را تصدیق کنند ـ و اوصافی که از او ذکر میکند، و در اوامری که از او بیان می دارد ممکن است، خلاف و حیله‏ای به کار بندد؟ اگر خلاف حقیقتی دركار باشد، وجود و حقیقت اين قصر، و اين چراغ تابان و اين جماعت را باید تكذيب كرد، اگر ميتواني، دست اعتراض به سوي اين دلايل دراز كن، آنگاه ببين، که قـوّت براهین مذکور چـگونه دستانت را شـکسته، پاسخت خواهند داد.

<span id="ON_İKİNCİ_BÜRHAN"></span>
=== برهان دوازدهم ===

بیا اي برادر که اندکی عاقل شدهیي! اكنون دليلي به قوّت همه دلايل گذشته بیان می‏کنم: به اين فرمان نوراني(<ref> اشاره به فرمان پر از نور قرآن کریم دارد، و نشان طرّه ی روی آن اشاره به اعجار قرآن است. </ref>) که از بالا نازل شده است، و همگان با حیرت و حرمت به آن چشم دوختهاند، با دقت کامل توجه کن، شخصی را ببین که هزار نشان بر سینه دارد، و معاني و تفسیر اوامر نوراني حضرت حق را برای عموم بيان ميکند.

شيوه و اسلوب اين فرامين به حدّی تابنده است، كه نگاه تحسينآمیز هركس را به خود جلب مي‏کند، او چنان مسایل جدي و مهمی را ذکر ميكند، كه هركس به ناچار به آن گوش فرا مي‏دهد. او شئونات، افعال، اوامر و اوصاف ذاتي را بيان ميدارد كه اين سرزمین را اداره، و اين قصر را ایجاد، و شگفتی‏های فراوان را نمایان می‏کند، و در جزء‏جزء فرامین مذکور طغرایی عظیم مشاهده می شود. طغرایی در هر سطر و در هر جملهی آن، که غير قابل تقلید است و هر يك از معاني، حقايق، اوامر و حكمتهاي آن در حکم خاتمی معنوی و خاص آن ذات می‏باشد، و به طرزی خاص دیده میشود.

'''نتیجه این که تمام فرامين اعظم، ‏چون نور خورشيد، نشان از آن پادشاه اعظم دارند، تا هر آن که نابینا نیست، ببيند.'''

اینک اي دوست! گمان می‏كنم، عاقل شده باشی، و این براهین برایت کافی بوده باشد. اینک اگر سخنی براي گفتن داري، میتوانی بیان کنی.

مردی که اهل عناد بود در پاسخ گفت: در برابر اين همه برهان فقط مي‏گويم: «الحمدلله! باور کردم باوری به درخشندگی خورشيد و روشنایي روز؛ قبول کردم که اين مملكت مالك ذوالكمالی دارد، و اين عالم صاحب ذوالجلالی و اين قصر صانع ذوالجمالی. خداوند از تو راضي باشد که مرا از بندِ لجاجت و سرگشتگی رها کردي، هر يك از دلایلت به تنهایي برای نشان دادن این حقیقت كافي بود. هرگاه برهانی ذکر میشد، مراتب معرفت، پردههای شناخت، و پنجرههای دانایی به صورتی لطیف‏تر، شیرینتر، نورانیتر و زیباتر به روی من گشوده می‏شد، و من با صبر و حوصله گوش فرا می‏دادم.»

این حکایت تمثیلی که به حقیقت عظمای توحید و ارکان ایمانی (آمنتُ بِالله) اشاره دارد، به پایان رسید. در سایه فضل رحمان، فیض قرآن و نور ایمان، با مدد از نور خورشید توحید حقیقی و در مقابل دوازده برهان ذکر شده در این حکایت، «دوازده لمعه» را همراه با یک «مقدمه»بیان خواهیم کرد(<ref> این قسمت در كلام بيست و دوم از مجموعه کلامها آورده شده است. </ref>).

وَ مِنَ اللّٰهِ التَّو۟فٖيقُ وَ ال۟هِدَايَةُ

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
== YİRMİ İKİNCİ SÖZ’ÜN İKİNCİ MAKAMI ==
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اَللّٰهُ خَالِقُ كُلِّ شَى۟ءٍ وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَى۟ءٍ وَكٖيلٌ ۝ لَهُ مَقَالٖيدُ السَّمٰوَاتِ وَ ال۟اَر۟ضِ ۝ فَسُب۟حَانَ الَّذٖى بِيَدِهٖ مَلَكُوتُ كُلِّ شَى۟ءٍ وَاِلَي۟هِ تُر۟جَعُونَ ۝ وَ اِن۟ مِن۟ شَى۟ءٍ اِلَّا عِن۟دَنَا خَزَٓائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُٓ اِلَّا بِقَدَرٍ مَع۟لُومٍ ۝ مَا مِن۟ دَٓابَّةٍ اِلَّا هُوَ اٰخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا اِنَّ رَبّٖى عَلٰى صِرَاطٍ مُس۟تَقٖيمٍ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''MUKADDİME'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Erkân-ı imaniyenin kutb-u a’zamı olan iman-ı billaha dair Katre Risalesi’nde, şu mevcudatın her birisi, elli beş lisanla Cenab-ı Hakk’ın vücub-u vücuduna ve vahdaniyetine delâlet ve şehadetlerini icmalen beyan etmişiz. Hem Nokta Risalesi’nde, Cenab-ı Hakk’ın delail-i vücub ve vahdaniyetinden, her birisi bin bürhan kuvvetinde dört bürhan-ı küllî zikretmişiz. Hem on iki kadar Arabî risalelerimde, Cenab-ı Hakk’ın vücub-u vücudunu ve vahdaniyetini gösteren yüzler kat’î bürhanları zikrettiğimizden, şimdi onlara iktifaen derin tetkikata girişmeyeceğiz. Yalnız şu Yirmi İkinci Söz’de Risaletü’n-Nur’da icmalen yazdığım '''on iki lem’a'''yı, iman-ı billah güneşinden göstermeye çalışacağız.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== BİRİNCİ LEM’A ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Tevhid iki kısımdır. Mesela, nasıl ki bir çarşıya ve bir şehre büyük bir zatın mütenevvi malları gelse iki çeşitle onun malı olduğu bilinir. '''Biri'''; icmalî, âmiyanedir ki “Bu kadar azîm mal, ondan başka kimsenin haddi değil ki sahip olabilsin.” Fakat böyle âmî bir adamın nezaretinde çok hırsızlık olabilir. Parçalarına çok adamlar sahip çıkabilir. '''İkinci çeşit odur ki''' her denk üzerinde yazıyı okur, her bir top üstünde turrayı tanır, her bir ilan üstünde mührünü bilir bir surette “Her şey o zatındır.” der. İşte şu halde her bir şey, o zatı manen gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Aynen öyle de tevhid dahi iki çeşittir:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Biri:''' Tevhid-i âmî ve zâhirîdir ki “Cenab-ı Hak birdir, şeriki naziri yoktur, bu kâinat onundur.”
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İkincisi:''' Tevhid-i hakikidir ki her şey üstünde sikke-i kudretini ve hâtem-i rububiyetini ve nakş-ı kalemini görmekle doğrudan doğruya her şeyden onun nuruna karşı bir pencere açıp onun birliğine ve her şey onun dest-i kudretinden çıktığına ve uluhiyetinde ve rububiyetinde ve mülkünde hiçbir vechile, hiçbir şeriki ve muîni olmadığına, şuhuda yakın bir yakîn ile tasdik edip iman getirmektir ve bir nevi huzur-u daimî elde etmektir. Biz dahi şu Söz’de, o hâlis ve âlî tevhid-i hakikiyi gösterecek şuâları zikredeceğiz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Birinci nükte içinde bir ihtar'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Ey esbab-perest gafil! Esbab, bir perdedir. Çünkü izzet ve azamet öyle ister. Fakat iş gören, kudret-i Samedaniyedir. Çünkü tevhid ve celal öyle ister ve istiklali iktiza eder. Sultan-ı Ezelî’nin memurları, saltanat-ı rububiyetin icraatçıları değillerdir. Belki o saltanatın dellâllarıdırlar ve o rububiyetin temaşager nâzırlarıdırlar. Ve o memurlar, o vasıtalar; kudretin izzetini, rububiyetin haşmetini izhar içindir. Tâ umûr-u hasise ile kudretin mübaşereti görünmesin. Acz-âlûd, fakr-pîşe olan insanî bir sultan gibi acz ve ihtiyaç için memurları şerik-i saltanat etmiş değildir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek esbab vaz’edilmiş, tâ aklın nazar-ı zâhirîsine karşı kudretin izzeti muhafaza edilsin. Zira âyinenin iki vechi gibi her şeyin bir “mülk” ciheti var ki âyinenin mülevven yüzüne benzer. Muhtelif renklere ve hâlâta medar olabilir. Biri “melekût”tur ki âyinenin parlak yüzüne benzer. Mülk ve zâhir vechinde, kudret-i Samedaniyenin izzetine ve kemaline münafî hâlât vardır. Esbab, o hâlâta hem merci hem medar olmak için vaz’edilmişler. Fakat melekûtiyet ve hakikat canibinde her şey şeffaftır, güzeldir. Kudretin bizzat mübaşeretine münasiptir, izzetine münafî değildir. Onun için esbab sırf zâhirîdir, melekûtiyette ve hakikatte tesir-i hakikileri yoktur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem esbab-ı zâhiriyenin diğer bir hikmeti şudur ki haksız şekvaları ve bâtıl itirazları Âdil-i Mutlak’a tevcih etmemek için o şekvalara, o itirazlara hedef olacak esbab vaz’edilmiştir. Çünkü kusur onlardan çıkıyor, onların kabiliyetsizliğinden ileri geliyor. Bu sırra bir misal-i latîf suretinde bir temsil-i manevî rivayet ediliyor ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hazret-i Azrail aleyhisselâm, Cenab-ı Hakk’a demiş ki: “Kabz-ı ervah vazifesinde senin ibadın benden şekva edecekler, benden küsecekler.” Cenab-ı Hak lisan-ı hikmetle ona demiş ki: “Seninle ibadımın ortasında musibetler, hastalıklar perdesini bırakacağım. Tâ şekvaları onlara gidip senden küsmesinler.”
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte bak, nasıl hastalıklar perdedir; ecelde tevehhüm olunan fenalıklara mercidirler ve kabz-ı ervahta hakikat olarak olan hikmet ve güzellik, Azrail aleyhisselâmın vazifesine mütealliktir. Öyle de Hazret-i Azrail dahi bir perdedir. Kabz-ı ervahta zâhiren merhametsiz görünen ve rahmetin kemaline münasip düşmeyen bazı hâlâta merci olmak için o memuriyete bir nâzır ve kudret-i İlahiyeye bir perdedir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, izzet ve azamet ister ki esbab perdedar-ı dest-i kudret ola aklın nazarında. Tevhid ve celal ister ki esbab ellerini çeksinler tesir-i hakikiden.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== İKİNCİ LEM’A ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bak şu kâinat bostanına, şu zeminin bağına, şu semanın yıldızlarla yaldızlanmış güzel yüzüne dikkat et! Göreceksin ki bir Sâni’-i Zülcelal’in, bir Fâtır-ı Zülcemal’in o serilmiş ve serpilmiş masnuattan her bir masnû üstünde Hâlık-ı külli şey’e mahsus bir sikkesi ve her bir mahluku üstünde Sâni’-i külli şey’e has bir hâtemi ve kalem-i kudretin birer menşuru olan sahaif-i leyl ve nehar, yaz ve baharda yazılan tabakat-ı mevcudat üstünde taklit kabul etmez bir turra-i garrası vardır. Şimdi o sikkelerden, o hâtemlerden, o turralardan numune olarak birkaçını zikredeceğiz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, hesapsız sikkelerinden, hayat üzerinde koyduğu çok sikkelerinden şu sikkeye bak ki “Bir şeyden her şey yapar hem her şeyden bir tek şey yapar.” Çünkü nutfe suyundan ve hem içilen basit bir sudan, hesapsız aza ve cihazat-ı hayvaniyeyi yapar. İşte bir şeyi her şey yapmak elbette bir Kadîr-i Mutlak’ın işidir. Hem yenilen hadsiz taamlardan –o taam ise hayvanî olsun, nebatî olsun– o müteaddid maddeleri, has bir cisme kemal-i intizam ile çeviren ve ondan mahsus bir cilt nesceden ve ondan basit cihazları yapan elbette bir Kadîr-i külli şey’dir ve Alîm-i Mutlak’tır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, Hâlık-ı mevt ve hayat, şu destgâh-ı dünyada, hikmetiyle hayatı öyle bir kanun-u emriye-i mu’ciz-nüma ile idare ediyor ki o kanunu tatbik ve icra etmek; bütün kâinatı kabza-i tasarrufunda tutan bir zata mahsustur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte eğer aklın sönmemiş ise kalbin kör olmamış ise anlarsın ki bir şeyi kemal-i suhulet ve intizamla her şey yapan ve her şeyi kemal-i mizan ve intizamla sanatkârane bir tek şey yapan, her şeyin Sâni’ine has ve Hâlık-ı külli şey’e mahsus bir sikkedir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, görsen hârika-pîşe bir zat, bir dirhem pamuktan yüz top çuha ve ipek veya patiska gibi mütenevvi sair kumaşları o tek dirhem pamuktan nescetmekle beraber; helva, baklava gibi çok taamları dahi ondan yapıyor. Sonra görsen ki o zat, demiri ve taşı, balı ve yağı, suyu ve toprağı avucuna alır, bir güzel altın yapar. Elbette kat’iyen hükmedeceksin ki o zat, öyle kendine has bir sanata mâliktir; bütün anâsır-ı arziye, onun emrine musahhar ve bütün mevalid-i türabiye, onun hükmüne bakar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, hayattaki tecelli-i kudret ve hikmet, bu misalden bin derece daha acibdir. İşte hayat üstündeki çok sikkelerden bir tek sikke…
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== ÜÇÜNCÜ LEM’A ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bak, şu kâinat-ı seyyalede, şu mevcudat-ı seyyarede cevelan eden zîhayatlara! Göreceksin ki bütün zîhayatlardan her bir zîhayat üstünde Hayy-ı Kayyum’un koyduğu çok hâtemleri vardır. O hâtemlerden bir hâtemi şudur ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
O zîhayat, mesela şu insan, âdeta kâinatın bir misal-i musağğarı, şecere-i hilkatin bir semeresi ve şu âlemin bir çekirdeği gibi ki enva-ı âlemin ekser numunelerini câmi’dir. Güya o zîhayat, bütün kâinattan gayet hassas mizanlarla süzülmüş bir katredir. Demek, şu zîhayatı halk etmek ve ona Rab olmak, bütün kâinatı kabza-i tasarrufunda tutmak lâzım gelir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte eğer aklın evhamda boğulmamış ise anlarsın ki bir kelime-i kudreti mesela, “bal arısı”nı ekser eşyaya bir nevi küçük fihriste yapmak ve bir sahifede mesela, “insan”da şu kitab-ı kâinatın ekser meselelerini yazmak hem bir noktada mesela, küçücük “incir çekirdeği”nde koca incir ağacının programını dercetmek ve bir harfte mesela, “kalb-i beşer”de şu âlem-i kebirin safahatında tecelli ve ihata eden bütün esmanın âsârını göstermek ve bir mercimek tanesi kadar mevki tutan “kuvve-i hâfıza-i insaniyede” bir kütüphane kadar yazı yazdırmak ve bütün hâdisat-ı kevniyenin mufassal fihristesini o kuvvecikte dercetmek, elbette ve elbette Hâlık-ı külli şey’e has ve bu kâinatın Rabb-i Zülcelal’ine mahsus bir hâtemdir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte zîhayat üstünde olan pek çok hâtem-i Rabbanîden bir tek hâtem, böyle nurunu gösterse ve onun âyâtını şöyle okuttursa acaba birden bütün o hâtemlere bakabilsen, görebilsen سُب۟حَانَ مَنِ اخ۟تَفٰى بِشِدَّةِ ظُهُورِهٖ demeyecek misin?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== DÖRDÜNCÜ LEM’A ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bak, şu semavatın denizinde yüzen ve şu zeminin yüzünde serpilen rengârenk mevcudata ve çeşit çeşit masnuata dikkat et! Göreceksin ki her biri üstünde Şems-i Ezelî’nin taklit kabul etmez turraları vardır. Nasıl hayatta sikkeleri, zîhayatta hâtemleri görünüyor ve bir ikisini gördük. İhya üstünde dahi öyle turraları vardır. Temsil, derin manaları fehme yakınlaştırdığından bir temsil ile şu hakikati göstereceğiz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, güneş seyyarelerden tut tâ katrelere kadar, tâ camın küçük parçalarına kadar ve karın parlak zerreciklerine kadar şu güneşin misaliyesinden ve in’ikasından bir turrası, güneşe mahsus bir eser-i nuranisi görünüyor. Şayet o hadsiz şeylerde görünen güneşçiklerini, güneşin cilve-i in’ikası ve tecelli-i aksi olduğunu kabul etmezsen, o vakit her bir katrede ve ziyaya maruz her bir cam parçasında ve ışığa mukabil her şeffaf bir zerrecikte tabiî, hakiki bir güneşin vücudunu bi’l-asale kabul etmek gibi gayet derece bir divanelikle, nihayetsiz bir belâhete düşmekliğin lâzım gelir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Öyle de Şems-i Ezelî’nin tecelliyat-ı nuraniyesinden “ihya” yani “hayat vermek” cihetinde, her bir zîhayat üstünde öyle bir turrası vardır ki faraza bütün esbab toplansa ve birer fâil-i muhtar kesilseler, yine o turrayı taklit edemezler. Zira her biri birer mu’cize-i kudret olan zîhayatlar, her biri o Şems-i Ezelî’nin şuâları hükmünde olan esmasının nokta-i mihrakıyesi suretindedir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Eğer zîhayat üstünde görünen o nakş-ı acib-i sanatı, o nazm-ı garib-i hikmeti ve o tecelli-i sırr-ı ehadiyeti, Zat-ı Ehad-i Samed’e verilmediği vakit; her bir zîhayatta, hattâ bir sinekte, bir çiçekte nihayetsiz bir kudret-i Fâtıra içinde saklandığını ve her şeyi muhit bir ilim bulunduğunu ve kâinatı idare edecek bir irade-i mutlaka onda mevcud olduğunu, belki Vâcibü’l-vücud’a mahsus bâki sıfatları dahi onların içinde bulunduğunu kabul etmek, âdeta o çiçeğin, o sineğin her bir zerresine bir uluhiyet vermek gibi dalaletin en eblehçesine, hurafatın en ahmakçasına bir derekesine düşmek lâzım gelir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Zira o şeyin zerrelerine, hususan tohum olsalar, öyle bir vaziyet verilmiş ki o zerre, cüzü olduğu zîhayata bakar, onun nizamına göre vaziyet alır. Belki o zîhayatın bütün nevine bakar gibi o nev’in devamına yarayacak her yerde zer’etmek ve nevinin bayrağını dikmek için kanatçıklarla kanatlanmak gibi bir keyfiyet alır. Belki o zîhayat alâkadar ve muhtaç olduğu bütün mevcudata karşı muamelatını ve münasebat-ı rızkıyesini devam ettirecek bir vaziyet tutuyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte eğer o zerre, bir Kadîr-i Mutlak’ın memuru olmazsa ve nisbeti o Kadîr-i Mutlak’tan kesilse o vakit o zerreye, her şeyi görür bir göz, her şeye muhit bir şuur vermek lâzımdır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Elhasıl, nasıl şu katrelerde ve camın zerreciklerinde olan güneşçikler ve çeşit çeşit renkler, güneşin cilve-i aksine ve in’ikasının tecellisine verilmezse bir tek güneşe mukabil nihayetsiz güneşleri kabul etmek lâzım gelir. Muhal-ender muhal bir hurafeyi kabul etmek iktiza eder. Aynen bunun gibi eğer her şey Kadîr-i Mutlak’a verilmezse bir tek Allah’a mukabil nihayetsiz belki zerrat-ı kâinat adedince ilahları kabul etmek gibi yüz derece muhal içindeki bir muhali mevcud kabul etmek gibi bir divanelik hezeyanına düşmek lâzım gelir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elhasıl''': Her bir zerreden '''üç pencere''', Şems-i Ezelî’nin nur-u vahdaniyetine ve vücub-u vücuduna açılır:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Birinci Pencere:''' Her bir zerre; bir nefer gibi askerî dairelerinin her birinde yani takımında, bölüğünde, taburunda, alayında, fırkasında, ordusunda her birisinde bir nisbeti, o nisbete göre bir vazifesi ve o vazifeye göre nizamı dairesinde bir hareketi olduğu gibi…
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem mesela, senin göz bebeğindeki o camid zerrecik dahi senin gözünde, başında, vücudunda ve kuvve-i müvellide, kuvve-i cazibe, kuvve-i dâfia, kuvve-i musavvire gibi deveran-ı deme ve his ve harekeye hizmet eden evride ve şerayin ve sair âsablarda hem senin nevinde, ilâ âhir; birer nisbeti, birer vazifesi bulunduğunu, bilbedahe bir Kadîr-i Ezelî’nin eser-i sun’u ve memur-u muvazzafı ve taht-ı tedbirinde olduğunu kör olmayan göze gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İkinci Pencere:''' Havadaki her bir zerre; her bir çiçeği, her bir meyveyi ziyaret edebilir. Hem her çiçeğe, her meyveye girer, işleyebilir. Eğer her şeyi görür ve bilir bir Kadîr-i Mutlak’ın memur-u musahharı olmasa; o serseri zerre, bütün meyvelerin, çiçeklerin cihazatını ve yapılmasını ve ayrı ayrı sanatlarını ve onlara giydirilen suretlerin terziliğini ve hıyatet-i kâmile-i muhita-i sanatını bilmek lâzım gelir. İşte şu zerre, bir güneş gibi bir nur-u tevhidin şuâını gösteriyor. Ziyayı, havaya; mâi, türaba kıyas et.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Zaten eşyanın asıl menşeleri, şu dört maddedir: Yeni hikmetle müvellidü’l-mâ, müvellidü’l-humuza, karbon, azottur ki bu anâsır evvelki unsurların eczalarıdır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Üçüncü Pencere:''' Zerrelerden mürekkeb bir parça toprak, her bir çiçekli ve meyveli nebatatın neşv ü nemasına menşe olabilir bir kâseyi o zerreciklerden doldursan bütün dünyadaki her nevi çiçek ve meyveli nebatatın tohumcukları ki o tohumcuklar hayvanatın nutfeleri gibi ayrı ayrı şeyler değil, nutfeler bir su olduğu gibi o tohumlar da karbon, azot, müvellidü’l-mâ, müvellidü’l-humuzadan mürekkeb, mahiyetçe birbirinin misli, keyfiyetçe birbirinden ayrı, yalnız kader kalemiyle sırf manevî olarak aslının programı tevdi edilmiş. İşte o tohumları nöbetle o kâseye koysak her biri hârika cihazatıyla, eşkâl ve vaziyetiyle zuhur edeceğini, vuku bulmuş gibi inanırsın.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Eğer o zerreler her bir şeyin her bir hal ve vaziyetini bilen ve her şeye (ona) lâyık vücudu ve vücudun levazımatını vermeye kadîr ve kudretine nisbeten her şey kemal-i suhuletle musahhar olan bir zatın memuru ve emirber bir vazifedarı olmazlarsa, o toprağın her bir zerresinde, ya bütün çiçekli ve meyvedarların adedince manevî fabrikalar ve matbaalar içinde bulunması lâzım gelir ki o cihazatları ve eşkâlleri birbirinden uzak ve birbirinden ayrı mevcudat-ı muhtelifeye menşe olabilsin. Veya bütün o mevcudata muhit bir ilim ve bütün onların teşkilatına muktedir olacak bir kudret vermek lâzımdır. Tâ bütün onların teşkilatına medar olsun.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek, Cenab-ı Hak’tan nisbet kesilse toprağın zerratı adedince ilahlar kabul edilmesi lâzım gelir. Bu ise bin defa muhal içinde muhal bir hurafedir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Fakat memur oldukları vakit çok kolaydır. Nasıl bir sultan-ı azîmin bir âdi neferi, o padişahın namıyla ve onun kuvvetiyle bir memleketi hicret ettirebilir, iki denizi birleştirebilir, bir şahı esir edebilir. Öyle de ezel ve ebed Sultanı’nın emriyle, bir sinek bir Nemrut’u yere serer, bir karınca bir Firavun’un sarayını harap eder, yere atar. Bir incir çekirdeği, bir incir ağacını yüklenir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem her bir zerrede, vücub ve vahdet-i Sâni’e iki şahid-i sadık daha var.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Birisi; her bir zerre, acz-i mutlakıyla beraber pek büyük ve pek mütenevvi vazifeleri kaldırıyor. Ve cümudiyeti ile beraber bir şuur-u küllî gösteren intizam-perverane nizam-ı umumîye tevfik-i hareket eder. Demek, her bir zerre, lisan-ı acziyle Kadîr-i Mutlak’ın vücub-u vücuduna ve nizam-ı âlemi gözetmesiyle vahdetine şehadet eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
كَمَا اَنَّ فٖى كُلِّ ذَرَّةٍ شَاهِدَانِ عَلٰى اَنَّهُ وَاجِبٌ وَاحِدٌ كَذٰلِكَ فٖى كُلِّ حَىٍّ لَهُ اٰيَتَانِ عَلٰى اَنَّهُ اَحَدٌ صَمَدٌ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, her bir zîhayatta biri ehadiyet sikkesi, diğeri samediyet turrası bulunuyor. Zira bir zîhayat ekser kâinatta cilveleri görünen esmayı birden kendi âyinesinde gösteriyor. Âdeta bir nokta-i mihrakıye hükmünde, Hayy-ı Kayyum’un tecelli-i ism-i a’zamını gösteriyor. İşte ehadiyet-i zatiyeyi, Muhyî perdesi altında bir nevi gölgesini gösterdiğinden bir sikke-i ehadiyeti taşıyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem o zîhayat, bu kâinatın bir misal-i musağğarı ve şecere-i hilkatin bir meyvesi hükmünde olduğu için kâinat kadar ihtiyacatını birden kolaylıkla küçücük daire-i hayatına yetiştirmek, samediyet turrasını gösteriyor. Yani o hal gösteriyor ki onun öyle bir Rabb’i var ki ona, her şeye bedel bir teveccühü var ve bütün eşyanın yerini tutar bir nazarı var. Bütün eşya, onun bir teveccühünün yerini tutamaz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
نَعَم۟ يَك۟فٖى لِكُلِّ شَى۟ءٍ شَى۟ءٌ عَن۟ كُلِّ شَى۟ءٍ وَ لَا يَك۟فٖى عَن۟هُ كُلُّ شَى۟ءٍ وَ لَو۟ لِشَى۟ءٍ وَاحِدٍ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem o hal gösteriyor ki onun o Rabb’i, hiçbir şeye muhtaç olmadığı gibi hazinesinden hiçbir şey eksilmez ve kudretine de hiçbir şey ağır gelmez. İşte samediyetin gölgesini gösteren bir nevi turrası…
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek, her bir zîhayatta bir sikke-i ehadiyet, bir turra-i samediyet vardır. Evet, her bir zîhayat, hayat lisanıyla قُل۟ هُوَ اللّٰهُ اَحَدٌ ۝ اَللّٰهُ الصَّمَدُ okuyor. Bu iki sikkeden başka, birkaç pencere-i mühimme de var. Başka bir yerde tafsil edildiği için burada ihtisar edildi.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Madem şu kâinatın her bir zerresi, böyle üç pencereyi ve iki deliği ve hayat dahi iki kapıyı birden Vâcibü’l-vücud’un vahdaniyetine açıyor; zerreden tâ şemse kadar tabakat-ı mevcudat, Zat-ı Zülcelal’in envar-ı marifetini ne suretle neşrettiğini kıyas edebilirsin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte marifetullahta terakkiyat-ı maneviyenin derecatını ve huzurun meratibini bundan anla ve kıyas et.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== BEŞİNCİ LEM’A ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Nasıl ki bir kitap eğer yazma ve mektup olsa onun yazmasına bir kalem kâfidir. Eğer basma ve matbu olsa o kitabın hurufatı adedince kalemler, yani demir harfler lâzımdır, tâ o kitap tabedilip vücud bulsun. Eğer o kitabın bazı harflerinde gayet ince bir hat ile o kitabın ekseri yazılmış ise –Sure-i Yâsin, lafz-ı Yâsin’de yazıldığı gibi– o vakit bütün o demir harflerin küçücükleri, o tek harfe lâzımdır, tâ tabedilsin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Aynen öyle de şu kitab-ı kâinatı, kalem-i kudret-i Samedaniyenin yazması ve Zat-ı Ehadiyet’in mektubu desen, vücub derecesinde bir suhulet ve lüzum derecesinde bir makuliyet yoluna gidersin. Eğer tabiata ve esbaba isnad etsen, imtina derecesinde suubetli ve muhal derecesinde müşkülatlı ve hiçbir vehim kabul etmeyen hurafatlı şöyle bir yola gidersin ki tabiat için her bir cüz toprakta, her bir katre suda, her bir parça havada, milyarlarca madenî matbaalar ve hadsiz manevî fabrikalar bulunması lâzım. Tâ ki hesapsız çiçekli, meyveli masnuatın teşekkülatına mazhar olabilsin. Yahut her şeye muhit bir ilim, her şeye muktedir bir kuvvet, onlarda kabul etmek lâzım gelir, tâ şu masnuata hakiki masdar olabilsin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Çünkü toprağın ve suyun ve havanın her bir cüzü, ekser nebatata menşe olabilir. Halbuki her bir nebat –meyveli olsa, çiçekli olsa teşekkülatı o kadar muntazamdır, o kadar mevzundur, o kadar birbirinden mümtazdır, o kadar keyfiyetçe birbirinden ayrıdır ki her birisine, yalnız ona mahsus birer ayrı manevî fabrika veya ayrı birer matbaa lâzımdır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek tabiat, mistarlıktan masdarlığa çıksa her bir şeyde bütün şeylerin makinelerini bulundurmaya mecburdur. İşte bu tabiat-perestlik fikrinin esası, öyle bir hurafattır ki hurafeciler dahi ondan utanıyorlar. Kendini âkıl zanneden ehl-i dalaletin, nasıl nihayetsiz hezeyanlı bir akılsızlık iltizam ettiklerini gör, ibret al!
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elhasıl:''' Nasıl bir kitabın her bir harfi, kendi nefsini bir harf kadar gösterip ve kendi vücuduna tek bir suretle delâlet ediyor ve kendi kâtibini on kelime ile tarif eder ve çok cihetlerle gösterir. Mesela “Benim kâtibimin hüsn-ü hattı var, kalemi kırmızıdır, şöyledir, böyledir.” der.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Aynen öyle de şu kitab-ı kebir-i âlemin her bir harfi, kendine cirmi kadar delâlet eder ve kendi sureti kadar gösterir. Fakat Nakkaş-ı Ezelî’nin esmasını, bir kaside kadar tarif eder ve keyfiyetleri adedince işaret parmaklarıyla o esmayı gösterir, müsemmasına şehadet eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek, hem kendini hem bütün kâinatı inkâr eden sofestaî gibi bir ahmak, yine Sâni’-i Zülcelal’in inkârına gitmemek gerektir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== ALTINCI LEM’A ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hâlık-ı Zülcelal’in nasıl ki mahlukatının her bir ferdinin başında ve masnuatının her bir cüzünün cephesinde, ehadiyetinin sikkesini koymuştur. (Nasıl ki geçmiş lem’alarda bir kısmını gördün.) Öyle de her bir nev’in üstünde çok sikke-i ehadiyet, her bir küll üstünde müteaddid hâtem-i vâhidiyet, tâ mecmu-u âlem üstünde mütenevvi turra-i vahdet, gayet parlak bir surette koymuştur. İşte pek çok sikkelerden ve hâtemlerden ve turralardan, sath-ı arz sahifesinde bahar mevsiminde vaz’edilen bir sikke, bir hâtemi göstereceğiz. Şöyle ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Nakkaş-ı Ezelî, zeminin yüzünde yaz, bahar zamanında en az üç yüz bin nebatat ve hayvanatın envaını, nihayetsiz ihtilat, karışıklık içinde nihayet derecede imtiyaz ve teşhis ile ve gayet derecede intizam ve tefrik ile haşir ve neşretmesi, bahar gibi zâhir ve bâhir parlak bir sikke-i tevhiddir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, bahar mevsiminde ölmüş arzın ihyası içinde, üç yüz bin haşrin numunelerini kemal-i intizam ile icad etmek ve arzın sahifesinde birbiri içinde üç yüz bin muhtelif envaın efradını hatasız ve sehivsiz, galatsız, noksansız, gayet mevzun, manzum, gayet muntazam ve mükemmel bir surette yazmak, elbette nihayetsiz bir kudrete ve muhit bir ilme ve kâinatı idare edecek bir iradeye mâlik bir Zat-ı Zülcelal’in, bir Kadîr-i Zülkemal’in ve bir Hakîm-i Zülcemal’in sikke-i mahsusası olduğunu zerre miktar şuuru bulunanın derk etmesi lâzım gelir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Kur’an-ı Hakîm ferman ediyor ki:
فَان۟ظُر۟ اِلٰٓى اٰثَارِ رَح۟مَتِ اللّٰهِ كَي۟فَ يُح۟يِى ال۟اَر۟ضَ بَع۟دَ مَو۟تِهَا اِنَّ ذٰلِكَ لَمُح۟يِى ال۟مَو۟تٰى وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَى۟ءٍ قَدٖيرٌ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, zeminin diriltilmesinde, üç yüz bin haşrin numunelerini, birkaç gün zarfında yapan, gösteren kudret-i Fâtıraya; elbette insanın haşri ona göre kolay gelir. Mesela, Gelincik Dağı’nı ve Sübhan Dağı’nı bir işaretle kaldıran bir Zat-ı Mu’ciz-nüma’ya “Şu dereden, yolumuzu kapayan şu koca taşı kaldırabilir misin?” denilir mi? Öyle de gök ve dağ ve yeri altı günde icad eden ve onları vakit be-vakit doldurup boşaltan bir Kadîr-i Hakîm’e, bir Kerîm-i Rahîm’e “Ebed tarafından ihzar edilip serilmiş, kendi ziyafetine gidecek yolumuzu seddeden şu toprak tabakasını üstümüzden kaldırabilir misin? Yeri düzeltip bizi ondan geçirebilir misin?” istib’ad suretinde söylenir mi?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu zeminin yüzünde yaz zamanında bir sikke-i tevhidi gördün. Şimdi bak, gayet basîrane ve hakîmane zeminin yüzündeki şu tasarrufat-ı azîme-i bahariye üstünde, bir hâtem-i vâhidiyet gayet aşikâre görünüyor. Çünkü şu icraat, bir vüs’at-i mutlaka içinde ve o vüs’atle beraber bir sürat-i mutlaka ile ve o sürat ile beraber bir sehavet-i mutlaka içinde görünen intizam-ı mutlak ve kemal-i hüsn-ü sanat ve mükemmeliyet-i hilkat; öyle bir hâtemdir ki gayr-ı mütenahî bir ilim ve nihayetsiz bir kudret sahibi ona sahip olabilir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, görüyoruz ki bütün yeryüzünde bir vüs’at-i mutlaka içinde bir icad, bir tasarruf, bir faaliyet var.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem o vüs’at içinde, bir sürat-i mutlaka ile işleniyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem o sürat ve vüs’atle beraber bir suhulet-i mutlaka içinde işler yapılıyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem o suhulet, sürat ve vüs’atle beraber teksir-i efradda bir sehavet-i mutlaka görünüyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem o sehavet ve suhulet ve sürat ve vüs’atle beraber; her bir nevide, her bir fertte görünen bir intizam-ı mutlak ve gayet mümtaz bir hüsn-ü sanat ve gayet müstesna bir mükemmeliyet-i hilkat ile beraber gayet sehavet içinde bir intizam-ı tam var.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Ve o teksir-i efrad içinde bir mükemmeliyet ve gayet bir sürat içinde bir hüsn-ü sanat ve nihayet ihtilat içinde bir imtiyaz-ı etem ve gayet mebzuliyet içinde gayet kıymettar eserler ve gayet geniş daire içinde tam bir muvafakat ve gayet suhulet içinde gayet sanatkârane bedîaları icad etmek, bir anda, her yerde, bir tarzda, her fertte bir sanat-ı hârika, bir faaliyet-i mu’ciz-nüma göstermek; elbette ve elbette öyle bir zatın hâtemidir ki hiçbir yerde olmadığı halde, her yerde hazır, nâzırdır. Hiçbir şey ondan gizlenmediği gibi hiçbir şey ona ağır gelmez. Zerrelerle yıldızlar, onun kudretine nisbeten müsavidirler.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, o Rahîm-i Zülcemal’in bağistan-ı kereminden, mu’cizatının salkımlarından bir tanecik hükmünde gördüğüm iki parmak kalınlığında bir üzüm asmasına asılmış olan salkımları saydım, yüz elli beş çıktı. Bir salkımın tanesini saydım yüz yirmi kadar oldu. Düşündüm, dedim: Eğer bu asma çubuğu, ballı su musluğu olsa daim su verse şu hararete karşı o yüzer rahmetin şurup tulumbacıklarını emziren salkımlara ancak kifayet edecek. Halbuki, bazen az bir rutubet ancak eline geçer. İşte bu işi yapan, her şeye kādir olmak lâzım gelir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
سُب۟حَانَ مَن۟ تَحَيَّرَ فٖى صُن۟عِهِ ال۟عُقُولُ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== YEDİNCİ LEM’A ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bak, nasıl sahife-i arz üstünde Zat-ı Ehad-i Samed’in hâtemlerini az dikkatle görebilirsin. Başını kaldır, gözünü aç, şu kâinat kitab-ı kebirine bir bak; göreceksin ki o kâinatın heyet-i mecmuası üstünde, büyüklüğü nisbetinde bir vuzuh ile hâtem-i vahdet okunuyor. Çünkü şu mevcudat bir fabrikanın, bir kasrın, bir muntazam şehrin eczaları ve efradları gibi bel bele verip, birbirine karşı muavenet elini uzatıp birbirinin sual-i hâcetine “Lebbeyk! Baş üstüne.” derler. El ele verip bir intizam ile çalışırlar. Baş başa verip zevi’l-hayata hizmet ederler. Omuz omuza verip bir gayeye müteveccihen bir Müdebbir-i Hakîm’e itaat ederler.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, güneş ve aydan, gece ve gündüzden, kış ve yazdan tut, tâ nebatatın muhtaç ve aç hayvanların imdadına gelmelerinde ve hayvanların zayıf, şerif insanların imdadına koşmalarında, hattâ mevadd-ı gıdaiyenin latîf, nahif yavruların ve meyvelerin imdadına uçmalarında, tâ zerrat-ı taamiyenin hüceyrat-ı beden imdadına geçmelerinde cari olan bir düstur-u teavünle hareketleri, bütün bütün kör olmayana gösteriyorlar ki gayet kerîm bir tek Mürebbi’nin kuvvetiyle, gayet hakîm bir tek Müdebbir’in emriyle hareket ediyorlar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu kâinat içinde cari olan bu tesanüd, bu teavün, bu tecavüb, bu teanuk, bu musahhariyet, bu intizam, bir tek Müdebbir’in tertibiyle idare edildiklerine ve bir tek Mürebbi’nin tedbiriyle sevk edildiklerine kat’iyen şehadet etmekle beraber; şu bilbedahe sanat-ı eşyada görünen hikmet-i âmme içindeki inayet-i tamme ve o inayet içinde parlayan rahmet-i vâsia ve o rahmet üstünde serilen ve rızka muhtaç her bir zîhayata onun hâcetine lâyık bir tarzda iaşe etmek için serpilen erzak ve iaşe-i umumî, öyle parlak bir hâtem-i tevhiddir ki bütün bütün aklı sönmeyen anlar ve bütün bütün kör olmayan görür.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, kasd ve şuur ve iradeyi gösteren bir perde-i hikmet, umum kâinatı kaplamış ve o perde-i hikmet üstünde lütuf ve tezyin ve tahsin ve ihsanı gösteren bir perde-i inayet serilmiştir ve o müzeyyen perde-i inayet üstünde kendini sevdirmek ve tanıttırmak, in’am ve ikram etmek lem’alarını gösteren bir hulle-i rahmet, kâinatı içine almıştır. Ve o münevver perde-i rahmet-i âmme üstüne serilen ve terahhumu ve ihsan ve ikramı ve kemal-i şefkat ve hüsn-ü terbiyeyi ve lütf-u rububiyeti gösteren bir sofra-i erzak-ı umumiye dizilmiştir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet şu mevcudat, zerrelerden güneşlere kadar; fertler olsun neviler olsun, küçük olsun büyük olsun, semerat ve gayatla ve faydalar ve maslahatlarla münakkaş bir kumaş-ı hikmetten muhteşem bir gömlek giydirilmiş ve o hikmet-nüma suret gömleği üstünde lütuf ve ihsan çiçekleriyle müzeyyen bir hulle-i inayet her şeyin kametine göre biçilmiş ve o müzeyyen hulle-i inayet üzerine tahabbüb ve ikram ve tahannün ve in’am lem’alarıyla münevver rahmet nişanları takılmış ve o münevver ve murassa nişanları ihsan etmekle beraber, zeminin yüzünde bütün zevi’l-hayatın taifelerine kâfi, bütün hâcetlerine vâfi bir sofra-i rızk-ı umumî kurulmuştur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu iş, güneş gibi aşikâre, nihayetsiz Hakîm, Kerîm, Rahîm, Rezzak bir Zat-ı Zülcemal’e işaret edip gösteriyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Öyle mi? Her şey rızka muhtaç mıdır?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, bir fert rızka ve devam-ı hayata muhtaç olduğu gibi görüyoruz ki bütün mevcudat-ı âlem, bâhusus zîhayat olsa, küllî olsun cüz’î olsun, küll olsun cüz olsun; vücudunda, bekasında, hayatında ve idame-i hayatta maddeten ve manen çok metalibi var, çok levazımatı var. İftikaratı ve ihtiyacatı öyle şeylere var ki en ednasına o şeyin eli yetişmediği, en küçük matlubuna o şeyin kuvveti kâfi gelmediği bir halde, görüyoruz ki bütün metalibi ve erzak-ı maddiye ve maneviyesi مِن۟ حَي۟ثُ لَا يَح۟تَسِبُ ummadığı yerlerden kemal-i intizamla ve vakt-i münasipte ve lâyık bir tarzda kemal-i hikmetle ellerine veriliyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte bu iftikar ve ihtiyac-ı mahlukat ve bu tarzda imdat ve iane-i gaybiye, acaba güneş gibi bir Mürebbi-i Hakîm-i Zülcelal’i, bir Müdebbir-i Rahîm-i Zülcemal’i göstermiyor mu?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== SEKİZİNCİ LEM’A ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Nasıl ki bir tarlada ekilen bir nevi tohum delâlet eder ki o tarla herhalde tohum sahibinin taht-ı tasarrufunda olduğunu, hem o tohumu dahi tarla mutasarrıfının taht-ı tasarrufunda olduğunu gösterir. Öyle de şu anâsır denilen mezraa-i masnuat, vâhidiyet ve besatet ile beraber, külliyet ve ihataları ve şu mahlukat denilen semerat-ı rahmet ve mu’cizat-ı kudret ve kelâmat-ı hikmet olan nebatat ve hayvanat, mümaselet ve müşabehetleriyle beraber çok yerlerde intişarı, her tarafta bulunup tavattunları; tek bir Sâni’-i Mu’ciz-nüma’nın taht-ı tasarrufunda olduklarını öyle bir tarzda gösteriyor ki güya her bir çiçek, her bir semere, her bir hayvan, o Sâni’in birer sikkesidir, birer hâtemidir, birer turrasıdır. Her nerede bulunsa lisan-ı haliyle her birisi der ki “Ben kimin sikkesiyim, bu yer dahi onun masnuudur. Ben kimin hâtemiyim, bu mekân dahi onun mektubudur. Ben kimin turrasıyım, bu vatanım dahi onun mensucudur.”
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek, en edna bir mahluka rububiyet; bütün anâsırı kabza-i tasarrufunda tutana mahsustur ve en basit bir hayvanı tedbir ve tedvir etmek; bütün hayvanatı, nebatatı, masnuatı kabza-i rububiyetinde terbiye edene has olduğunu kör olmayan görür.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet her bir fert, sair efrada mümaselet ve misliyet lisanı ile der: “Kim bütün nevime mâlik ise bana mâlik olabilir, yoksa yok.” Her nevi, sair nevilerle beraber yeryüzünde intişarı lisanıyla der: “Kim bütün sath-ı arza mâlik ise bana mâlik olabilir; yoksa yok.” Arz, sair seyyarat ile bir güneşe irtibatı ve semavat ile tesanüdü lisanıyla der: “Kim bütün kâinata mâlik ise bana mâlik o olabilir, yoksa yok.”
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, faraza zîşuur bir elmaya biri dese: “Sen benim sanatımsın.” O elma lisan-ı hal ile ona “Sus!” diyecek. “Eğer bütün yeryüzünde bütün elmaların teşkiline muktedir olabilirsen belki yeryüzünde münteşir bütün hemcinsimiz olan bütün meyvedarlara, belki bütün bahar sefinesiyle hazine-i rahmetten gelen bütün hedâyâ-yı Rahmaniyeye mutasarrıf olabilirsen bana rububiyet dava et.” O tek elma böyle diyecek ve o ahmağın ağzına bir tokat vuracak.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== DOKUZUNCU LEM’A ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Cüzde cüz’îde, küllde küllîde, küll-i âlemde, hayatta, zîhayatta, ihyada olan sikkelerden, hâtemlerden, turralardan bazılarına işaret ettik. Şimdi, nevilerde hesapsız sikkelerden bir sikkeye işaret edeceğiz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, nasıl ki meyvedar bir ağacın hesapsız semereleri, bir terbiye-i vâhide, bir kanun-u vahdetle, bir tek merkezden idare edildiklerinden külfet ve meşakkat ve masraf, o kadar suhulet peyda eder ki kesretle terbiye edilen tek bir semereye müsavi olurlar. Demek, kesret ve taaddüd-ü merkez, her semere için kemiyetçe bütün ağaç kadar külfet ve masraf ve cihazat ister. Fark yalnız keyfiyetçedir. Nasıl ki bir tek nefere lâzım teçhizat-ı askeriyeyi yapmak için orduya lâzım bütün fabrikalar kadar fabrikalar lâzımdır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek iş, vahdetten kesrete geçse efrad adedince –kemiyet cihetiyle– külfet ziyadeleşir. İşte, her nevide bilmüşahede görünen suhulet-i fevkalâde, elbette vahdetten, tevhidden gelen bir yüsr ve suhuletin eseridir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elhasıl,''' bir cinsin bütün envaı, bir nev’in bütün efradı aza-yı esasîde muvafakat ve müşabehetleri nasıl ispat ederler ki tek bir Sâni’in masnularıdır. Çünkü vahdet-i kalem ve ittihad-ı sikke öyle ister. Öyle de bu meşhud suhulet-i mutlaka ve külfetsizlik, vücub derecesinde icab eder ki bir Sâni’-i Vâhid’in eserleri olsun. Yoksa imtina derecesine çıkan bir suubet, o cinsi in’idama ve o nev’i ademe götürecekti.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Velhasıl:''' Cenab-ı Hakk’a isnad edilse bütün eşya, bir tek şey gibi bir suhulet peyda eder. Eğer esbaba isnad edilse her bir şey, bütün eşya kadar suubet peyda eder. Madem öyledir; kâinatta şu görünen fevkalâde ucuzluk ve şu göz önündeki hadsiz mebzuliyet, sikke-i vahdeti güneş gibi gösterir. Eğer gayet mebzuliyetle elimize geçen şu sanatlı meyveler, Vâhid-i Ehad’in malı olmazsa bütün dünyayı verse idik, bir tek narı yiyemezdik.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== ONUNCU LEM’A ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Tecelli-i cemaliyeyi gösteren hayat; nasıl bir bürhan-ı ehadiyettir, belki bir çeşit tecelli-i vahdettir. Tecelli-i celali izhar eden memat dahi bir bürhan-ı vâhidiyettir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, mesela وَ لِلّٰهِ ال۟مَثَلُ ال۟اَع۟لٰى nasıl ki güneşe karşı parlayan ve akan büyük bir ırmağın kabarcıkları ve zemin yüzünün mütelemmi’ şeffafatı, güneşin aksini ve ışığını göstermek suretiyle güneşe şehadet ettikleri gibi o kataratın ve şeffafatın gurûbuyla, gitmeleriyle beraber arkalarından yeni gelen katarat taifeleri ve şeffafat kabileleri üstünde yine güneşin cilveleri haşmetle devamı ve ışığının tecellisi ve noksansız istimrarı kat’iyen şehadet eder ki: Sönüp yanan, değişip tazelenen, gelip parlayan misalî güneşçikler ve ışıklar ve nurlar; bir bâki, daimî, âlî, tecellisi zevalsiz bir tek güneşin cilveleridir. Demek, o parlayan kataratlar, zuhuruyla ve gelmeleriyle güneşin vücudunu gösterdikleri gibi; gurûblarıyla, zevalleriyle, güneşin bekasını ve devamını ve birliğini gösteriyorlar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Aynen öyle de şu mevcudat-ı seyyale, vücudlarıyla ve hayatlarıyla Vâcibü’l-vücud’un vücub-u vücuduna ve ehadiyetine şehadet ettikleri gibi; zevalleriyle, ölümleriyle o Vâcibü’l-vücud’un ezeliyetine, sermediyetine ve ehadiyetine şehadet ederler.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet gece gündüz, kış ve yaz, asırlar ve devirlerin değişmesiyle gurûb ve ufûl içinde teceddüd eden ve tazelenen masnuat-ı cemile, mevcudat-ı latîfe, elbette bir âlî ve sermedî ve daimü’t-tecelli bir cemal sahibinin vücud ve beka ve vahdetini gösterdikleri gibi; o masnuat, esbab-ı zâhiriye-i süfliyeleriyle beraber zeval bulup ölmeleri, o esbabın hiçliğini ve bir perde olduğunu gösteriyorlar. Şu hal kat’iyen ispat eder ki şu sanatlar, şu nakışlar, şu cilveler; bütün esması kudsiye ve cemile olan bir Zat-ı Cemil-i Zülcelal’in tazelenen sanatlarıdır, tahavvül eden nakışlarıdır, taharrük eden âyineleridir, birbiri arkasından gelen sikkeleridir, hikmetle değişen hâtemleridir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elhasıl''', şu kitab-ı kebir-i kâinat, nasıl ki vücud ve vahdete dair âyât-ı tekviniyeyi bize ders veriyor. Öyle de o Zat-ı Zülcelal’in bütün evsaf-ı kemaliye ve cemaliye ve celaliyesine de şehadet eder. Ve kusursuz ve noksansız kemal-i zatîsini ispat ederler. Çünkü bedihîdir ki bir eserde kemal, o eserin menşe ve mebdei olan fiilin kemaline delâlet eder. Fiilin kemali ise ismin kemaline ve ismin kemali, sıfatın kemaline ve sıfatın kemali, şe’n-i zatînin kemaline ve şe’nin kemali, o zat-ı zîşuunun kemaline, hadsen ve zarureten ve bedaheten delâlet eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, nasıl ki kusursuz bir kasrın mükemmel olan nukuş ve tezyinatı, arkalarında bir usta ef’alinin mükemmeliyetini gösterir. O ef’alin mükemmeliyeti, o fâil ustanın rütbelerini gösteren unvanları ve isimlerinin mükemmeliyetini gösterir. Ve o esma ve unvanlarının mükemmeliyeti, o ustanın sanatına dair sıfatlarının mükemmeliyetini gösterir. Ve o sanat ve sıfatlarının mükemmeliyeti, o sanat sahibinin şuun-u zatiye denilen kabiliyet ve istidad-ı zatiyesinin mükemmeliyetini gösterir. Ve o şuun ve kabiliyet-i zatiyenin mükemmeliyeti, o ustanın mahiyet-i zatiyesinin mükemmeliyetini gösterdiği misillü…
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Aynen öyle de şu kusursuz, futursuz هَل۟ تَرٰى مِن۟ فُطُورٍ sırrına mazhar olan şu âsâr-ı meşhude-i âlem, şu mevcudat-ı muntazama-i kâinatta olan sanat ise bilmüşahede bir müessir-i zi’l-iktidarın kemal-i ef’aline delâlet eder. O kemal-i ef’al ise bilbedahe o fâil-i zülcelalin kemal-i esmasına delâlet eder. O kemal-i esma ise bizzarure o esmanın müsemma-i zülcemalinin kemal-i sıfâtına delâlet ve şehadet eder. O kemal-i sıfât ise bi’l-yakîn o mevsuf-u zülkemalin kemal-i şuununa delâlet ve şehadet eder. O kemal-i şuun ise bihakkalyakîn o zîşuunun kemal-i zatına öyle delâlet eder ki bütün kâinatta görünen bütün enva-ı kemalât, onun kemaline nisbeten sönük bir zıll-i zayıf suretinde bir Zat-ı Zülkemal’in âyât-ı kemali ve rumuz-u celali ve işarat-ı cemali olduğunu gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== GÜNEŞLER KUVVETİNDE ON BİRİNCİ LEM’A ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
On Dokuzuncu Söz’de tarif edilen ve kitab-ı kebirin âyet-i kübrası ve o Kur’an-ı kebirdeki ism-i a’zamı ve o şecere-i kâinatın çekirdeği ve en münevver meyvesi ve o saray-ı âlemin güneşi ve âlem-i İslâm’ın bedr-i münevveri ve rububiyet-i İlahiyenin dellâl-ı saltanatı ve tılsım-ı kâinatın keşşaf-ı zîhikmeti olan Seyyidimiz Muhammedü’l-Emin aleyhissalâtü vesselâm, bütün enbiyayı sayesi altına alan risalet cenahı ve bütün âlem-i İslâm’ı himayesine alan İslâmiyet cenahlarıyla hakikatin tabakatında uçan ve bütün enbiya ve mürselîni, bütün evliya ve sıddıkîni ve bütün asfiya ve muhakkikîni arkasına alıp bütün kuvvetiyle vahdaniyeti gösterip arş-ı ehadiyete yol açıp gösterdiği iman-ı billah ve ispat ettiği vahdaniyet-i İlahiyeyi hiç vehim ve şüphenin haddi var mı ki kapatabilsin ve perde olabilsin?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Madem On Dokuzuncu Söz’de ve On Dokuzuncu Mektup’ta o bürhan-ı kātı’ın âbü’l-hayat-ı marifetinden on dört reşha ve on dokuz işarat ile o zat-ı mu’ciz-nümanın enva-ı mu’cizatıyla beraber, icmalen bir derece tarif ve beyan etmişiz. Şurada şu işaret ile iktifa edip o vahdaniyetin bürhan-ı kātı’ını tezkiye eden ve sıdkına şehadet eden esasata işaret suretinde bir salavat-ı şerife ile hatmederiz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اَللّٰهُمَّ صَلِّ عَلٰى مَن۟ دَلَّ عَلٰى وُجُوبِ وُجُودِكَ وَ وَح۟دَانِيَّتِكَ وَ شَهِدَ عَلٰى جَلَالِكَ وَ جَمَالِكَ وَ كَمَالِكَ الشَّاهِدُ الصَّادِقُ ال۟مُصَدَّقُ وَ ال۟بُر۟هَانُ النَّاطِقُ ال۟مُحَقَّقُ سَيِّدُ ال۟اَن۟بِيَاءِ وَ ال۟مُر۟سَلٖينَ اَل۟حَامِلُ سِرَّ اِج۟مَاعِهِم۟ وَ تَص۟دٖيقِهِم۟ وَ مُع۟جِزَاتِهِم۟ وَ اِمَامُ ال۟اَو۟لِيَاءِ وَ الصِّدّٖيقٖينَ اَل۟حَاوٖى سِرَّ اِتِّفَاقِهِم۟ وَ تَح۟قٖيقِهِم۟ وَ كَرَامَاتِهِم۟ ذُو ال۟مُع۟جِزَاتِ ال۟بَاهِرَةِ وَ ال۟خَوَارِقِ الظَّاهِرَةِ وَ الدَّلَائِلِ ال۟قَاطِعَةِ ال۟مُحَقَّقَةِ ال۟مُصَدَّقَةِ لَهُ ذُو ال۟خِصَالِ ال۟غَالِيَةِ فٖى ذَاتِهٖ وَ ال۟اَخ۟لَاقِال۟عَالِيَةِ فٖى وَظٖيفَتِهٖ
وَ السَّجَايَا السَّامِيَةِ فٖى شَرٖيعَتِهِ اَل۟مُكَمَّلَةِ ال۟مُنَزَّهَةِ لَهُ عَنِ ال۟خِلَافِ مَه۟بِطُ ال۟وَح۟ىِ الرَّبَّانِىِّ بِاِج۟مَاعِ ال۟مُن۟زِلِ وَ ال۟مُن۟زَلِ وَ ال۟مُن۟زَلِ عَلَي۟هِ سَيَّارُ عَالَمِ ال۟غَي۟بِ وَ ال۟مَلَكُوتِ مُشَاهِدُ ال۟اَر۟وَاحِ وَ مُصَاحِبُ ال۟مَلٰئِكَةِ اَن۟مُوذَجُ كَمَالِ ال۟كَائِنَاتِ شَخ۟صًا وَ نَو۟عًا وَ جِن۟سًا ( اَن۟وَرُ ثَمَرَاتِ شَجَرَةِ ال۟خِل۟قَةِ ) سِرَاجُ ال۟حَقِّ بُر۟هَانُ ال۟حَقٖيقَةِ تِم۟ثَالُ الرَّح۟مَةِ مِثَالُ ال۟مَحَبَّةِ كَشَّافُ طِل۟سِمِ ال۟كَائِنَاتِ دَلَّالُ سَل۟طَنَةِ الرُّبُوبِيَّةِ ال۟مُر۟مِزُ بِعُل۟وِيَّةِ شَخ۟صِيَّتِهِ ال۟مَع۟نَوِيَّةِ اِلٰى اَنَّهُ نُص۟بُ عَي۟نِ فَاطِرِ ال۟عَالَمِ فٖى خَل۟قِ ال۟كَائِنَاتِ ذُو الشَّرٖيعَةِ الَّتٖى هِىَ بِوُس۟عَةِ دَسَاتٖيرِهَا
وَ قُوَّتِهَا تُشٖيرُ اِلٰى اَنَّهَا نِظَامُ نَاظِمِ ال۟كَو۟نِ وَ وَض۟عُ خَالِقِ ال۟كَائِنَاتِ نَعَم۟ اِنَّ نَاظِمَ ال۟كَائِنَاتِ بِهٰذَا النِّظَامِ ال۟اَتَمِّ ال۟اَك۟مَلِ هُوَ نَاظِمُ هٰذَا الدّٖينِ بِهٰذَا النِّظَامِ ال۟اَح۟سَنِ ال۟اَج۟مَلِ سَيِّدُنَا نَح۟نُ مَعَاشِرَ بَنٖى اٰدَمَ وَ مُه۟دٖينَا اِلَى ال۟اٖيمَانِ نَح۟نُ مَعَاشِرَ ال۟مُؤ۟مِنٖينَ مُحَمَّدٍ ب۟نِ عَب۟دِ اللّٰهِ ب۟نِ عَب۟دِ ال۟مُطَّلِبِ عَلَي۟هِ اَف۟ضَلُ الصَّلَوَاتِ وَ اَتَمُّ التَّس۟لٖيمَاتِ مَا دَامَتِ ال۟اَر۟ضُ وَ السَّمٰوَاتُ فَاِنَّ ذٰلِكَ الشَّاهِدَ الصَّادِقَ ال۟مُصَدَّقَ يَش۟هَدُ عَلٰى رُؤُسِ ال۟اَش۟هَادِ مُنَادِيًا وَ مُعَلِّمًا لِاَج۟يَالِ ال۟بَشَرِ خَل۟فَ ال۟اَع۟صَارِ وَ ال۟اَق۟طَارِ نِدَاءً عُل۟وِيًّا بِجَمٖيعِ قُوَّتِهٖ وَ بِغَايَةِ جِدِّيَّتِهٖ وَ بِنِهَايَةِ وُثُوقِهٖ وَ بِقُوَّةِ اِط۟مِئ۟نَانِهٖ وَ بِكَمَالِ اٖيمَانِهٖ
بِاَش۟هَدُ اَن۟ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ وَح۟دَهُ لَا شَرٖيكَ لَهُ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== GÜNEŞLER KUVVETİNDE ON İKİNCİ LEM’A ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu Yirmi İkinci Söz’ün On İkinci Lem’a’sı, öyle bir bahr-i hakaiktir ki bütün yirmi iki Söz ancak onun yirmi iki katresi ve öyle bir menba-ı envardır ki şu yirmi iki Söz, o güneşten ancak yirmi iki lem’asıdır. Evet, o yirmi iki adet Sözlerin her birisi, sema-i Kur’an’da parlayan bir tek necm-i âyetin bir lem’ası ve bahr-i Furkan’dan akan bir âyetin ırmağından tek bir katresi ve bir kenz-i a’zam-ı Kitabullah’ta her biri bir sandukça-i cevahir olan âyetlerin bir tek âyetinin bir tek incisidir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte On Dokuzuncu Söz’ün On Dördüncü Reşha’sında bir nebze tarif edilen o Kelâmullah; ism-i a’zamdan, arş-ı a’zamdan, rububiyetin tecelli-i a’zamından nüzul edip ezeli ebede rabtedecek, ferşi arşa bağlayacak bir vüs’at ve ulviyet içinde bütün kuvvetiyle ve âyâtının bütün kat’iyetiyle mükerreren لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ der, bütün kâinatı işhad eder ve şehadet ettirir. Evet لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ بَرَابَر۟ مٖيزَنَد۟ عَالَم۟
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, o Kur’an’a selim bir kalp gözüyle baksan göreceksin ki cihat-ı sittesi öyle parlıyor, öyle şeffaftır ki hiçbir zulmet, hiçbir dalalet, hiçbir şüphe ve rayb, hiçbir hile içine girmeye ve daire-i ismetine duhûle fürce bulamaz. Çünkü üstünde sikke-i i’caz, altında bürhan ve delil, arkasında nokta-i istinadı mahz-ı vahy-i Rabbanî, önünde saadet-i dâreyn, sağında aklı istintak edip tasdikini temin, solunda vicdanı istişhad ederek teslimini tesbit, içi bilbedahe safi hidayet-i Rahmaniye, üstü bilmüşahede hâlis envar-ı imaniye, meyveleri biaynelyakîn kemalât-ı insaniye ile müzeyyen asfiya ve muhakkikîn, evliya ve sıddıkîn olan o lisan-ı gaybın sinesine kulağını yapıştırıp dinlesen; derinden derine, gayet munis ve mukni, nihayet ciddi ve ulvi ve bürhan ile mücehhez bir sadâ-yı semavî işiteceksin ki öyle bir kat’iyetle لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ der ve tekrar eder ki hakkalyakîn derecesinde söylediğini, aynelyakîn gibi bir ilm-i yakîni sana ifade ve ifaza ediyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elhasıl:''' Her birisi birer güneş olan, Resul-i Ekrem aleyhissalâtü vesselâm ile Furkan-ı Ahkem ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Biri;''' âlem-i şehadetin lisanı olarak bin mu’cizat içinde bütün enbiya ve asfiyanın taht-ı tasdiklerinde İslâmiyet ve risalet parmaklarıyla işaret ederek bütün kuvvetiyle gösterdiği bir hakikati…
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Diğeri;''' âlem-i gaybın lisanı hükmünde, kırk vücuh-u i’caz içinde, kâinatın bütün âyât-ı tekviniyesinin taht-ı tasdiklerinde, hakkaniyet ve hidayet parmaklarıyla işaret edip bütün ciddiyetle gösterdiği aynı hakikati… Acaba o hakikat, güneşten daha bâhir, gündüzden daha zâhir olmaz mı?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Ey dalalet-âlûd mütemerrid insancık! (Hâşiye<ref>'''Hâşiye:''' Bu hitap, Kur’an’ı kaldırmaya çalışanadır. </ref>) Ateş böceğinden daha sönük kafa fenerinle nasıl şu güneşlere karşı gelebilirsin? Onlardan istiğna edebilirsin? Üflemekle onları söndürmeye çalışırsın? Tuuuh, tuf, senin o münkir aklına! Nasıl o iki lisan-ı gayb ve şehadet, bütün âlemlerin Rabb’i ve şu kâinatın sahibi namına ve onun hesabına söyledikleri sözleri ve davaları inkâr edebilirsin? Ey bîçare ve sinekten daha âciz daha hakir! Sen necisin ki şu kâinatın Sahib-i Zülcelal’ini tekzibe yelteniyorsun?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
== HÂTİME ==
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Ey aklı hüşyar, kalbi müteyakkız arkadaş! Eğer şu Yirmi İkinci Söz’ün başından buraya kadar fehmetmişsen on iki lem’ayı birden elinde tut. Binler elektrik kuvvetinde bir sirac-ı hakikat bularak arş-ı a’zamdan uzatılıp gelen âyât-ı Kur’aniyeye yapış. Burak-ı tevfike bin, semavat-ı hakaikte urûc et, arş-ı marifetullaha çık.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اَش۟هَدُ اَن۟ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اَن۟تَ وَح۟دَكَ لَا شَرٖيكَ لَكَ de. Hem لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ وَح۟دَهُ لَا شَرٖيكَ لَهُ لَهُ ال۟مُل۟كُ وَ لَهُ ال۟حَم۟دُ يُح۟يٖى وَ يُمٖيتُ وَ هُوَ حَىٌّ لَا يَمُوتُ بِيَدِهِ ال۟خَي۟رُ وَ هُوَ عَلٰى كُلِّ شَى۟ءٍ قَدٖيرٌ diyerek bütün mevcudat-ı kâinatın başları üstünde ve mescid-i kebir-i âlemde vahdaniyeti ilan et.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذ۟نَٓا اِن۟ نَسٖينَٓا اَو۟ اَخ۟طَا۟نَا رَبَّنَا وَلَا تَح۟مِل۟ عَلَي۟نَٓا اِص۟رًا كَمَا حَمَل۟تَهُ عَلَى الَّذٖينَ مِن۟ قَب۟لِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّل۟نَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهٖ وَاع۟فُ عَنَّا وَاغ۟فِر۟لَنَا وَار۟حَم۟نَا اَن۟تَ مَو۟لٰينَا فَان۟صُر۟نَا عَلَى ال۟قَو۟مِ ال۟كَافِرٖينَ ۝ رَبَّنَا لَا تُزِغ۟ قُلُوبَنَا بَع۟دَ اِذ۟ هَدَي۟تَنَاوَهَب۟ لَنَا مِن۟ لَدُن۟كَ رَح۟مَةًاِنَّكَ اَن۟تَ ال۟وَهَّابُ ۝ رَبَّنَٓا اِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَو۟مٍ لَا رَي۟بَ فٖيهِ اِنَّ اللّٰهَ لَا يُخ۟لِفُ ال۟مٖيعَادَ ۝
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اَللّٰهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّم۟ عَلٰى مَن۟ اَر۟سَل۟تَهُ رَح۟مَةً لِل۟عَالَمٖينَ وَ عَلٰى اٰلِهٖ وَ صَح۟بِهٖ اَج۟مَعٖينَ وَار۟حَم۟نَا وَ ار۟حَم۟ اُمَّتَهُ بِرَح۟مَتِكَ يَا اَر۟حَمَ الرَّاحِمٖينَ اٰمٖينَ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَ اٰخِرُ دَع۟وٰيهُم۟ اَنِ ال۟حَم۟دُ لِلّٰهِ رَبِّ ال۟عَالَمٖينَ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
------
<center> [[Yirmi Birinci Söz]] ⇐ | [[Sözler]] | ⇒ [[Yirmi Üçüncü Söz]] </center>
------
</div>