Çevirileri dışa aktar

Ayarlar

Grup

Dil

Biçim

Çevrimdışı çeviri aktar

Yerel biçimde aktar

CSV biçiminde dışa aktar

{{DISPLAYTITLE:LETRA E NJËZET}}<languages/>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
بِاس۟مِهٖ سُب۟حَانَهُ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَ اِن۟ مِن۟ شَى۟ءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَم۟دِهٖ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ وَح۟دَهُ لَا شَرٖيكَ لَهُ لَهُ ال۟مُل۟كُ وَ لَهُ ال۟حَم۟دُ يُح۟يٖى وَ يُمٖيتُ وَ هُوَ حَىٌّ لَا يَمُوتُ بِيَدِهِ ال۟خَي۟رُ وَ هُوَ عَلٰى كُلِّ شَى۟ءٍ قَدٖيرٌ وَ اِلَي۟هِ ال۟مَصٖيرُ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Sabah ve akşam namazından sonra tekrarı, pek çok fazileti bulunan ve bir rivayet-i sahihada ism-i a’zam mertebesini taşıyan şu cümle-i tevhidiyenin on bir kelimesi var. Her bir kelimesinde hem birer müjde ve beşaret, hem birer mertebe-i tevhid-i rububiyet, hem bir ism-i a’zam noktasında bir kibriya-i vahdet ve bir kemal-i vahdaniyet vardır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bu büyük ve ulvi hakikatlerin izahını sair Sözlere havale edip bir vaade binaen, şimdilik mücmel bir hülâsa suretinde '''İki Makam''', bir '''Mukaddime''' ile ona bir fihriste yapacağız.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
== MUKADDİME ==
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Kat’iyen bil ki: Hilkatin en yüksek gayesi ve fıtratın en yüce neticesi '''iman-ı billahtır.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Ve insaniyetin en âlî mertebesi ve beşeriyetin en büyük makamı, iman-ı billah içindeki '''marifetullahtır.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Cin ve insin en parlak saadeti ve en tatlı nimeti, o marifetullah içindeki '''muhabbetullahtır.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Ve ruh-u beşer için en hâlis sürur ve kalb-i insan için en safi sevinç, o muhabbetullah içindeki '''lezzet-i ruhaniyedir.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, bütün hakiki saadet ve hâlis sürur ve şirin nimet ve safi lezzet, elbette marifetullah ve muhabbetullahtadır. Onlar, onsuz olamaz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Cenab-ı Hakk’ı tanıyan ve seven, nihayetsiz saadete, nimete, envara, esrara ya bi’l-kuvve veya bilfiil mazhardır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Onu hakiki tanımayan, sevmeyen nihayetsiz şakavete, âlâma ve evhama manen ve maddeten müptela olur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, şu perişan dünyada, âvâre nev-i beşer içinde, semeresiz bir hayatta; sahipsiz, hâmisiz bir surette; âciz, miskin bir insan, bütün dünyanın sultanı da olsa kaç para eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte bu âvâre nev-i beşer içinde, bu perişan, fâni dünyada; insan, sahibini tanımazsa mâlikini bulmazsa ne kadar bîçare, sergerdan olduğunu herkes anlar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Eğer sahibini bulsa mâlikini tanısa o vakit rahmetine iltica eder, kudretine istinad eder. O vahşetgâh dünya, bir tenezzühgâha döner ve bir ticaretgâh olur.
</div>

<span id="BİRİNCİ_MAKAM"></span>
== STACIONI I PARË ==

Në secilën nga këto njëmbëdhjetë fraza Njësie ka një sihariq të gëzueshëm; në ato sihariqe ndodhet një balsam dhe në atë balsam gjendet një ëndje shpirtërore.

<span id="BİRİNCİ_KELİME"></span>
=== FRAZA E PARË: ===

لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ “La ilahe il-lall-llah” -Nuk ka zot tjetër përveç All-llahut.”

Lajmi i gëzuar në këtë frazë është i tillë, saqë shpirti njerëzor ashtu siç është i nënshtruar ndaj nevojave të panumërta dhe i zbuluar para sulmeve të armiqve të panumërt, gjen në këtë frazë një vend shpëtimi dhe një burim ndihme. Kjo bën që t‟i hapet atij dera e thesarit të mëshirës që do t‟i japë garanci për të gjitha nevojat dhe do t‟i sigurojë atij një pikë mbështetjeje e force e cila tregon autorin dhe pronarin e saj; gjithashtu ajo i bën të njohur Krijuesin dhe të Adhuruarin e Vërtetë, i Cili zotëron një fuqi absolute që do ta mbrojë nga e keqja e armiqve të Tij. Duke treguar këtë, fraza e shpëton zemrën nga dëshpërimi e vetmia dhe shpirtin nga ankthet hidhëruese: Ajo siguron një gëzim të përhershëm dhe një lumturi të përjetshme.

<span id="İKİNCİ_KELİME"></span>
=== FRAZA E DYTË: ===

وَح۟دَهُ “Vahdehu” – Ai është Një.

Kjo frazë jep sihariqin e mëposhtëm i cili është edhe si kurues, po ashtu edhe burim lumturie.

Shpirti dhe zemra e njeriut të cilat kanë lidhje me shumicën e krijesave në univers dhe arrijnë pikën e të qënit të përmbytura në mjerim dhe në konfuzion nga presioni dhe shkaku i këtyre lidhjeve të forta, gjejnë në frazën وَح۟دَهُ, Vahdehu “Ai është Një”, një strehim dhe mbrojtës, e cila do t'i shpëtojë nga i gjithë konfuzioni e çoroditja. Domethënë fraza وَح۟دَهُ  Vahdehu, “Ai është Një”, është sikur i thotë njeriut:

All-llahu është Një, mos e rraskapit veten tënde duke iu lajkatuar të tjerëve, dhe të ndjehesh borxhli ndaj atyre; mos i mburr e mos iu servilos atyre e të poshtërosh veten tënde; mos i ndiq ata e t‟i bësh gjërat të vështira për veten tënde, mos ki frikë e mos u dridh para tyre, sepse Sulltani i universit është Një. Çelësi i të gjitha gjërave është me Të, frerat e të gjitha gjërave janë në Dorën e Tij, çdo gjë do të zgjidhet me urdhrin e Tij. Nëse do ta gjesh Atë, ke gjet gjithçka që dëshiron, ti do të jesh i shpëtuar nga borxhe të pafundme e nga ankthet e shqetësimeve të panumërta.

<span id="ÜÇÜNCÜ_KELİME"></span>
=== FRAZA E TRETË: ===

لَا شَرٖيكَ لَهُ La sherike lehu” – Ai nuk ka shokë.

Si në Hyjninë, ashtu edhe në Sovranitetin e Tij, Ai nuk ka shok. All-llahu xh.sh. është Një dhe nuk mund të jetë shumë... Gjithashtu në Hyjninë e Tij, në veprat e Tij dhe në krijim Ai nuk ka shokë.

Në kundërshtim me mbretërit e tokës, ndodh që mbreti është një i vetëm dhe pa ortakë në mbretërinë e tij, veçse ama ai nuk është një i vetëm në ekzekutimin e çështjeve të tij, meqë nëpunësit dhe shërbyesit e tij konsiderohen ortakë të tij; ata mund të ndalojnë cilindo nga hyrja për tek prania e Tij duke i thënë: “Kthehu tek ne së pari dhe konsultohu me ne, ndërsa Zoti i Gjithëfuqishëm, Mbreti i parapërjetësisë dhe i paspërjetësisë nuk ka shokë në sovranitetin e Tij. Ai gjithashtu nuk ka nevojë për partnerë e ndihmësa për të ekzekutuar sundimin e Tij, pasi asgjë nuk ndikon në diçka tjetër veçse me urdhrin, me vullnetin dhe me fuqinë e Tij. Kështu, të gjithë mund të kthehen tek Ai pa ndërmjetës dhe, meqenëse nuk ekzistojnë ortakë e ndihmësa për Të, atëherë nuk mund t„i thuhet askujt që i drejtohet atij të kërkojë ndonjë konsulencë të tillë si: “Është ndaluar, ju nuk mund të hyni në praninë e Tij.”

Prandaj, kjo frazë i jep shpirtit të njeriut sihariqin e gëzueshëm vijues:

Shpirti i njeriut që është i ndriçuar me besim mund të hyjë pa kurrfarë pengese, kundërshtimi apo ndërhyrje, në çdo gjendje, për çdo dëshirë, në çdo kohë e në çdo vend, tek Hirploti i Madhështisë, i Gjithëfuqishmi i Plotësisë, i Cili është Pronari i parapërjetësisë dhe i paspërjetësisë; Pronari i thesarit të mëshirës, i burimeve të lumturisë dhe mund të paraqesë nevojat dhe kërkesat e Tij. Dhe duke gjetur mëshirën e Tij, ai do të mbushet me gëzim të plotë e kënaqësi të madhe.

<span id="DÖRDÜNCÜ_KELİME"></span>
=== FRAZA E KATËRT: ===

لَهُ ال۟مُل۟كُ “Lehul Mulku” - I Tij është e gjithë prona.

Domethënë,pronësimi është krejtësisht i Tij. Ndërsa ti je edhe pronë e Tij edhe rob i Tij dhe i pronësuar prej Tij, dhe gjithashtu punon në pronën e Tij.

Kjo frazë jep lajmin e gëzueshëm e kurues të mëposhtëm:

“O njeri!” Mos pandeh se ti je pronar i vetes tënde, sepse ti nuk ke kontroll mbi asnjërën nga gjërat që lidhen me ty.

Një peshë e tillë do të ishte e rëndë. Gjithashtu ti je i pamundur të mbrosh vetveten, të shmangësh fatkeqësitë apo t‟i bësh ato vepra që janë të domosdoshme për jetën tënde. Sidoqoftë, mos u lëndo dhe mos u torturo pa arsye, prona i përket një tjetri, ajo nuk është e jotja; Ai pronar është edhe i Gjithëfuqishëm edhe i Gjithëmëshirshëm; prandaj mbështetu në fuqinë e Tij, mos e akuzo dhe mos e përfol mëshirën e Tij! Lëre prapa hidhërimin, ji i gëzuar! Flaki turbullirat dhe gjej qetësinë!

Ajo gjithashtu thotë: Universi, të cilin ti e do, në kuptim, dhe me të cilin je i lidhur e që të hidhëron me ngatërresat e tij për të cilat je i pamundur t‟i rregullosh, është prona e të Vetmit të Gjithëfuqishëm e Gjithëmëshirues. Prandaj dorëzoja pronën Pronarit të vet, lëre atë tek Ai, tërhiq kënaqësinë dhe jo zemërimin e Tij.

Ai është i Gjithurtë dhe Mëshirëplotë. Ai është plotësisht i lirë në pronën e Tij dhe e administron atë si të dojë. Sa herë që të frikësohesh, thuaj edhe ti ashtu si Ibrahim Hakkiu:

“Le ta shohim atë që Pronari vepron, është më e mira çfarëdo që Ai bën”. Atëherë, shikoje atë nga dritaret dhe mos hyr brenda! Shikoje atë të mirë dhe mos ndërhy!

<span id="BEŞİNCİ_KELİME"></span>
=== FRAZA E PESTË: ===

وَ لَهُ ال۟حَم۟دُ “Lehul Hamdu” – Atij i takon lavdërimi.

Lavdërimi, krenaria, mburrja dhe brohoritja janë të përshtatshme për Të, ato i shkojnë vetëm Atij. Domethënë, mirësitë janë të Tijat; ato vijnë nga thesari i Tij; ndërsa në lidhje me thesarin, ai është i pashtershëm.

Atëherë, kjo frazë jep sihariqin e mëposhtëm:

O njeri! Mos vuaj dhe mos u brengos kur ikin mirësitë, sepse thesari i mëshirës është i pashtershëm dhe, mos bërtit nga të imagjinuarit e zhdukjes së një kënaqësie, pasi ajo nuk është tjetër veçse një frut i mëshirëgjërësisë së pafundme. Dhe meqenëse pema e saj është e pavdekshme, kur fruti mbaron, ai zëvendësohet me më shumë të tjerë. Në qoftë se ti mendon me mirënjohje se brenda kënaqësisë së vetë mirësisë është një favor i mëshirshëm njëqind herë më i këndshëm dhe më i kënaqshëm, ti do të ishe në gjendje ta shtoje kënaqësinë njëqindfish.

Brenda një molle të cilën ta dhuron një Monark Madhështor ndodhet një kënaqësi më e lartë se ajo e njëqind ose e një mijë mollëve; sepse është Ai i cili ta ka dhuruar dhe të ka bërë të përjetosh kënaqësinë e një mirësie mbretërore.

Në të njëjtën mënyrë, me anë të Frazës: لَهُ ال۟حَم۟دُ “Lehul Hamdu” – Atij i takon lavdërimi, do të hapet për Ty dera e kënaqësisë shpirtërore njëmijë herë më e ëmbël se sa vetë mirësia, sepse kjo frazë do të thotë të bësh lëvdata dhe falënderime; domethënë, ta perceptosh e të ndijosh dhënien e mirësisë. Kjo me radhë, do të thotë të njohësh Mirëbërësin duke reflektuar mbi dhënien e mirësisë, dhe kështu së fundi të mendosh thellë mbi mirësinë e mëshirës, favorin e dhembshurisë së Tij dhe vazhdimësinë e mirësive të Tij mbi ty.

<span id="ALTINCI_KELİME"></span>
=== FRAZA E GJASHTË: ===

يُح۟يٖى “Juhji” – Vetëm Ai jep jetë.

Domethënë, Dhënësi i jetës është Ai dhe Ai që e bën jetën të vazhdojë nëpërmjet ushqimit është përsëri Ai; Mbështetësi i nevojave të jetës është gjithashtu Ai. Qëllimet e larta të jetës i përkasin Atij dhe rezultatet e rëndësishme të saj shikojnë për tek Ai dhe, nëntëdhjetë e nëntë prej njëqind frutave të saj janë të Tij.

Kështu, kjo frazë i bën thirrje këtij njeriu kalimtar e të pafuqishëm në këtë mënyrë dhe i bën atij një njoftim të gëzueshëm:

O njeri! Mos e shqetëso veten tënde duke marrë përgjegjësitë e rënda të jetës në shpatullat e tua. Mos mendo për kalimin e jetës e të fillosh të hidhërohesh. Mos e shiko atë vetëm tek frutet e saja materiale e të parëndësishme dhe të brengosesh që erdhe në këtë dynja sa herë që sheh zhdukjen e mirësive. Në të vërtetë, ajo makineri jetike e trupit tënd që i ngjason një anijeje, i përket të Vetmit të Përjetshëm e Vetekzistues.”

Është Ai që e furnizon jetën me të gjitha kërkesat e nevojat. Gjithashtu jeta jote ka shumë qëllime e rezultate të cilat edhe ato i përkasin Atij gjithashtu. Ti je një timonier i thjeshtë në atë anijen e jetës. Prandaj, bëje detyrën tënde mirë dhe merr shpërblimin dhe kënaqësinë që vijnë me të. Mendoni vetëm se sa e çmueshme është një anije e jetës dhe sa të vlefshme janë dobitë dhe frutat e saja; atëherë mendo se sa Bujar e i Mëshirshëm është Pronari i anijes.

Kështu, gëzohu dhe jep falënderime dhe mësoje se kur ti e kryen detyrën tënde me drejtësi e pastërti, të gjitha rezultatet që prodhon anija do të kalojnë në regjistrin, në të cilin regjistrohen veprat tuaja, dhe se ato do të sigurojnë një jetë të pavdekshme dhe do të jetosh jetë të amshuar.

<span id="YEDİNCİ_KELİME"></span>
=== FRAZA E SHTATË: ===

وَ يُمٖيتُ “Ve jumitu” – Ai shkakton vdekje.

Domethënë, Ai që shkakton vdekjen është i Vetmi Krijues. Ai ju shkarkon ju nga detyra e jetës, ndryshon vendbanimin tuaj nga kjo botë kalimtare dhe ju çliron e ju heq nga puna e shërbimit. Me fjalë të tjera, Ai të merr ty nga kjo jetë e përkohshme për tek jeta e pavdekshme.

Atëherë, kjo frazë lëshoi klithmë në veshin e xhindit dhe të njeriut kalimtar, sa vijon:

Merrni lajme të gëzueshme!” Vdekja nuk është shkatërrim, shuarje, ndarje e përhershme, asgjë apo asgjësim; ajo nuk është pushim, as zhdukje e vetvetishme pa autor, as e rastësishme, por është një shkarkim nga detyra e jetës nga një Urdhërues i autoritetshëm, i Gjithurtë e Mëshirues; ajo është ndryshim vendi e pozite drejt një lumturie të përjetshme, është nxitje për tek Atdheu origjinal. Është një derë takimi drejt berzahut, botës së ndërmjetme, ku janë grumbulluar nëntëdhjetë e nëntë përqind prej të dashurve.

<span id="SEKİZİNCİ_KELİME"></span>
=== FRAZA E TETË: ===

وَ هُوَ حَىٌّ لَا يَمُوتُ “Ve Huve hajjun la jemut” – Ai është i Gjallë e
nuk vdes.

Domethënë, Zotëruesi i bukurisë, i plotësimit dhe i bujarisë që janë të pafundme e që shihen në të gjitha krijesat e universit dhe që shkaktojnë dashuri dhe, i Adhuruari i përjetshëm, i Dashuri i amshuar, një manifestim i bukurisë së të Cilit është i mjaftueshëm për t‟i zëvendësuar të gjithë të dashurit e tjerë, ka një jetë të vazhdueshme nga parapërjetësia e paspërjetësia – një jetë pa ndonjë shenjë ndërprerje apo përkohshmërie dhe është i përjashtuar nga gabimi, mangësia apo nga mosplotësimi.

Kështu, kjo frazë i shpall xhindit dhe njeriut si dhe të gjitha qënieve të vetëdijshme dhe njerëzve të dashurisë dhe të pasionit, sa vijon:

Merrni lajme të gëzueshme! Ndodhet një i Dashur i përjetshëm i Cili shëron plagët tuaja të shkaktuara nga ndarje të panumërta prej atyre që ju i doni. Meqenëse Ai ekziston dhe është i pavdekshëm, atëherë çfarëdo që mund të ndodhë, nuk i bren dhe nuk i hidhëron të tjerët. Për më tepër, bukuria dhe bujaria, virtyti dhe plotësimi në to, të cilat janë shkaku i dashurisë tënde, janë duke kaluar përmes shumë perdeve dhe hijeve nga hijet më të zbehta të treguesit të bukurisë së të Dashurit të përjetshëm e të amshuar. Prandaj, të mos ju hidhërojë ju ndarja dhe zhdukja e tyre, pasi ato janë një lloj pasqyrash. Ndryshimi i pasqyrave përtërin dhe zbukuron treguesin e rrezatimit dhe shkëlqimin e bukurisë. Meqenëse Ai ekziston, atëherë çdo gjë ekziston.

<span id="DOKUZUNCU_KELİME"></span>
=== FRAZA E NËNTË: ===

بِيَدِهِ ال۟خَي۟رُ “Bi jedihil Hajru” – E gjithë mirësia është në Dorën e
Tij.

Domethënë, çdo veprim të mirë që ju e kryeni transferohet në regjistrin e Tij. Çdo vepër e drejtë që ju bëni regjistrohet tek Ai.

Kështu, kjo frazë i thërret xhindit dhe njeriut me përgëzimet dhe sihariqet e mëposhtme:

O ju të mjerë! Mos qani me dëshpërim kur udhëtoni për tek varri, duke thënë, ah, medet! Gjithçka që kishim në pronësi u shkatërrua, gjithë përpjekjet tona shkuan kot. Ne kemi lënë një dynja të gjërë e të bukur dhe kemi hyrë në një tokë të ngushtë, sepse çdo gjë e juaja ruhet, të gjitha veprimet tuaja janë regjistruar dhe çdo shërbim që keni bërë është regjistruar.

I Vetmi i Gjithëlavdishëm, në Dorën e të Cilit është e gjithë e mira dhe që mundet të sjellë të gjithë të mirën në realizim, do të të shpërblejë për shërbimin tënd, do të të tërheqë, do të të mbajë përkohësisht nën dhé dhe pastaj do t‟ju marrë në praninë e Tij. Lumë ju që e kryet shërbimin dhe detyrimin, vështirësia iku. Ju po shkoni për tek rehatia dhe mëshira! Shërbimi e përpjekja kanë marrë fund. Ju po shkoni të merrni shpërblimin tuaj!

Në të vërtetë, i Gjithëfuqishmi Madhështor, i Cili ruan farërat dhe bërthamat, të cilat janë fletët e punëve të pranverës së kaluar, janë regjistrat e shërbimeve të tyre dhe kutitë depozituese të funksioneve të tyre dhe i ruan e i shpall ato në pranverën vijuese, në një mënyrë njëqind herë më të bollshme se origjinalet. Atëherë, Ai sigurisht i ruan rezultatet e jetës suaj në të njëjtën mënyrë dhe do të shpërblejë shërbimin në një mënyrë vërtetë të bollshme.

<span id="ONUNCU_KELİME"></span>
=== FRAZA E DHJETË: ===

وَ هُوَ عَلٰى كُلِّ شَى۟ءٍ قَدٖيرٌ “Ve huve ala kul-li shej-in Kadir” – Dhe
Ai është i Gjithëfuqishëm mbi gjithçka.

Domethënë, Ai është Një, Ai është i Vetëm, Ai ka fuqi mbi gjithçka. Asgjë fare nuk është e vështirë për Të. Krijimi i pranverës është aq i lehtë për Atë aq sa krijimi i një luleje; Ai e krijon Parajsën me aq lehtësi si pranverën.

Artifaktet e panumërta të cilat Ai i krijon vazhdimisht çdo ditë, çdo vit e çdo shekull, dëshmojnë me gjuhë të panumërta Fuqinë e Tij të pafundme.

Kështu, kjo frazë gjithashtu jep lajme të gëzueshme.

O njeri! Shërbimi që ke ofruar dhe adhurimi që ke kryer nuk shkojnë kot. Një botë shpërblimi, një banesë lumturie është përgatitur për ty; një Parajsë e pafundme po të pret ty në vend të kësaj botës tënde kalimtare. Kij besim dhe mirëbesim në premtimin e Krijuesit të Gjithëlavdishëm, të Cilin ti e njeh dhe që e adhuron, sepse është krejtësisht e pamundur që Ai ta thyejë premtimin. Në fuqinë e Tij nuk ka absolutisht asnjë mangësi; pafuqia nuk mund të ndërhyjë në veprat e Tij. Ai, ashtu siç krijon kopshtin tënd të vogël, gjithashtu është i aftë të krijojë një parajsë për ty. Dhe Ai e ka krijuar atë dhe ta ka premtuar; Ai meqë të ka premtuar, me siguri do të të fusë në të.

Meqenëse ne shohim nëpërmjet vëzhgimit se çdo vit në faqen e tokës Ai grumbullon së bashku dhe shpërndan me një rregull të plotë dhe me drejtpeshim, me bashkërendim të plot dhe me lehtësi më shumë se treqindmijë specie e grupe të kafshëve dhe bimëve, me siguri Një i Gjithëfuqishëm i Tillë e i Gjithëlavdishëm është i aftë ta përmbushë premtimin e Tij.

Duke qenë kështu i Gjithëfuqishëm Absolut, Ai krijon shembuj ringjallje dhe shembuj Xhenneti në mijëra forma çdo vit.

Meqenëse lumturia e përjetshme e premtuar nga të gjithë librat e shpallur qiellorë i jep sihariqet e parajsës; dhe meqenëse të gjitha veprat e Tij dhe funksionet janë të drejta dhe të vërteta dhe kryhen me vërtetësi e seriozitet dhe, meqenëse përmes dëshmisë së të gjitha veprave të artit, të gjitha plotësimet tregojnë e dëshmojnë plotësimin e Tij të pafundmë dhe këto janë tregues se Ai është i pastër dhe larg çdo mangësie e defekti; dhe meqenëse thyerja e premtimit, gënjeshtra, fallsiteti dhe mashtrimi janë cilësitë më të shëmtuara, përveç qënies së tyre defekte e mangësi,

atëherë Ai i Gjithëfuqishëm i Lavdisë dhe i Gjithurti i Plotësimit dhe Ai Mëshirëplotë Hirplot do ta përmbushë premtimin me të gjithë sigurinë. Ai do ta hapë derën e lumturisë së përhershme; Ai do t‟ju shtie juve, o njerëzit e besimit, në Parajsë, e cila ishte atdheu origjinal i paraardhësit tuaj, Ademit.

<span id="ON_BİRİNCİ_KELİME"></span>
=== FRAZA E NJËMBËDHJETË: ===

وَ اِلَي۟هِ ال۟مَصٖيرُ “Ve ilejhil mesir” – Dhe me Të, të gjitha gjërat e
kanë fundin e tyre.

Domethënë, qëniet njerëzore dërgohen në këtë botë, e cila është bota e sprovës dhe e provimit, me detyrat e tyre të rëndësishme të tregtisë dhe të vepruarit si nëpunës. Pasi ata kanë përfunduar tregtinë e tyre, kanë përmbushur detyrat e tyre dhe kanë plotësuar shërbimet e tyre, ata do të kthehen tek Krijuesi i tyre i Gjithëlavdishëm dhe takohen me Pronarin Gjithëbujar, i Cili i lëshoi ata në vendin e parë. Duke e lënë këtë botë kalimtare, ata do të nderohen e të ngrihen në praninë e madhështisë në Botën e qëndrueshmërisë.

Domethënë, duke qenë të shpëtuar nga turbullira e shkaqeve dhe nga perdet e errëta të ndërmjetësive, ata do të takohen me Furnizuesin e tyre Mëshirëplotë pa perde tek vendi i përjetshëm i madhështisë së Tij. Gjithësecili do të gjejë Krijuesin, të Adhuruarin e Vetëm të vërtetë, Furnizuesin, Zotin, Pronarin dhe do ta njohë menjëherë.

Kështu, kjo frazë, shpall sihariqin e gëzueshëm vijues i cili është më i madh se sa të gjitha sihariqet e tjera duke thënë:

O njeri! A e di se ku po shkon dhe për ku po shtyhesh? Ashtu siç është pohuar në fund të Fjalës së Tridhjetë e Dytë, një mijë vite jetë e lumtur në këtë botë nuk mund të krahasohet me një orë jete në Parajsë. Dhe njëmijë vite nga jeta në Parajsë nuk mund të krahasohen me gëzimin e shikimit prej një ore të bukurisë së Hirplotit të Gjithëlavdishëm. Dhe ti po shkon tek sfera e mëshirës së Tij dhe tek shkalla e prezencës së Tij.

Hijeshia dhe bukuria tek të gjitha krijesat e kësaj bote dhe tek ato të dashur metaforikë, për të cilët mallëngjehesh e joshesh si dhe je shumë i dëshiruar, janë veçse një lloj hije nga treguesi i bukurisë dhe i hijeshisë së Emrave të Tij; dhe e gjithë Parajsa me të gjitha mrekullitë e saj të holla është vetëm një tregues nga treguesit e mëshirës së Tij, të gjitha llojet e përmallimit, të dashurisë, tërheqjes dhe joshjeve janë vetëm një shkëlqim nga dashuria e të Adhuruarit të përhershëm dhe të Dashurit të përjetshëm. Dhe ju po shkoni në sferën e pranisë së Tij. Dhe atëherë, ju bëhet ftesa për në Parajsë, që është një vend i përhershëm gostie.

Meqenëse është kështu, ju nuk duhet të qani kur hyni në derën e varrit, por ta prisni atë me buzëqeshje e gëzim.

Fraza gjithashtu njofton edhe këtë sihariq:

O njeri! Mos u frikëso duke imagjinuar se ti po shkon në zhdukje, në mosekzistencë, në asgjë, në errësirë, në harresë, në kalbje, në vetmi e në shkrirje, dhe se do të mbytesh në një shumësi.

Ti nuk po shkon në zhdukje, por në qëndrueshmëri; Ti nuk po shtyhesh për në mosekzistencë, por për tek ekzistenca e përjetshme. Ti nuk do të hysh në errësirë, por në botën e dritës. Dhe je duke u kthyer tek Pronari yt i vërtetë, tek vendqëndrimi i Sulltanit të parapërjetësisë.

Ti nuk do të mbytesh në shumësi; ti do të marrësh pushimin në sferën e Njësisë.

Ju jeni të orientuar drejt lidhjes dhe bashkimit dhe jo drejt ndarjes.

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
== İKİNCİ MAKAM ==
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İsm-i a’zam noktasında, tevhidin ispatına muhtasar bir işarettir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== BİRİNCİ KELİME ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ da bir tevhid-i uluhiyet ve mabudiyet vardır. Şu mertebenin gayet kuvvetli bir bürhanına şöyle işaret ederiz ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu kâinat yüzünde, hususan zeminin sahifesinde, gayet muntazam bir faaliyet görünüyor. Ve gayet hikmetli bir hallakıyet müşahede ediyoruz. Ve gayet intizamlı bir fettahiyet, yani her şeye lâyık bir şekil açmak ve suret vermek aynelyakîn görüyoruz. Hem gayet şefkatli, keremli, rahmetli bir vehhabiyet ve ihsanat görüyoruz. Öyle ise bizzarure şu hal ve şu keyfiyet; Faal, Hallak, Fettah, Vehhab bir Zat-ı Zülcelal’in vücub-u vücudunu ve vahdetini ispat eder, belki ihsas eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, mevcudatın mütemadiyen zevalleri, tazelenmeleri gösteriyor ki o mevcudat; bir Sâni’-i Kadîr’in kudsî esmasının cilveleri ve envar-ı esmaiyesinin gölgeleri ve ef’alinin eserleri ve kalem-i kader ve kudretin nakışları ve sahifeleri ve cemal-i kemalinin âyineleridir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu hakikat-i uzmaya ve şu tevhidin mertebe-i ulyâsına, şu kâinatın sahibi, bütün gönderdiği mukaddes kitaplar ve suhuflarıyla o tevhidi gösterdiği gibi; bütün ehl-i hakikat ve kâmilîn-i nev-i beşer tahkikatlarıyla ve keşfiyatlarıyla, aynı mertebe-i tevhidi gösteriyorlar. Ve kâinat dahi acz ve fakrıyla beraber, mazhar olduğu daimî mu’cizat-ı sanatın ve havârık-ı iktidar, hazain-i servetin şehadetiyle, aynı mertebe-i tevhide işaret eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek, Şahid-i Ezelî bütün kütüb ve suhufuyla ve ehl-i şuhud bütün tahkikat ve küşûfuyla ve âlem-i şehadet bütün muntazam ahval ve hakîmane şuunatıyla o mertebe-i tevhidde bi’l-icma ittifak ediyorlar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte o Vâhid-i Ehad’i kabul etmeyen, ya nihayetsiz ilahları kabul edecek veyahut ahmak sofestaî gibi hem kendini hem kâinatın vücudunu inkâr edecek.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== İKİNCİ KELİME ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu kelime sarîh bir mertebe-i tevhidi gösterir. Şu mertebeyi dahi a’zamî bir surette ispat eden gayet kuvvetli bir bürhanına şöyle işaret ederiz ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Biz gözümüzü açtıkça, kâinat yüzüne nazarımızı saldırdıkça en evvel gözümüze ilişen, âmm ve mükemmel bir nizamdır ve şâmil, hassas bir mizandır, görüyoruz. Her şey dakik bir nizam ile hassas bir mizan ve ölçü içindedir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Daha bir parça dikkat-i nazar ettikçe yeniden yeniye bir tanzim ve tevziniyet gözümüze çarpıyor. Yani birisi, intizam ile o nizamı değiştiriyor ve tartı ile o mizanı tazelendiriyor. Her şey bir model olup pek kesretli muntazam ve mevzun suretler giydiriliyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Daha ziyade dikkat ettikçe o tanzim ve tevzin altında bir hikmet ve adalet görünüyor. Her harekette bir hikmet ve maslahat gözetiliyor, bir hak, bir fayda takip ediliyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Daha ziyade dikkat ettikçe gayet hakîmane bir faaliyet içinde bir kudretin tezahüratı ve her şeyin her şe’nini ihata eden gayet muhit bir ilmin cilveleri nazar-ı şuurumuza çarpıyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek, bütün mevcudattaki şu nizam ve mizan, umuma âmm bir tanzim ve tevzini ve o tanzim ve tevzin, âmm bir hikmet ve adaleti ve o hikmet ve adalet, bir kudret ve ilmi gözümüze gösteriyor. Demek, bir Kadîr-i külli şey ve bir Alîm-i külli şey, şu perdeler arkasında akla görünüyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem her şeyin evveline ve âhirine bakıyoruz, hususan zîhayat nevinde görüyoruz ki: Başlangıçları, asılları, kökleri hem meyveleri ve neticeleri öyle bir tarzdadır ki güya tohumları, asılları; birer tarife, birer program şeklinde bütün o mevcudun cihazatını tazammun ediyor. Ve neticesinde ve meyvesinde yine bütün o zîhayatın manası süzülüp onda tecemmu eder, tarihçe-i hayatını ona bırakır. Güya onun aslı olan çekirdeği, desatir-i icadiyesinin bir mecmuasıdır. Ve meyvesi ve semeresi ise evamir-i icadiyesinin bir fihristesi hükmünde görüyoruz. Sonra o zîhayatın zâhirine ve bâtınına bakıyoruz. Gayet derecede hikmetli bir kudretin tasarrufatı ve nâfiz bir iradenin tasviratı ve tanzimatı görünüyor. Yani bir kuvvet ve kudret icad eder, bir emir ve irade suret giydirir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte bütün mevcudat, böyle evveline dikkat ettikçe bir ilmin tarifenamesi ve âhirine dikkat ettikçe bir Sâni’in planı ve beyannamesi ve zâhirine baktıkça bir Fâil-i Muhtar’ın ve Mürîd’in gayet sanatlı ve tenasüplü bir hulle-i sanatı ve bâtınına baktıkça bir Kadîr’in gayet muntazam bir makinesini müşahede ediyoruz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu hal ve şu keyfiyet, bizzarure ve bilbedahe ilan eder ki hiçbir şey, hiçbir zaman, hiçbir mekân bir tek Sâni’-i Zülcelal’in kabza-i tasarrufundan hariç olamaz. Her bir şey ve bütün eşya, bütün şuunatıyla, bir Kadîr-i Mürîd’in kabza-i tasarrufunda tedbir edilir. Ve bir Rahman-ı Rahîm’in tanzimiyle ve lütfuyla güzelleştiriliyor. Ve bir Hannan-ı Mennan’ın tezyiniyle süslendiriliyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, başında şuur ve yüzünde gözü bulunana şu kâinat ve şu mevcudattaki nizam ve mizan ve tanzim ve tevzin; bir tek, yekta, Vâhid, Ehad, Kadîr, Mürîd, Alîm, Hakîm bir zatı vahdaniyet mertebesinde gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, her şeyde bir birlik var. Birlik ise biri gösterir. Mesela, dünyanın lambası olan güneş birdir; öyle ise dünyanın mâliki dahi birdir. Mesela, zemin yüzündeki zîhayatların hizmetçileri olan hava, ateş, su birdir; öyle ise onları istihdam eden ve bizlere musahhar eden dahi birdir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== ÜÇÜNCÜ KELİME ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
لَا شَرٖيكَ لَهُ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu kelimeyi, Otuz İkinci Söz’ün Birinci Mevkıfı gayet kuvvetli ve şaşaalı bir surette ispat ettiğinden, ona havale ederiz. Onun fevkinde beyan olamaz, ondan daha ileri beyana lüzum yok ve izah edilmez.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== DÖRDÜNCÜ KELİME ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yani ferşten arşa, serâdan süreyyaya, zerrattan seyyarata, ezelden ebede kadar her bir mevcud, semavat ve arz, dünya ve âhiret, her şey onun mülküdür. Mâlikiyet mertebe-i uzması, tevhid-i a’zam suretinde onundur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu mertebe-i uzma-i mâlikiyet ve makam-ı a’zam-ı tevhidin bir hüccet-i kübrası, latîf bir zamanda ve latîf bir hatırada, Arabî ibaresinde, şu âcizin hatırına ilka edildi. O latîf hatıranın hatırı için aynı ibare-i Arabiyeyi kaydedip sonra mealini yazacağız.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
لَهُ ال۟مُل۟كُ لِاَنَّ ذَاكَ ال۟عَالَمَ ال۟كَبٖيرَ كَهٰذَا ال۟عَالَمِ الصَّغٖيرِ ٠ مَص۟نُوعَا قُد۟رَتِهٖ مَك۟تُوبَا قَدَرِهٖ ٠ اِب۟دَاعُهُ لِذَاكَ صَيَّرَهُ مَس۟جِدًا ٠
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اٖيجَادُهُ لِهٰذَا صَيَّرَهُ سَاجِدًا ٠ اِن۟شَاؤُهُ لِذَاكَ صَيَّرَ ذَاكَ مِل۟كًا ٠ اٖيجَادُهُ لِهٰذَا صَيَّرَهُ مَم۟لُوكًا ٠ صَن۟عَتُهُ فٖى ذَاكَ تَظَاهَرَت۟ كِتَابًا ٠ صِب۟غَتُهُ فٖى هٰذَا تَزَاهَرَت۟ خِطَابًا ٠ قُد۟رَتُهُ فٖى ذَاكَ تُظ۟هِرُ حِش۟مَتَهُ ٠ رَح۟مَتُهُ فٖى هٰذَا تُنَظِّمُ نِع۟مَتَهُ ٠ حِش۟مَتُهُ فٖى ذَاكَ تَش۟هَدُ هُوَ ال۟وَاحِدُ ٠ نِع۟مَتُهُ فٖى هٰذَا تُع۟لِنُ هُوَ ال۟اَحَدُ ٠ سِكَّتُهُ فٖى ذَاكَ فِى ال۟كُلِّ وَال۟اَج۟زَاءِ ٠
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
خَاتَمُهُ فٖى هٰذَا فِى ال۟جِس۟مِ وَ ال۟اَع۟ضَاءِ ٠
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
==== Birinci Fıkra: ====
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
ذَاكَ ال۟عَالَمَ ال۟كَبٖيرَ … الخ Yani şu kâinat denilen âlem-i ekber ve insan denilen onun misal-i musağğarı olan âlem-i asgar, kudret ve kader kalemiyle yazılan âfakî ve enfüsî vahdaniyet delailini gösteriyorlar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, kâinattaki sanat-ı muntazamanın küçük bir mikyasta numunesi insanda vardır. O daire-i kübradaki sanat, Sâni’-i Vâhid’e şehadet ettiği gibi şu insanda olan küçük mikyastaki hurdebînî sanat dahi yine o Sâni’e işaret eder, vahdetini gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem nasıl ki şu insan gayet manidar bir mektub-u Rabbanîdir, muntazam bir kaside-i kaderdir. Öyle de şu kâinat dahi aynı o kalem-i kaderle fakat büyük bir mikyasta yazılmış muntazam bir kaside-i kaderdir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hiç mümkün müdür ki hadsiz alâmet-i farika ile bütün insanlara bakan şu insan yüzündeki sikke-i vahdete ve bütün mevcudatı omuz omuza, el ele, baş başa veren kâinat üstündeki hâtem-i vahdaniyete, Vâhid-i Ehad’den başka bir şeyin müdahalesi bulunsun?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
==== İkinci Fıkra: ====
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اِب۟دَاعُهُ لِذَاكَ … الخ Meali şudur: Sâni’-i Hakîm, âlem-i ekberi öyle bedî’ bir surette halk edip âyât-ı kibriyasını üstünde nakşetmiş ki kâinatı bir mescid-i kebir şekline döndürmüş ve insanı dahi öyle bir tarzda icad edip ona akıl vererek, onunla o mu’cizat-ı sanatına ve o bedî’ kudretine karşı secde-i hayret ettirerek, ona âyât-ı kibriyayı okutturup kemer-beste-i ubudiyet ettirerek, o mescid-i kebirde bir abd-i sâcid fıtratında yaratmıştır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hiç mümkün müdür ki şu mescid-i kebirin içindeki sâcidlerin, âbidlerin mabud-u hakikileri; o Sâni’-i Vâhid-i Ehad’den başkası olabilsin?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
==== Üçüncü Fıkra: ====
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اِن۟شَائُهُ لِذَاكَ … الخ Meali şudur ki: O Mâlikü’l-mülki Zülcelal, âlem-i ekberi, bâhusus küre-i arz yüzünü öyle bir surette inşa ederek yapmıştır ki birbiri içinde hadsiz daireler olup her bir daire bir tarla hükmünde olup vakit be-vakit, mevsim be-mevsim, asır be-asır eker, biçer, mahsulat alır. Mütemadiyen mülkünü çalıştırır, tasarruf eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
En büyük daire olan zerrat âlemini bir tarla yapıp her zaman kâinat kadar mahsulatı; kudretiyle, hikmetiyle onda eker, biçer, kaldırır. Âlem-i şehadetten âlem-i gayba, daire-i kudretten daire-i ilme gönderir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Sonra mutavassıt bir daire olan zemin yüzünü, aynen öyle bir mezraa yapmış ki mevsim be-mevsim âlemleri, envaları içinde eker, biçer, kaldırır. Manevî mahsulatını dahi gaybî, uhrevî, misalî ve manevî âlemlerine gönderir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Daha küçük bir daire olan bir bahçeyi yine yüz defa, bin defa kudretle doldurup hikmetle boşalttırıyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Daha küçük bir daire olan bir zîhayatı, mesela bir ağacı, bir insanı, yüz defa onun kadar, ondan mahsulat alır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek o Mâlikü’l-mülki Zülcelal; küçük büyük, cüz’î küllî her şeyi birer model hükmünde inşa ederek yüzler tarzda, taze taze nakışlarla münakkaş mensucat-ı sanatını onlara giydirir; cilve-i esmasını, mu’cizat-ı kudretini izhar eder. Kendi mülkünde her bir şeyi, birer sahife hükmünde inşa etmiş; her sahifede, yüzer tarzda manidar mektubatını yazar; hikmetinin âyâtını izhar eder, zîşuurlara okutturur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu âlem-i ekberi, mülk şeklinde inşa etmekle beraber; şu insanı dahi öyle bir surette halk etmiştir ve ona öyle cihazat ve âletler ve havas ve hissiyatlar ve bilhassa nefis, heva ve ihtiyaç ve iştiha ve hırs ve dava vermiştir ki o geniş mülkünde, bütün mülke muhtaç bir memlûk hükmüne getirmiştir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte hiç mümkün müdür ki: Pek büyük olan âlem-i zerrattan tâ bir sineğe kadar bütününü mülk ve tarla yapan ve küçük insanı, o büyük mülke nâzır ve müfettiş ve çiftçi ve tüccar ve dellâl ve âbid ve memlûk yaptıran ve kendine, muhterem bir misafir ve sevgili bir muhatap ittihaz eden o Mâlikü’l-mülki Zülcelal’den başka, o mülke tasarruf edip o memlûke seyyid olabilsin?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
==== Dördüncü Fıkra: ====
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
صَن۟عَتُهُ فٖى ذَاكَ … الخ ibaresidir. Meali şudur ki: Sâni’-i Zülcelal’in âlem-i ekberdeki sanatı o derece manidardır ki o sanat, bir kitap suretinde tezahür edip kâinatı bir kitab-ı kebir hükmüne getirdiğinden akl-ı beşer, hakiki fenn-i hikmet kütüphanesini ondan aldı ve ona göre yazdı. Ve o kitab-ı hikmet, o derece hakikatle bağlı ve hakikatten meded alıyor ki büyük Kitab-ı Mübin’in bir nüshası olan Kur’an-ı Hakîm şeklinde ilan edildi.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem nasıl ki kâinattaki sanatı, kemal-i intizamından kitap şekline girdi; insandaki sıbgatı ve nakş-ı hikmeti dahi hitap çiçeğini açtı. Yani o sanat, o derece manidar ve hassas ve güzeldir ki o makine-i zîhayattaki cihazatı, fonoğraf gibi nutka geldi, söylettirdi. Ve öyle bir ahsen-i takvim içinde bir sıbga-i Rabbaniye vermiş ki o maddî, cismanî, camid kafada; manevî, gaybî, hayattar olan beyan ve hitap çiçeği açıldı. Ve o insan kafasındaki kabiliyet-i nutk u beyana, o derece ulvi cihazat ve istidat verdi ki Sultan-ı Ezelî’ye muhatap olacak bir makamda inkişaf ettirdi, terakki verdi. Yani fıtrat-ı insaniyedeki sıbgat-ı Rabbaniye, hitab-ı İlahî çiçeğini açtı.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hiç mümkün müdür ki kitap derecesine gelen bütün mevcudattaki sanata ve hitap makamına gelen insandaki o sıbgata, Vâhid-i Ehad’den başkası karışabilsin? Hâşâ!
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
==== Beşinci Fıkra: ====
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
قُد۟رَتُهُ فٖى ذَاكَ … الخ ibaresidir. Meali şudur ki: Kudret-i İlahiye âlem-i ekberde haşmet-i rububiyetini gösteriyor. Rahmet-i Rabbaniye ise âlem-i asgar olan insanda nimetleri tanzim ediyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yani Sâni’in kudreti, kibriya ve celal noktasında, kâinatı öyle muhteşem bir saray şeklinde icad ediyor ki güneşi büyük bir elektrik lambası, kameri kandil ve yıldızları mumlar meyveleriyle yaldızlar, elektrikler. Ve zemin yüzünü bir sofra, bir tarla, bir bahçe, bir haliçe ve dağları birer mahzen, birer direk, birer kale ve hâkeza bütün eşyayı büyük bir mikyasta o büyük sarayın levazımatı şekline getirerek, şaşaalı bir surette haşmet-i rububiyetini gösterdiği gibi…
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Cemal noktasında rahmeti dahi en küçük zîhayata kadar her zîruha enva-ı nimetini verir, onun ile tanzim eder. Baştan aşağıya kadar nimetlerle süsleyip lütuf ve keremle tezyin eder ve o haşmet-i celaliyeye karşı cemal-i rahmetini o küçücük lisanlarla o büyük lisana karşı çıkarır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yani güneş ve arş gibi büyük cirmler, haşmet lisanıyla “Yâ Celil, yâ Kebir, yâ Azîm” dedikleri vakit; sinek ve semek gibi o küçücük zîhayatlar dahi rahmet lisanıyla “Yâ Cemil, yâ Rahîm, yâ Kerîm” diyerek o musika-i kübraya latîf nağamatlarını katıyorlar, tatlılaştırıyorlar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hiç mümkün müdür ki o Celil-i Zülcemal’den ve o Cemil-i Zülcelal’den başka bir şey, kendi başıyla şu âlem-i ekber ve asgara icad cihetinde müdahale edebilsin? Hâşâ!
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
==== Altıncı Fıkra: ====
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
حِش۟مَتُهُ فٖى ذَاكَ … الخ ibaresidir. Meali şudur ki: Yani kâinatın heyet-i mecmuasında tezahür eden haşmet-i rububiyet, vahdaniyet-i İlahiyeyi ispat edip gösterdiği gibi; zîhayatların cüz’iyatlarına mukannen erzaklarını veren nimet-i Rabbaniye dahi ehadiyet-i İlahiyeyi ispat edip gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Vâhidiyet ise bütün o mevcudat birinindir ve birine bakar ve birinin icadıdır demektir.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Ehadiyet ise her bir şeyde, Hâlık-ı külli şey’in ekser esması tecelli ediyor demektir.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela güneşin ziyası, bütün zeminin yüzünü ihata ettiği haysiyetiyle, vâhidiyet misalini gösterir. Ve her bir şeffaf cüzde ve su katrelerinde, güneşin ziyası ve harareti ve ziyasındaki yedi rengi ve bir nevi gölgesi bulunması, ehadiyet misalini gösterir. Ve her bir şeyde hususan zîhayatta ve bilhassa her bir insanda o Sâni’in ekser esması onda tecelli ettiği cihetle, ehadiyeti gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu fıkra işaret eder ki: Kâinatta tasarruf eden haşmet-i rububiyet, o koca güneşi şu zemin yüzündeki zîhayatlara bir hizmetkâr, bir lamba, bir ocak; ve koca küre-i zemini onlara bir beşik, bir menzil, bir ticaretgâh; ve ateşi, her yerde hazır bir aşçı ve dost; ve bulutu, süzgeç ve murdia; ve dağları, mahzen ve ambar; ve havayı, zîhayata enfas ve nüfusa yelpaze; ve suyu, yeniden hayata girenlere süt emziren dâye ve hayvanata âb-ı hayat veren bir şerbetçi hükmüne getiren rububiyet-i İlahiye, gayet vâzıh bir surette vahdaniyet-i İlahiyeyi gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, Hâlık-ı Vâhid’den başka kim güneşi arzlılara musahhar bir hizmetkâr eder? Ve o Vâhid-i Ehad’den başka kim havayı elinde tutar, pek çok vazifelerle tavzif edip rûy-i zeminde çevik çalak bir hizmetkâr eder? Ve o Vâhid-i Ehad’den başka kimin haddine düşmüştür ki ateşi aşçı yapsın ve kibrit başı kadar bir zerrecik ateşe, binler batman eşyayı yuttursun ve hâkeza… Her bir şey, her bir unsur, her bir ecram-ı ulviye, o haşmet-i rububiyet noktasında Vâhid-i Zülcelal’i gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte celal ve haşmet noktasında vâhidiyet göründüğü gibi cemal ve rahmet noktasında dahi nimet ve ihsan, ehadiyet-i İlahiyeyi ilan eder. Çünkü zîhayatta ve bilhassa insanda, o derece sanat-ı câmia içinde; hadsiz enva-ı nimeti anlayacak, kabul edecek, isteyecek cihazat ve âletler vardır ki bütün kâinatta tecelli eden bütün esmasının cilvesine mazhardır. Âdeta bir nokta-i mihrakıye hükmünde, bütün esma-i hüsnayı birden mahiyetinin âyinesiyle gösterir ve onunla ehadiyet-i İlahiyeyi ilan eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
==== Yedinci Fıkra: ====
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
سِكَّتُهُ فٖى ذَاكَ فِى ال۟كُلِّ وَال۟اَج۟زَاءِ ٠ خَاتَمُهُ فٖى هٰذَا فِى ال۟جِس۟مِ وَال۟اَع۟ضَاءِ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Meali şudur ki: Sâni’-i Zülcelal âlem-i ekberin heyet-i mecmuasında bir sikke-i kübrası olduğu gibi bütün eczasında ve envaında dahi birer sikke-i vahdet koymuştur. Âlem-i asgar olan insanın cisminde ve yüzünde birer hâtem-i vahdaniyet bastığı gibi her bir azasında dahi birer mühr-ü vahdeti vardır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, o Kadîr-i Zülcelal her şeyde, külliyatta ve cüz’iyatta, yıldızlarda ve zerrelerde birer sikke-i vahdet koymuştur ki ona şehadet eder. Ve birer mühr-ü vahdaniyet basmıştır ki ona delâlet eder. Şu hakikat-i uzma, Yirmi İkinci Söz’de ve Otuz İkinci Söz’de ve Otuz Üçüncü Mektup’un otuz üç adet Penceresinde gayet parlak ve kat’î bir surette izah ve ispat edildiğinden onlara havale edip sözü keser, burada hâtime veririz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== BEŞİNCİ KELİME ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yani bütün mevcudatta sebeb-i medh ü sena olan kemalât onundur. Öyle ise hamd dahi ona aittir. Ezelden ebede kadar her kimden her kime karşı gelen ve gelecek medh ü sena ona aittir. Çünkü sebeb-i medih olan nimet ve ihsan ve kemal ve cemal ve medar-ı hamd olan her şey onundur, ona aittir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, âyât-ı Kur’aniyenin işaratıyla, bütün mevcudattan daimî bir surette dergâh-ı İlahiyeye giden bir ubudiyettir, bir tesbihtir, bir secdedir, bir duadır ve bir hamd ü senadır ki daimî o dergâha gidiyor. Şu hakikat-i tevhidi ispat eden bir bürhan-ı a’zama şöyle işaret ederiz ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu kâinata baktığımız vakit, bağistan şeklinde; sakfı ulvi yıldızlarla yaldızlanmış, zemini ziynetli mevcudatla şenlenmiş surette görünüyor. İşte şu bağistandaki muntazam, nurani ecram-ı ulviye ve hikmetli ve ziynetli mevcudat-ı süfliye, umumen her biri lisan-ı mahsusuyla derler ki: Biz, bir Kadîr-i Zülcelal’in mu’cizat-ı kudretiyiz. Bir Hâlık-ı Hakîm ve bir Sâni’-i Kadîr’in vahdetine şehadet ederiz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Ve şu bağistan-ı âlem içindeki küre-i arza bakıyoruz, görüyoruz ki: Bir bahçe şeklinde rengârenk yüz binler süslü, çiçekli nebatat taifeleri onda serilmiş ve çeşit çeşit yüz binler enva-ı hayvanat onda serpilmiştir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu zemin bahçesinde bütün o süslü nebatat ve ziynetli hayvanat, muntazam suretleriyle ve mevzun şekilleriyle ilan ediyorlar ki: Biz, bir tek Sâni’-i Hakîm’in sanatından birer mu’cizesi, birer hârikasıyız ve vahdaniyetin birer dellâlı, birer şahidiyiz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem o bahçedeki ağaçların başlarına bakar görürüz ki: Gayet derecede alîmane, hakîmane, kerîmane, latîfane, cemilane yapılmış muhtelif suretlerde meyveleri, çiçekleri görüyoruz. İşte şunlar bilumum bir lisan ile ilan ederler ki: Biz, bir Rahman-ı Zülcemal’in ve bir Rahîm-i Zülkemal’in mu’ciz-nüma hediyeleriyiz, hayret-nüma ihsanlarıyız.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte bağistan-ı kâinattaki ecram ve mevcudat ve küre-i arz bahçesindeki nebatat ve hayvanat ve eşcar ve nebatatın başlarındaki ezhar ve semerat; nihayet derecede yüksek bir sadâ ile şehadet eder, ilan eder, derler ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bizim Hâlık’ımız ve Musavvirimiz ve bizi hediye veren Kadîr-i Zülcemal, Hakîm-i Bîmisal, Kerîm-i Pür-neval her şeye kādirdir. Hiçbir şey ona ağır gelmez. Hiçbir şey daire-i kudretinden hariç olamaz. Kudretine nisbeten zerreler, yıldızlar birdir. Küllî, cüz’î kadar kolaydır. Cüz, küll kadar kıymetlidir. En büyük, en küçük kadar kudretine nisbeten rahattır. Küçük, büyük kadar sanatlıdır belki sanatça bazı küçük, büyükten daha büyüktür.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bütün mazideki acayib-i kudreti olan vukuat şehadet eder ki o Kadîr-i Mutlak, bütün istikbaldeki acayib-i imkânata muktedirdir. Dünü getiren, yarını getirdiği gibi; maziyi icad eden o Zat-ı Kadîr, istikbali dahi icad eder. Dünyayı yapan o Sâni’-i Hakîm, âhireti de yapar. Evet, Mabud-u Bi’l-hak yalnız o Kadîr-i Zülcelal olduğu gibi Mahmud-u Bi’l-ıtlak yine yalnız odur. İbadet ona mahsus olduğu gibi hamd ü sena dahi ona hastır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hiç mümkün müdür ki semavat ve arzı halk eden bir Sâni’-i Hakîm, semavat ve arzın en mühim neticesi ve kâinatın en mükemmel meyvesi olan insanları başıboş bıraksın, esbab ve tesadüfe havale etsin, hikmet-i bâhiresini abesiyete kalbetsin? Hâşâ!
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hiç mümkün müdür ki hakîm, alîm bir zat, bir ağacı gayet ehemmiyetle tedbir ve tasvir edip ve gayet derecede hikmetle idare ve terbiye ettiği halde; o ağacın gayesi, faydası olan meyvelerine bakmayıp ehemmiyet vermesin; hırsız ellere, boş yerlere dağılsın, zayi olsun? Elbette bakmamak, ehemmiyet vermemek olamaz. Çünkü ağaca ehemmiyet vermek, meyveleri içindir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu kâinatın zîşuuru ve en mükemmel meyvesi ve neticesi ve gayesi, insandır. Şu kâinatın Sâni’-i Hakîm’i mümkün müdür ki şu zîşuur meyvelerin meyveleri olan hamd ve ibadeti, şükür ve muhabbeti başkalara verip hikmet-i bâhiresini hiçe indirsin veyahut kudret-i mutlakasını acze kalbettirsin veyahut ilm-i muhitini cehle çevirsin? Yüz bin defa hâşâ!
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hiç mümkün müdür ki şu kâinat sarayının binasındaki makasıd-ı Rabbaniyenin medarı olan zîşuur ve zîşuurun serfirazı olan nev-i insanın mazhar olduğu nimetlere mukabil izhar ettikleri şükür ve ibadeti, o saray-ı kâinatın Sâni’inden başkasına gitsin? Ve o Sâni’-i Zülcelal, o gayetü’l-gaye olan şükür ve ibadeti başkalara gitmesine müsaade etsin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem hiç mümkün müdür ki hadsiz enva-ı nimetiyle kendini zîşuurlara sevdirsin ve hadsiz mu’cizat-ı sanatıyla kendini onlara tanıttırsın; sonra onların şükür ve ibadetlerini, hamd ve muhabbetlerini, marifet ve minnettarlıklarını esbaba ve tabiata terk edip ehemmiyet vermesin; hikmet-i mutlakasını inkâr ettirsin; saltanat-ı rububiyetini hiçe indirsin? Yüz bin defa hâşâ ve kellâ!
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hiç mümkün müdür ki bir baharı halk edemeyen ve bütün meyveleri icad edemeyen ve yeryüzünde sikkeleri bir olan bütün elmaları inşa edemeyen; onların bir misal-i musağğarı olan bir elmayı halk edip ve o elmayı nimet olarak birisine yedirsin, şükrünü kazansın, Mahmud-u Bi’l-ıtlak’a hamd noktasında iştirak etsin? Hâşâ!.. Çünkü bir elmayı halk eden kim ise bütün dünyaya gelen elmaları icad eden yine o olabilir. Çünkü sikke birdir. Hem elmaları icad eden kim ise bütün dünyada medar-ı rızık olan hububat ve semeratı halk eden yine odur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek en küçük, cüz’î bir zîhayata, en cüz’î bir nimeti veren, doğrudan doğruya kâinatın Hâlık’ıdır ve Rezzak-ı Zülcelal’dir. Öyle ise şükür ve hamd, doğrudan doğruya ona aittir. Öyle ise hakikat-i kâinat, daima hak lisanıyla der:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
لَهُ ال۟حَم۟دُ مِن۟ كُلِّ اَحَدٍ مِنَ ال۟اَزَلِ اِلَى ال۟اَبَدِ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== ALTINCI KELİME ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yani hayat veren yalnız odur. Öyle ise her şeyin Hâlık’ı dahi yalnız odur. Çünkü kâinatın ruhu, nuru, mâyesi, esası, neticesi, hülâsası hayattır. Hayatı veren kim ise bütün kâinatın Hâlık’ı da odur. Hayatı veren elbette odur, Hayy u Kayyum’dur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu mertebe-i tevhidin bürhan-ı a’zamına şöyle işaret ederiz ki: –Başka bir Söz’de izah ve ispat edildiği gibi– zemin yüzünün sahrasında çadırları kurulmuş gayet muhteşem zîhayatlar ordusunu görüyoruz. Evet, Hayy u Kayyum’un hadsiz ordularından, her bahar mevsiminde yeni silah altına alınmış, gaibden gelen taze bir ordu meydana çıkmış görüyoruz. Şu orduya bakıyoruz ki: Nebatat taifelerinden iki yüz binden ziyade ve hayvanat milletlerinden yine yüz binden fazla çeşit çeşit muhtelif kavimler görüyoruz. Her bir milletin, her bir taifenin elbisesi ayrı, erzakı ayrı, talimatı ayrı, terhisatı ayrı, silahları ayrı, müddet-i askeriyeleri ayrı olduğu halde; bir kumandan-ı a’zam hadsiz kudret ve hikmetiyle ve nihayetsiz ilim ve iradesiyle, bitmez rahmetiyle, tükenmez hazinesiyle, hiçbirini unutmayarak, şaşırmayarak, karıştırmayarak, geciktirmeyerek ayrı ayrı bütün o üç yüz binden ziyade milletleri ve taifeleri kemal-i intizam ile tamam-ı mizan ile vakti vaktine ayrı ayrı erzaklarını, ayrı ayrı elbiselerini, ayrı ayrı silahlarını vererek, ayrı ayrı talimat yaptırarak, ayrı ayrı terhisat ettiğini, gözü bulunan bilmüşahede görür ve kalbi bulunan biaynelyakîn tasdik eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte hiç mümkün müdür ki şu ihya ve idareye ve şu terbiye ve iaşeye; o orduyu bütün şuunatıyla ihata eden bir ilm-i muhitin ve o orduyu bütün levazımatıyla idare eden bir kudret-i mutlakanın sahibinden başkası karışabilsin, müdahale edebilsin, onda hissesi olsun? Yüz binler defa hâşâ!..
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Malûmdur ki bir taburda on millet bulunsa ayrı ayrı teçhiz etmesi on tabur kadar güç olduğundan âciz insanlar, ister istemez bir tarzda teçhize mecbur olmuşlar. Halbuki Hayy u Kayyum şu muhteşem ordusu içinde, üç yüz binden ziyade milletlere, ayrı ayrı teçhizat-ı hayatiyeyi veriyor. Hem külfetsiz, müşkülatsız, kolay bir tarzda, hafif bir şekilde, gayet hakîmane ve intizam-perverane veriyor. Ve koca orduya, bir tek lisan ile هُوَ الَّذٖى يُح۟يٖى dedirtip kâinat mescidinde o cemaat-i uzmaya اَللّٰهُ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ ال۟حَىُّ ال۟قَيُّومُ لَا تَا۟خُذُهُ سِنَةٌ وَ لَانَو۟مٌ … الخ okutturuyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== YEDİNCİ KELİME ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَ يُمٖيتُ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yani mevti veren odur. Yani hayatı veren o olduğu gibi hayatı alan, mevti veren dahi yine odur. Evet mevt, yalnız tahrip ve sönmek değildir ki esbaba verilsin, tabiata havale edilsin. Belki nasıl bir tohum zâhiren ölüp çürüyor fakat bâtınen bir sümbülün hayatına ve yoğurmasına yani cüz’î tohumluk hayatından, küllî sümbül hayatına geçiyor. Öyle de mevt dahi zâhiren bir inhilal ve bir intıfa göründüğü halde, hakikatte insan için hayat-ı bâkiyeye unvan ve mukaddime ve mebde oluyor. Öyle ise hayatı veren ve idare eden Kadîr-i Mutlak, yine elbette mevti dahi o icad eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu kelimedeki mertebe-i uzma-yı tevhidin bir bürhan-ı a’zamına şöyle işaret ederiz ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Otuz Üçüncü Mektup’un Yirmi Dördüncü Penceresi’nde beyan edildiği gibi: Şu mevcudat, irade-i İlahiye ile seyyaledir. Şu kâinat, emr-i Rabbanî ile seyyaredir. Şu mahlukat, izn-i İlahî ile zaman nehrinde mütemadiyen akıyor; âlem-i gaybdan gönderiliyor, âlem-i şehadette vücud-u zâhirî giydiriliyor, sonra âlem-i gayba muntazaman yağıyor, iniyor. Ve emr-i Rabbanî ile mütemadiyen istikbalden gelip hale uğrayarak teneffüs eder, maziye dökülür.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu mahlukatın şu seyelanı, gayet hakîmane rahmet ve ihsan dairesinde; ve şu seyeranı, gayet alîmane hikmet ve intizam dairesinde; ve şu cereyanı, gayet rahîmane şefkat ve mizan dairesinde baştan aşağıya kadar hikmetlerle maslahatlarla neticelerle ve gayelerle yapılıyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek bir Kadîr-i Zülcelal, bir Hakîm-i Zülkemal mütemadiyen tavaif-i mevcudatı ve her taife içindeki cüz’iyatı ve o taifelerden teşekkül eden âlemleri, kudretiyle hayat verip tavzif eder. Sonra hikmetiyle terhis edip mevte mazhar eder, âlem-i gayba gönderir. Daire-i kudretten, daire-i ilme çevirir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte hiç mümkün müdür ki şu kâinatı, heyet-i mecmuasıyla çevirmeye muktedir olmayan ve bütün zamanlara hükmü geçmeyen ve âlemleri hayata ve mevte bir fert gibi mazhar etmeye kudreti yetmeyen ve baharları, bir çiçek gibi hayat verip yeryüzüne takıp sonra mevt ile ondan koparıp alamayan bir zat; mevt ve imateye sahip çıkabilsin? Evet, en cüz’î bir zîhayatın mevti dahi hayatı gibi bütün hakaik-i hayat ve enva-ı mevt elinde bulunan bir Zat-ı Zülcelal’in kanunuyla, izniyle, emriyle, kuvvetiyle, ilmiyle olmak zarurîdir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== SEKİZİNCİ KELİME ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَ هُوَ حَىٌّ لَا يَمُوتُ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yani hayatı daimîdir, ezelî ve ebedîdir. Mevt ve fena, adem ve zeval ona ârız olamaz. Çünkü hayat, ona zatîdir. Zatî olan, zâil olamaz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, ezelî olan elbette ebedîdir. Kadîm olan, elbette bâkidir. Vâcibü’l-vücud olan, elbette sermedîdir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, bir hayat ki bütün vücud, bütün envarıyla onun gölgesidir. Nasıl adem ona ârız olabilir?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, bir hayat ki vâcib bir vücud onun lâzımı ve unvanıdır; elbette adem ve fena hiçbir cihetle ona ârız olamaz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, bir hayat ki bütün hayatlar mütemadiyen onun cilvesiyle zuhura gelir ve bütün hakaik-i sabite-i kâinat ona istinad eder, onunla kaimdir; elbette hiçbir cihetle fena ve zeval ona ârız olamaz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, bir hayat ki onun bir lem’a-i cilvesi, maruz-u fena ve zeval olan eşya-yı kesîreye bir vahdet verip bekaya mazhar eder ve dağılmaktan kurtarır ve vücudunu muhafaza eder ve bir nevi bekaya mazhar eder. Yani hayat, kesrete bir vahdet verir, ibka eder. Hayat gitse dağılır, fenaya gider. Elbette öyle hadsiz lemaat-ı hayatiye bir cilvesi olan hayat-ı vâcibeye, zeval ve fena yanaşamaz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu hakikate şahid-i kātı’, şu kâinatın zeval ve fenasıdır. Yani mevcudat vücudlarıyla, hayatlarıyla nasıl ki o Hayy-ı Lâyemut’un hayatına ve o hayatın vücub-u vücuduna delâlet ve şehadet ederler '''(Hâşiye<ref>'''Hâşiye:''' Hazret-i İbrahim aleyhisselâmın Nemrut’a karşı imate ve ihyada güneşin tulû ve gurûbuna intikali, cüz’î imate ve ihyadan küllî imate ve ihyaya intikaldir ve bir terakkidir. O delilin en parlak ve en geniş dairesini göstermektir. Yoksa bir kısım ehl-i tefsirin dedikleri gibi hafî delili bırakıp zâhir delile çıkmak değildir.</ref>).''' Öyle de mevtleriyle, zevalleriyle o hayatın bekasına, sermediyetine delâlet eder ve şehadet ederler. Çünkü mevcudat zevale gittikten sonra, arkalarında yine kendileri gibi hayata mazhar olup yerlerine geldiklerinden gösteriyor ki daimî bir zîhayat var ki mütemadiyen cilve-i hayatı tazelendiriyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Nasıl ki güneşe karşı cereyan eden bir nehrin yüzünde kabarcıklar parlar, gider. Gelenler aynı parlamayı gösterip taife taife arkasında parlayıp, sönüp gider. Bu sönmek, parlamak vaziyetiyle yüksek, daimî bir güneşin devamına delâlet ederler. Öyle de şu mevcudat-ı seyyaredeki hayat ve mevtin değişmeleri ve münavebeleri, bir Hayy-ı Bâki’nin beka ve devamına şehadet ederler.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, şu mevcudat âyinelerdir. Fakat zulmet nura âyine olduğu gibi hem karanlık ne derece şiddetli ise o derece nurun parlamasını gösterdiği gibi çok cihetlerle zıddiyet noktasında âyinedarlık ederler. Mesela, nasıl ki mevcudat acziyle kudret-i Sâni’e âyinedarlık eder, fakrıyla gınasına âyinedar olur. Öyle de fenasıyla bekasına âyinedarlık eder. Evet, zeminin yüzü ve yüzündeki eşcarın kıştaki vaziyet-i fakiraneleri ve baharda şaşaapaş olan servet ve gınaları gayet kat’î bir surette, bir Kadîr-i Mutlak ve Ganiyy-i Ale’l-ıtlak’ın kudret ve rahmetine âyinedarlık eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet bütün mevcudat, güya lisan-ı hal ile Veysel Karanî gibi şöyle münâcat ederler, derler ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yâ İlahenâ! Rabb’imiz sensin! Çünkü biz abdiz. Nefsimizin terbiyesinden âciziz. Demek bizi terbiye eden sensin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem sensin Hâlık! Çünkü biz mahlukuz, yapılıyoruz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem Rezzak sensin! Çünkü biz rızka muhtacız, elimiz yetişmiyor. Demek bizi yapan ve rızkımızı veren sensin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem sensin Mâlik! Çünkü biz memlûküz. Bizden başkası bizde tasarruf ediyor. Demek mâlikimiz sensin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem sen Aziz’sin, izzet ve azamet sahibisin! Biz zilletimize bakıyoruz, üstümüzde bir izzet cilveleri var. Demek senin izzetinin âyinesiyiz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem sensin Ganiyy-i Mutlak! Çünkü biz fakiriz. Fakrımızın eline yetişmediği bir gına veriliyor. Demek gani sensin, veren sensin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem sen Hayy-ı Bâki’sin! Çünkü biz ölüyoruz. Ölmemizde ve dirilmemizde, bir daimî hayat verici cilvesini görüyoruz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem sen Bâki’sin! Çünkü biz, fena ve zevalimizde senin devam ve bekanı görüyoruz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem cevap veren, atiyye veren sensin! Çünkü biz umum mevcudat, kālî ve hâlî dillerimizle daimî bağırıp istiyoruz, niyaz edip yalvarıyoruz. Arzularımız yerlerine geliyor, maksudlarımız veriliyor. Demek bize cevap veren sensin. Ve hâkeza…
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bütün mevcudatın küllî ve cüz’î her birisi birer Veysel Karanî gibi bir münâcat-ı maneviye suretinde bir âyinedarlıkları var. Acz ve fakr ve kusurlarıyla, kudret ve kemal-i İlahîyi ilan ediyorlar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== DOKUZUNCU KELİME ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
بِيَدِهِ ال۟خَي۟رُ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yani bütün hayrat onun elinde, bütün hasenat onun defterinde, bütün ihsanat onun hazinesindedir. Öyle ise hayır isteyen ondan istemeli, iyilik arzu eden ona yalvarmalı.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu kelimenin hakikatini kat’î bir surette göstermek için ilm-i İlahînin hadsiz delillerinden bir geniş delilin emarelerine ve lem’alarına şöyle işaret eder ve deriz ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu kâinatta görünen ef’al ile tasarruf edip icad eden Sâni’in bir muhit ilmi var. Ve o ilim, onun zatının hâssa-i lâzıme-i zaruriyesidir, infikâki muhaldir. Nasıl ki güneşin zatı bulunup ziyası bulunmamak kabil değil, öyle de binler derece ondan ziyade kabil değildir ki şu muntazam mevcudatı icad eden zatın ilmi ondan infikâk etsin. Şu ilm-i muhit, o zata lâzım olduğu gibi taalluk cihetiyle her şeye dahi lâzımdır. Yani, hiçbir şey ondan gizlenmesi kabil değildir. Perdesiz, güneşe karşı zemin yüzündeki eşya, güneşi görmemesi kabil olmadığı gibi; o Alîm-i Zülcelal’in nur-u ilmine karşı eşyanın gizlenmesi, bin derece daha gayr-ı kabildir, muhaldir. Çünkü huzur var. Yani her şey daire-i nazarındadır ve mukabildir ve daire-i şuhudundadır ve her şeye nüfuzu var. Şu camid güneş, şu âciz insan, şu şuursuz röntgen şuâı gibi zînurlar; hâdis, nâkıs ve ârızî oldukları halde, onların nurları, mukabilindeki her şeyi görüp nüfuz ederlerse; elbette vâcib ve muhit ve zatî olan nur-u ilm-i ezelîden hiçbir şey gizlenemez ve haricinde kalamaz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu hakikate işaret eden kâinatın hadd ü hesaba gelmez alâmetleri, âyetleri vardır. Ezcümle:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Bütün mevcudatta görünen bütün hikmetler, o ilme işaret eder. Çünkü hikmet ile iş görmek ilim ile olur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem bütün inayetler, tezyinatlar o ilme işaret eder. İnayetkârane, lütufkârane iş gören; elbette bilir ve bilerek yapar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem her biri birer mizan içindeki bütün intizamlı mevcudat ve her biri birer intizam içindeki bütün mizanlı ve ölçülü hey’at, yine o ilm-i muhite işaret eder. Çünkü intizam ile iş görmek, ilim ile olur. Ölçü ile tartı ile sanatkârane yapan, elbette kuvvetli bir ilme istinaden yapar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem bütün mevcudatta görünen muntazam miktarlar, hikmet ve maslahata göre biçilmiş şekiller, bir kazanın düsturuyla ve kaderin pergârıyla tanzim edilmiş gibi meyvedar vaziyetler ve heyetler, bir ilm-i muhiti gösteriyor. Evet, eşyaya ayrı ayrı muntazam suretler vermek, her şeyin mesalih-i hayatiyesine ve vücuduna lâyık mahsus bir şekil vermek, bir ilm-i muhit ile olur, başka surette olamaz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem bütün zîhayata, her birisine lâyık bir tarzda, münasip vakitte, ummadığı yerde rızıklarını vermek; bir ilm-i muhit ile olur. Çünkü rızkı gönderen; rızka muhtaç olanları bilecek, tanıyacak, vaktini bilecek, ihtiyacını idrak edecek, sonra rızkını lâyık bir tarzda verebilir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem umum zîhayatın, ibham unvanı altında bir kanun-u taayyüne bağlı olan ecelleri, ölümleri bir ilm-i muhiti gösteriyor. Çünkü her taifenin, gerçi fertlerin zâhiren muayyen bir vakt-i eceli görünmüyor fakat o taifenin iki had ortasında mahdud bir zamanda ecelleri muayyendir. O ecel hengâmında, o şeyin arkasında vazifesini idame edecek olan neticesinin, meyvesinin, çekirdeğinin muhafazası ve bir taze hayata inkılab ettirmesi; yine o ilm-i muhiti gösteriyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem bütün mevcudata şâmil, her bir mevcuda lâyık bir surette rahmetin taltifatı; bir rahmet-i vâsia içinde bir ilm-i muhiti gösteriyor. Çünkü mesela, zîhayatın etfallerini süt ile iaşe eden ve zeminin suya muhtaç nebatatına yağmur ile yardım eden; elbette etfali tanır, ihtiyaçlarını bilir ve o nebatatı görür ve yağmurun onlara lüzumunu derk eder, sonra gönderir ve hâkeza… Bütün hikmetli, inayetli rahmetinin hadsiz cilveleri; bir ilm-i muhiti gösteriyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem bütün eşyanın sanatındaki ihtimamat ve sanatkârane tasvirat ve mahirane tezyinat, bir ilm-i muhiti gösteriyor. Çünkü binler vaziyet-i muhtemele içinde, muntazam ve müzeyyen, sanatlı ve hikmetli bir vaziyeti intihab etmek, derin bir ilim ile olur. Bütün eşyadaki şu tarz-ı intihabat, bir ilm-i muhiti gösteriyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem icad ve ibda-ı eşyada kemal-i suhulet, bir ilm-i ekmele delâlet eder. Çünkü bir işte kolaylık ve bir vaziyette suhulet, derece-i ilim ve maharetle mütenasiptir. Ne kadar ziyade bilse o derece kolay yapar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu sırra binaen her biri birer mu’cize-i sanat olan mevcudata bakıyoruz ki hayret-nüma bir derecede suhuletle, kolaylıkla, külfetsiz, dağdağasız, kısa bir zamanda fakat mu’ciz-nüma bir surette icad edilir. Demek, hadsiz bir ilim vardır ki hadsiz suhuletle yapılır ve hâkeza…
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mezkûr emareler gibi binler alâmet-i sadıka var ki şu kâinatta tasarruf eden zatın muhit bir ilmi vardır. Ve her şeyi bütün şuunatıyla bilir, sonra yapar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Madem şu kâinat sahibinin böyle bir ilmi vardır; elbette insanları ve insanların amellerini görür ve insanlar neye lâyık ve müstahak olduklarını bilir, hikmet ve rahmetin muktezasına göre onlarla muamele eder ve edecek.'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Ey insan! Aklını başına al, dikkat et! Nasıl bir zat seni bilir ve bakar, bil ve ayıl!..'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Eğer denilse:''' Yalnız ilim kâfi değildir, irade dahi lâzımdır. İrade olmazsa ilim kâfi gelmez?
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elcevap:''' Bütün mevcudat nasıl ki bir ilm-i muhite delâlet ve şehadet eder. Öyle de o ilm-i muhit sahibinin irade-i külliyesine dahi delâlet eder. Şöyle ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Her bir şeye, hususan her bir zîhayata pek çok müşevveş ihtimalat içinde, muayyen bir ihtimal ile ve pek çok akîm yollar içinde neticeli bir yol ile ve pek çok imkânat içinde mütereddid iken gayet muntazam bir teşahhus verilmesi; hadsiz cihetlerle bir irade-i külliyeyi gösteriyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Çünkü her şeyin vücudunu ihata eden hadsiz imkânat ve ihtimalat içinde ve semeresiz akîm yollarda ve karışık ve yeknesak sel gibi mizansız akan camid unsurlardan gayet hassas bir ölçü ile nazik bir tartı ile ve gayet ince bir intizam ile nâzenin bir nizam ile verilen mevzun şekil ve muntazam teşahhus; bizzarure ve bilbedahe belki bilmüşahede, bir irade-i külliyenin eseri olduğunu gösterir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Çünkü hadsiz vaziyetler içinde bir vaziyeti intihab etmek; bir tahsis, bir tercih, bir kasd ve bir irade ile olur ve amd ve arzu ile tahsis edilir. Elbette tahsis, bir muhassısı iktiza eder. Tercih, bir müreccihi ister. Muhassıs ve müreccih ise iradedir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, insan gibi yüzler muhtelif cihazat ve âlâtın makinesi hükmünde olan bir vücudun, bir katre sudan ve yüzer muhtelif azası bulunan bir kuşun, basit bir yumurtadan ve yüzer muhtelif kısımlara ayrılan bir ağacın, basit bir çekirdekten icadları; kudret ve ilme şehadet ettikleri gibi gayet kat’î ve zarurî bir tarzda onların Sâni’inde bir irade-i külliyeye delâlet ederler ki o irade ile o şeyin her şeyini tahsis eder ve o irade ile her cüzüne, her uzvuna, her kısmına ayrı, has bir şekil verir, bir vaziyet giydirir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elhasıl:''' Nasıl ki eşyada, mesela hayvanattaki ehemmiyetli azanın esasat ve netaic itibarıyla birbirlerine benzeyişleri ve tevafukları ve bir tek sikke-i vahdet izhar etmeleri, nasıl kat’î olarak delâlet ediyor ki umum hayvanatın Sâni’i birdir, Vâhid’dir, Ehad’dir. Öyle de o hayvanatın ayrı ayrı teşahhusları ve simalarındaki başka başka hikmetli taayyün ve temeyyüzleri delâlet eder ki onların Sâni’-i Vâhid’i fâil-i muhtardır ve iradelidir; istediğini yapar, istemediğini yapmaz; kasd ve irade ile işler.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Madem ilm-i İlahîye ve irade-i Rabbaniyeye mevcudat adedince, belki mevcudatın şuunatı adedince delâlet ve şehadet vardır. Elbette bir kısım feylesofların irade-i İlahiyeyi nefiy ve bir kısım ehl-i bid’atın kaderi inkâr ve bir kısım ehl-i dalaletin, cüz’iyata adem-i ıttılaını iddia etmeleri ve tabiiyyunun, bir kısım mevcudatı tabiat ve esbaba isnad etmeleri; mevcudat adedince muzaaf bir yalancılıktır ve mevcudatın şuunatı adedince muzaaf bir dalalet divaneliğidir. Çünkü hadsiz şehadet-i sadıkayı tekzip eden, hadsiz bir yalancılık işlemiş olur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İşte, meşiet-i İlahiye ile vücuda gelen işlerde “İnşâallah inşâallah” yerinde, bilerek “Tabiî tabiî” demek, ne kadar hata ve muhalif-i hakikat olduğunu kıyas et…'''
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== ONUNCU KELİME ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَ هُوَ عَلٰى كُلِّ شَى۟ءٍ قَدٖيرٌ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yani hiçbir şey ona ağır gelemez. Daire-i imkânda ne kadar eşya var, o eşyaya gayet kolay vücud giydirebilir. Ve o derece ona kolay ve rahattır ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اِنَّمَٓا اَم۟رُهُٓ اِذَٓا اَرَادَ شَي۟ئًا … الخ sırrıyla, güya yalnız emreder, yapılır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Nasıl ki gayet mahir bir sanatkâr; ziyade kolay bir tarzda, elini işe dokundurur dokundurmaz, makine gibi işler. Ve o sürat ve mahareti ifade için denilir ki o iş ve sanat, ona o kadar musahhardır ki güya emriyle, dokunmasıyla işler oluyor; sanatlar vücuda geliyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Öyle de Kadîr-i Zülcelal’in kudretine karşı eşyanın nihayet derecede musahhariyet ve itaatine ve o kudretin nihayet derecede külfetsiz ve suhuletle iş gördüğüne işareten اِنَّمَٓا اَم۟رُهُٓ اِذَٓا اَرَادَ شَي۟ئًا اَن۟ يَقُولَ لَهُ كُن۟ فَيَكُونُ ferman eder. Şu hakikat-i uzmanın hadsiz esrarından beş sırrını '''beş nükte'''de beyan edeceğiz:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
==== Birincisi ====
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Kudret-i İlahiyeye nisbeten en büyük şey, en küçük şey kadar kolaydır. Bir nev’in umum efradıyla icadı, bir fert kadar külfetsiz ve rahattır. Cenneti halk etmek, bir bahar kadar kolaydır. Bir baharı icad etmek, bir çiçek kadar rahattır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu sırrı izah ve ispat eden haşre dair Onuncu Söz’ün âhirinde hem melâike ve beka-i ruh ve haşre dair Yirmi Dokuzuncu Söz’de haşir meselesinde, İkinci Esas’ın beyanında zikredilen “nuraniyet sırrı”, “şeffafiyet sırrı”, “mukabele sırrı”, “muvazene sırrı”, “intizam sırrı”, “itaat sırrı” altı temsil ile ispat edilerek gösterilmiştir ki kudret-i İlahiyeye nisbeten yıldızlar, zerreler gibi kolaydır; hadsiz efrad bir fert kadar külfetsiz ve rahatça icad edilir. Madem o iki Söz’de bu altı sır ispat edilmiş, onlara havale ederek burada kısa keseriz.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
==== İkincisi ====
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Kudret-i İlahiyeye nisbeten her şey müsavi olduğuna delil-i kātı’ ve bürhan-ı sâtı’ şudur ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hayvanat ve nebatatın icadında, gözümüzle görüyoruz, hadsiz bir sehavet ve kesret içinde nihayet derecede bir itkan, bir hüsn-ü sanat bulunuyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem nihayet derecede karışıklık ve ihtilat içinde, nihayet derecede bir imtiyaz ve tefrik görünüyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem nihayet derecede mebzuliyet ve vüs’at içinde, nihayet derecede sanatça kıymettarlık ve hilkatçe güzellik bulunuyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem nihayet derecede sanatkârane bir surette, çok cihazata ve çok zamana muhtaç olmakla beraber; gayet derecede suhuletle ve süratle icad ediliyor. Âdeta birden ve hiçten o mu’cizat-ı sanat vücuda geliyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte bilmüşahede her mevsimde rûy-i zeminde gördüğümüz bu faaliyet-i kudret, kat’iyen delâlet eder ki şu ef’alin menbaı olan kudrete nisbeten en büyük şey, en küçük şey kadar kolaydır ve hadsiz efradın icadı ve idareleri, bir fert kadar rahatça icad ve idare edilir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
==== Üçüncüsü ====
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu kâinatta, şu görünen tasarrufat ve ef’al ile hükmeden Sâni’-i Kadîr’in kudretine nisbeten en büyük küll, en küçük cüz kadar kolay gelir. Efradca kesretli bir küllînin icadı, bir tek cüz’înin icadı kadar suhuletlidir. Ve en âdi bir cüz’îde, en yüksek bir kıymet-i sanat gösterilebilir. Şu hakikatin sırr-ı hikmeti üç menbadan çıkar:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Evvela:''' İmdad-ı vâhidiyetten.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Sâniyen:''' Yüsr-ü vahdetten.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Sâlisen:''' Tecelli-i ehadiyetten.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Birinci menba''' olan '''imdad-ı vâhidiyet:''' Yani her şey ve bütün eşya, bir tek zatın mülkü olsa o vakit vâhidiyet cihetiyle her bir şeyin arkasında, bütün eşyanın kuvvetini tahşid edebilir. Ve bütün eşya, bir tek şey gibi kolayca idare edilir. Şu sırrı, şöyle bir temsil ile fehme takrib için deriz:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, nasıl ki bir memleketin tek bir padişahı bulunsa o padişah o vahdet-i saltanat kanunu cihetiyle, her bir neferin arkasında bir ordu kuvvet-i maneviyesini tahşid edebilir ve edebildiği için o tek nefer, bir şahı esir edebilir ve şahın fevkinde padişahı namına hükmedebilir. Hem o padişah, vâhidiyet-i saltanat sırrıyla, bir neferi ve bir memuru istihdam ve idare ettiği gibi bütün orduyu ve bütün memurlarını idare edebilir. Güya vâhidiyet-i saltanat sırrıyla herkesi, her şeyi, bir ferdin imdadına gönderebilir. Ve her bir ferdi, bütün efrad kadar bir kuvvete istinad edebilir yani ondan meded alabilir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Eğer o vâhidiyet-i saltanat ipi çözülse ve başıbozukluğa dönse o vakit her bir nefer, hadsiz bir kuvveti birden kaybedip yüksek bir makam-ı nüfuzdan sukut eder, âdi bir adam makamına gelir. Ve onların idare ve istihdamları, efrad adedince müşkülat peyda eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Aynen öyle de وَلِلّٰهِ ال۟مَثَلُ ال۟اَع۟لٰى şu kâinatın Sâni’i, Vâhid olduğundan her bir şeye karşı, bütün eşyaya müteveccih olan esmayı tahşid eder. Ve nihayetsiz bir sanatla, kıymettar bir surette icad eder. Lüzum olsa bütün eşya ile bir tek şeye bakar, baktırır, meded verir ve kuvvetli yapar. Ve bütün eşyayı dahi o vâhidiyet sırrıyla bir tek şey gibi icad eder, tasarruf eder, idare eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu imdad-ı vâhidiyet sırrıyladır ki şu kâinatta nihayet derecede mebzuliyet ve ucuzluk içinde, nihayet derecede sanatça ve kıymetçe yüksek ve âlî bir keyfiyet görünüyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İkinci menba olan yüsr-ü vahdet:''' Yani birlik usûlüyle bir merkezde, bir elden, bir kanunla olan işler; gayet derecede kolaylık veriyor. Müteaddid merkezlere, müteaddid kanuna, müteaddid ellere dağılsa müşkülat peyda eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, nasıl ki bir ordunun bütün neferatının bir merkezden, bir kanunla, bir kumandan-ı a’zam emriyle esasat-ı teçhiziyeleri yapılsa bir tek nefer kadar kolay olur. Eğer ayrı ayrı fabrikalarda, ayrı ayrı merkezlerde teçhizatları yapılsa bir ordunun teçhizine lâzım olan bütün askerî fabrikalar, bir tek neferin teçhizatı için lâzım gelir. Demek, eğer vahdete istinad edilse bir ordu, bir nefer kadar kolay olur. Eğer vahdet olmazsa bir nefer, bir ordu kadar teçhizin esasatı cihetinde müşkülat peyda eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem bir ağacın meyvelerine –vahdet noktasında– bir merkeze, bir kanuna, bir köke istinaden madde-i hayatiye verilse binler meyveler, tek bir meyve gibi kolay olur. Eğer her bir meyve, ayrı ayrı merkeze rabtedilse ve ayrı ayrı yerden mevadd-ı hayatiyeleri gönderilse her bir meyve, bütün ağaç kadar müşkülat peyda eder. Çünkü bütün ağaca lâzım olan mevadd-ı hayatiye, her bir meyve için dahi lâzımdır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu iki temsil gibi وَلِلّٰهِ ال۟مَثَلُ ال۟اَع۟لٰى şu kâinatın Sâni’i, Vâhid-i Ehad olduğu için vahdetle iş görür ve vahdetle iş gördüğü için bütün eşya bir tek şey kadar kolay olur. Hem bir tek şeyi, sanatça bütün eşya kadar kıymetli yapabilir. Ve hadsiz efradı, gayet kıymettar bir surette icad ederek şu görünen hadsiz mebzuliyet ve nihayetsiz ucuzluk lisanıyla, cûd-u mutlakını gösterir ve hadsiz sehavetini ve nihayetsiz hallakıyetini izhar eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Üçüncü menba''' '''olan''' '''tecelli-i ehadiyet:''' Yani Sâni’-i Zülcelal cisim ve cismanî olmadığı için zaman ve mekân onu kayıt altına alamaz. Ve kevn ü mekân, onun şuhuduna ve huzuruna müdahale edemez. Ve vesait ve ecram, onun fiiline perde çekemez. Teveccühünde tecezzi ve inkısam olmaz. Bir şey, bir şeye mani olmaz. Hadsiz ef’ali, bir fiil gibi yapar. Onun içindir ki bir çekirdekte koca bir ağacı manen dercettiği gibi bir âlemi bir tek fertte dercedebilir. Bütün âlem, bir tek fert gibi dest-i kudretinde çevrilir. Şu sırrı başka Sözlerde izah ettiğimiz gibi deriz ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Nasıl ki nuraniyet itibarıyla bir derece kayıtsız olan güneşin timsali, her bir cilâlı parlak şeyde temessül eder. Binlerle, milyonlarla âyineler nuruna mukabil gelse bir tek âyine gibi inkısam etmeden bizzat her birinde cilve-i misaliyesi bulunur. Eğer âyinenin istidadı olsa güneş, azametiyle onda âsârını gösterebilir. Bir şey, bir şeye mani olamaz. Binler, bir gibi ve binler yere, bir yer gibi kolay girer. Her bir yer, binler yer kadar o güneşin cilvesine mazhar olur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte وَلِلّٰهِ ال۟مَثَلُ ال۟اَع۟لٰى şu kâinat Sâni’-i Zülcelal’inin nur olan bütün sıfâtıyla ve nurani olan bütün esmasıyla, teveccüh-ü ehadiyet sırrıyla öyle bir tecellisi var ki hiçbir yerde olmadığı halde, her yerde hazır ve nâzırdır. Teveccühünde inkısam olmaz. Aynı anda, her yerde; külfetsiz, müzahamesiz her işi yapar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu imdad-ı vâhidiyet ve yüsr-ü vahdet ve tecelli-i ehadiyet sırrıyladır ki bütün mevcudat, bir tek Sâni’e verildiği vakit; o bütün mevcudat, bir tek mevcud gibi kolay ve suhuletli olur. Ve her bir mevcud, hüsn-ü sanatça, bütün mevcudat kadar kıymetli olabilir. Nasıl ki mevcudatın hadsiz mebzuliyeti içinde, her bir fertte hadsiz dekaik-ı sanatın bulunması bu hakikati gösteriyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Eğer o mevcudat, doğrudan doğruya bir tek Sâni’e verilmezse o zaman her bir mevcud, bütün mevcudat kadar müşkülatlı olur ve bütün mevcudat, bir tek mevcud kıymetine sukut eder, iner. Şu halde ya hiçbir şey vücuda gelmeyecek veya gelse de kıymetsiz, hiçe inecektir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu sırdandır ki ehl-i felsefenin en ziyade ileri gidenleri olan sofestaîler, tarîk-i haktan yüzlerini çevirdiklerinden küfür ve dalalet tarîkına bakmışlar, görmüşler ki şirk yolu; tarîk-i haktan ve tevhid yolundan yüz bin defa daha müşkülatlıdır, nihayet derecede gayr-ı makuldür. Onun için bilmecburiye her şeyin vücudunu inkâr ederek akıldan istifa etmişler.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
==== Dördüncüsü ====
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu kâinatta şu görünen ef’al ile tasarruf eden Zat-ı Kadîr’in kudretine nisbeten cennetin icadı, bir bahar kadar kolay ve bir baharın icadı, bir çiçek kadar kolaydır. Ve bir çiçeğin mehasin-i sanatı ve letaif-i hilkati, bir bahar kadar letafetli ve kıymetli olabilir. Şu hakikatin sırrı üç şeydir:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Birincisi:''' Sâni’deki vücub ile tecerrüd.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İkincisi:''' Mahiyetinin mübayenetiyle adem-i takayyüd.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Üçüncüsü:''' Adem-i tahayyüz ile adem-i tecezzidir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Birinci Sır:''' Vücub ve tecerrüdün hadsiz kolaylığa ve nihayetsiz suhulete sebebiyet vermeleri, gayet derin bir sırdır. Onu bir temsil ile fehme takrib edeceğiz. Şöyle ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Vücud mertebeleri muhteliftir. Ve vücud âlemleri ayrı ayrıdır. Ayrı ayrı oldukları için vücudda rüsuhu bulunan bir tabaka-i vücudun bir zerresi, o tabakadan daha hafif bir tabaka-i vücudun bir dağı kadardır ve o dağı istiab eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, âlem-i şehadetten olan kafadaki hardal kadar kuvve-i hâfıza, âlem-i manadan bir kütüphane kadar vücudu içine alır. Ve âlem-i haricîden olan tırnak kadar bir âyine, vücudun âlem-i misal tabakasından koca bir şehri içine alır. Ve o âlem-i haricîden olan o âyine ve o hâfızanın şuurları ve kuvve-i icadiyeleri olsaydı, bir zerrecik vücud-u haricîleri kuvvetiyle, o vücud-u manevîde ve misalîde hadsiz tasarrufat ve tahavvülat yapabilirlerdi.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek vücud, rüsuh peyda ettikçe kuvvet ziyadeleşir; az bir şey, çok hükmüne geçer. Hususan vücud, rüsuh-u tam kazandıktan sonra maddeden mücerred ise kayıt altına girmezse; o vakit cüz’î bir cilvesi, sair hafif tabakat-ı vücudun çok âlemlerini çevirebilir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte وَلِلّٰهِ ال۟مَثَلُ ال۟اَع۟لٰى şu kâinatın Sâni’-i Zülcelali, Vâcibü’l-vücud’dur. Yani onun vücudu zatîdir, ezelîdir, ebedîdir, ademi mümtenidir, zevali muhaldir ve tabakat-ı vücudun en râsihi, en esaslısı, en kuvvetlisi, en mükemmelidir. Sair tabakat-ı vücud, onun vücuduna nisbeten gayet zayıf bir gölge hükmündedir. Ve o derece vücud-u Vâcib râsih ve hakikatli ve vücud-u mümkinat o derece hafif ve zayıftır ki Muhyiddin-i Arabî gibi çok ehl-i tahkik, sair tabakat-ı vücudu, evham ve hayal derecesine indirmişler; لَا مَو۟جُودَ اِلَّا هُوَ demişler. Yani vücud-u Vâcib’e nisbeten başka şeylere vücud denilmemeli; onlar, vücud unvanına lâyık değillerdir, diye hükmetmişler.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte Vâcibü’l-vücud’un hem vâcib hem zatî olan kudretine karşı, mevcudatın hem hâdis hem ârızî vücudları ve mümkinatın hem kararsız hem kuvvetsiz sübutları, elbette nihayet derecede kolay ve hafif gelir. Bütün ruhları haşr-i a’zamda ihya edip muhakeme etmek; bir baharda, belki bir bahçede, belki bir ağaçta haşir ve neşrettiği yaprak ve çiçek ve meyveler kadar kolaydır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''İkinci Sır:''' Mübayenet-i mahiyet ve adem-i takayyüdün kolaylığa sebebiyeti ise şudur ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Sâni’-i kâinat, elbette kâinat cinsinden değildir. Mahiyeti, hiçbir mahiyete benzemez. Öyle ise kâinat dairesindeki manialar, kayıtlar onun önüne geçemez; onun icraatını takyid edemez. Bütün kâinatı birden tasarruf edip çevirebilir. Eğer kâinat yüzündeki görünen tasarrufat ve ef’al, kâinata havale edilse o kadar müşkülat ve karışıklığa sebebiyet verir ki hiçbir intizam kalmadığı gibi hiçbir şey dahi vücudda kalmaz, belki vücuda gelemez.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, nasıl ki kemerli kubbelerdeki ustalık sanatı, o kubbedeki taşlara havale edilse ve bir taburun zabite ait idaresi, neferata bırakılsa ya hiç vücuda gelmez veyahut çok müşkülat ve karışıklık içinde intizamsız bir vaziyet alacak. Halbuki o kubbelerdeki taşlara vaziyet vermek için taş nevinden olmayan bir ustaya verilse ve taburdaki neferatın idaresi, mertebe itibarıyla zabitlik mahiyetini haiz olan bir zabite havale edilse hem sanat kolay olur hem tedbir ve idare suhuletli olur. Çünkü taşlar ve neferler birbirine mani olurlar; usta ve zabit ise manisiz her noktaya bakar, idare eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte وَلِلّٰهِ ال۟مَثَلُ ال۟اَع۟لٰى Vâcibü’l-vücud’un mahiyet-i kudsiyesi, mahiyat-ı mümkinat cinsinden değildir. Belki bütün hakaik-i kâinat, o mahiyetin esma-i hüsnasından olan Hak isminin şuâlarıdır. Madem mahiyet-i mukaddesesi hem Vâcibü’l-vücud’dur hem maddeden mücerreddir hem bütün mahiyata muhaliftir; misli, misali, mesîli yoktur. Elbette o Zat-ı Zülcelal’in o kudret-i ezeliyesine nisbeten bütün kâinatın idaresi ve terbiyesi, bir bahar belki bir ağaç kadar kolaydır. Haşr-i a’zam ve dâr-ı âhiret, cennet ve cehennemin icadı; bir güz mevsiminde ölmüş ağaçların yeniden bir baharda ihyaları kadar kolaydır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Üçüncü Sır:''' Adem-i tahayyüz ve adem-i tecezzinin nihayet derecede olan kolaylığa sebebiyet vermelerinin sırrı ise şudur ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Madem Sâni’-i Kadîr mekândan münezzehtir, elbette kudretiyle her mekânda hazır sayılır. Ve madem tecezzi ve inkısam yoktur; elbette her şeye karşı, bütün esmasıyla müteveccih olabilir. Ve madem her yerde hazır ve her şeye müteveccih olur. Öyle ise mevcudat ve vesait ve ecram onun ef’aline mümanaat etmez, ta’vik etmez, belki –hiç lüzum yok faraza lüzum olsa– elektriğin telleri gibi ve ağacın dalları gibi ve insanın damarları gibi; eşya, vesile-i teshilat ve vasıta-i vusul-ü hayat ve sebeb-i sürat-i ef’al hükmüne geçer. Ta’vik, takyid, men’ ve müdahale şöyle dursun; belki teshil ve tesri’ ve îsale vesile hükmüne geçer.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Demek, Kadîr-i Zülcelal’in tasarrufat-ı kudretine her şey itaat ve inkıyad cihetinde –ihtiyaç yok eğer ihtiyaç olsa– kolaylığa vesile olur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elhasıl:''' Sâni’-i Kadîr külfetsiz, mualecesiz, süratle, suhuletle her şeyi o şeye lâyık bir surette halk eder. Külliyatı, cüz’iyat kadar kolay icad eder. Cüz’iyatı, külliyat kadar sanatlı halk eder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, külliyatı ve semavatı ve arzı halk eden kim ise semavat ve arzda olan cüz’iyatı ve efrad-ı zîhayatiyeyi halk eden elbette yine odur ve ondan başka olamaz. Çünkü o küçük cüz’iyat; o külliyatın meyveleri, çekirdekleri, misal-i musağğarlarıdır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem o cüz’iyatı icad eden kim ise cüz’iyatı ihata eden unsurları ve semavat ve arzı dahi o halk etmiştir. Çünkü görüyoruz ki cüz’iyat külliyata nisbeten birer çekirdek, birer küçük nüsha hükmündedir. Öyle ise o cüz’îleri halk eden zatın elinde, anâsır-ı külliye ve semavat ve arz bulunmalıdır. Tâ ki hikmetinin düsturlarıyla ve ilminin mizanlarıyla o küllî ve muhit mevcudatın hülâsalarını, manalarını, numunelerini; o küçücük misal-i musağğarlar hükmünde olan cüz’iyatta dercedebilsin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evet, acayib-i sanat ve garaib-i hilkat noktasında cüz’iyat, külliyattan geri değil; çiçekler, yıldızlardan aşağı değil; çekirdekler, ağaçların mâdûnunda değil; belki çekirdekteki nakş-ı kader olan manevî ağaç, bağdaki nesc-i kudret olan mücessem ağaçtan daha acibdir. Ve hilkat-i insaniye, hilkat-i âlemden daha acibdir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Nasıl ki bir cevher-i fert üstünde, esîr zerratıyla bir Kur’an-ı hikmet yazılsa semavat yüzündeki yıldızlarla yazılan bir Kur’an-ı azametten kıymetçe daha ehemmiyetli olabilir. Öyle de çok küçük cüz’iyatlar var, mu’cizat-ı sanatça külliyattan üstündür.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
==== Beşincisi ====
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Sâbık beyanatımızda, icad-ı mahlukatta görünen hadsiz kolaylık, gayet derecede çabukluk, nihayetsiz sürat-i ef’al, nihayetsiz suhuletle icad-ı eşyanın sırlarını, hikmetlerini bir derece gösterdik. İşte şu nihayetsiz sürat ve hadsiz suhuletle vücud-u eşya, ehl-i hidayete şöyle kat’î bir kanaat verir ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mahlukatı icad eden zatın kudretine nisbeten; cennetler baharlar kadar, baharlar bahçeler kadar, bahçeler çiçekler kadar kolay gelir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
مَا خَل۟قُكُم۟ وَلَا بَع۟ثُكُم۟ اِلَّا كَنَف۟سٍ وَاحِدَةٍ sırrıyla, nev-i beşerin haşir ve neşri, bir tek nefsin imate ve ihyası gibi suhuletlidir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اِن۟ كَانَت۟ اِلَّا صَي۟حَةً وَاحِدَةً فَاِذَاهُم۟ جَمٖيعٌ لَدَي۟نَا مُح۟ضَرُونَ tasrihiyle, bütün insanları haşirde ihya etmek; istirahat için dağılan bir orduyu bir boru sesiyle toplamak kadar kolaydır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu hadsiz sürat ve nihayetsiz suhulet, bilbedahe kudret-i Sâni’in kemaline ve her şey ona nisbeten kolay olduğuna delil-i kat’î ve bürhan-ı yakînî olduğu halde; ehl-i dalaletin nazarında, Sâni’in kudretiyle eşyanın teşkili ve icadı –ki vücub derecesinde suhuletlidir– bin derece muhal olan kendi kendine teşekkül ile iltibasa sebep olmuştur. Yani bazı âdi şeylerin vücuda gelmelerini çok kolay gördükleri için onların teşkilini, teşekkül tevehhüm ediyorlar. Yani icad edilmiyorlar, belki kendi kendine vücud buluyorlar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte gel, ahmaklığın nihayetsiz derecatına bak ki nihayetsiz bir kudretin delilini, onun ademine delil yapar; nihayetsiz muhalat kapısını açar. Çünkü o halde Sâni’-i âleme lâzım olan nihayetsiz kudret ve muhit ilim gibi evsaf-ı kemal, her mahlukun her zerresine verilmek lâzım gelir; tâ kendi kendine teşekkül edebilsin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== ON BİRİNCİ KELİME ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
وَ اِلَي۟هِ ال۟مَصٖيرُ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Yani dâr-ı fâniden dâr-ı bâkiye dönülecek ve Kadîm-i Bâki’nin makarr-ı saltanat-ı ebediyesine gidilecek ve kesret-i esbabdan Vâhid-i Zülcelal’in daire-i kudretine gidilecek, dünyadan âhirete geçilecek. Merciiniz onun dergâhıdır, melceiniz onun rahmetidir ve hâkeza…
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu kelimenin bunlar gibi ifade ettiği pek çok hakikatler var. Şu hakikatlerin içinde, saadet-i ebediye ile cennete döneceğinizi ifade eden hakikat ise Onuncu Söz’ün on iki bürhan-ı kat’î-yi yakîniyle ve Yirmi Dokuzuncu Söz’ün pek çok delail-i kātıayı tazammun eden altı esasıyla o derece kat’î ispat edilmiştir ki başka beyana hâcet bırakmıyor. Gurûb eden güneşin ertesi sabah yeniden tulû edeceği kat’iyetinde, o iki Söz ispat etmişler ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu dünyanın manevî güneşi olan hayat dahi harab-ı dünya ile gurûbundan sonra haşrin sabahında bâki bir surette tulû edecektir. Ve cin ve insin bir kısmı saadet-i ebediyeye ve bir kısmı da şakavet-i ebediyeye mazhar olacaktır. Madem Onuncu ve Yirmi Dokuzuncu Sözler bu hakikati kemaliyle ispat etmişler, sözü onlara havale edip yalnız deriz ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Sâbık beyanatta kat’î ispat edildiği üzere nihayetsiz bir ilm-i muhit ve hadsiz bir irade-i külliye ve nihayetsiz bir kudret-i mutlaka sahibi olan şu kâinatın Sâni’-i Hakîm’i ve şu insanların Hâlık-ı Rahîm’i, bütün semavî kitapları ve fermanlarıyla cenneti ve saadet-i ebediyeyi nev-i beşerin ehl-i imanına vaad etmiştir. Madem vaad etmiştir, elbette yapacaktır. Çünkü vaadinde hulf etmek ona muhaldir. Çünkü vaadini îfa etmemek, gayet çirkin bir noksandır. Kâmil-i Mutlak noksandan münezzeh ve mukaddestir. Vaad ettiğini yapmamak, ya cehlinden veya aczinden yapamaz. Halbuki o Kadîr-i Mutlak ve Alîm-i külli şey hakkında cehil ve acz muhal olduğundan, hulf-ü vaad dahi muhaldir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem başta Fahr-i Âlem aleyhissalâtü vesselâm olarak bütün enbiya ve evliya ve asfiya ve ehl-i iman mütemadiyen o Rahîm-i Kerîm’den, vaad ettiği saadet-i ebediyeyi rica edip yalvarıyorlar ve niyaz edip istiyorlar. Hem bütün esma-i hüsna ile beraber istiyorlar. Çünkü başta şefkati ve rahmeti, adaleti ve hikmeti ve Rahman ve Rahîm, Âdil ve Hakîm isimleri ve rububiyeti ve saltanatı ve Rab ve Allah isimleri gibi ekser esma-i hüsnası, daire-i âhireti ve saadet-i ebediyeyi iktiza ve istilzam ederler ve tahakkukuna şehadet ve delâlet ediyorlar. Belki –Onuncu Söz’de ispat edildiği gibi– bütün mevcudat bütün hakaikiyle dâr-ı âhirete işaret ediyorlar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Hem ferman-ı a’zam olan Kur’an-ı Hakîm binler âyât ve beyyinatıyla ve berahin-i sadıka-i kat’iyesiyle o hakikati gösteriyor ve talim ediyor. Ve nev-i beşerin mâbihi’l-iftiharı olan Habib-i Ekrem binler mu’cizat-ı bâhireye istinad ederek bütün hayatında, bütün kuvvetiyle o hakikati ders vermiş, ispat etmiş, ilan etmiş, görmüş ve göstermiş.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اَللّٰهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّم۟ وَ بَارِك۟ عَلَي۟هِ وَ عَلٰى اٰلِهٖ وَ صَح۟بِهٖ بِعَدَدِ اَن۟فَاسِ اَه۟لِ ال۟جَنَّةِ فِى ال۟جَنَّةِ وَ اح۟شُر۟نَا وَ نَاشِرَهُ وَ رُفَقَائَهُ وَ صَاحِبَهُ سَعٖيدًا وَ وَالِدٖينَا وَ اِخ۟وَانَنَا وَ اَخَوَاتِنَا تَح۟تَ لِوَائِهٖ وَار۟زُق۟نَا شَفَاعَتَهُ وَ اَد۟خِل۟نَا ال۟جَنَّةَ مَعَ اٰلِهٖ وَ اَص۟حَابِهٖ بِرَح۟مَتِكَ يَا اَر۟حَمَ الرَّاحِمٖينَ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اٰمٖينَ اٰمٖينَ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذ۟نَٓا اِن۟ نَسٖينَٓا اَو۟ اَخ۟طَا۟نَا ۝ رَبَّنَا لَا تُزِغ۟ قُلُوبَنَا بَع۟دَ اِذ۟ هَدَي۟تَنَا وَهَب۟ لَنَا مِن۟ لَدُن۟كَ رَح۟مَةً اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟وَهَّابُ ۝ رَبِّ اش۟رَح۟ لٖى صَد۟رٖى ۝ وَيَسِّر۟ لٖٓى اَم۟رٖى ۝ وَاح۟لُل۟ عُق۟دَةً مِن۟ لِسَانٖى ۝ يَف۟قَهُوا قَو۟لٖى ۝ رَبَّنَا تَقَبَّل۟ مِنَّا اِنَّكَ اَن۟تَ السَّمٖيعُ ال۟عَلٖيمُ ۝ وَ تُب۟ عَلَي۟نَا اِنَّكَ اَن۟تَ التَّوَّابُ الرَّحٖيمُ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
== YİRMİNCİ MEKTUP’UN  ONUNCU KELİMESİNE ZEYLDİR ==
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
بِاس۟مِهٖ سُب۟حَانَهُ وَ اِن۟ مِن۟ شَى۟ءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَم۟دِهٖ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اَلَا بِذِك۟رِ اللّٰهِ تَط۟مَئِنُّ ال۟قُلُوبُ ۝
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا رَجُلًا فٖيهِ شُرَكَٓاءُ مُتَشَاكِسُونَ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Sual:''' Sen çok yerlerde demişsin ki: “Vahdette nihayet derecede kolaylık var, kesrette ve şirkte nihayet müşkülat oluyor. Vahdette vücub derecesinde bir suhulet var, şirkte imtina derecesinde bir suubet var.” diyorsun. Halbuki gösterdiğin müşkülat ve muhalat, vahdet tarafında da cereyan eder. Mesela, diyorsun: “Eğer zerreler memur olmazlarsa her bir zerrede, ya bir ilm-i muhit veya bir kudret-i mutlaka veya hadsiz manevî makineler, matbaalar bulunmak lâzım gelir. Bu ise yüz derece muhaldir.” Halbuki o zerreler memur-u İlahî de olsalar yine öyle bir mazhariyet lâzım gelir tâ hadsiz muntazam vazifelerini yapabilsinler. Bunun hallini isterim.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elcevap:''' Çok Sözlerde izah ve ispat etmişiz ki: Bütün mevcudat bir tek Sâni’e verilse bir tek mevcud gibi kolay ve suhuletli olur. Eğer müteaddid esbaba ve tabiata isnad edilse bir tek sinek, semavat kadar; bir çiçek, bir bahar kadar; bir meyve, bir bahçe kadar müşkülatlı ve suubetli olur. Madem şu mesele başka Sözlerde izah ve ispat edilmiş, onlara havale edip şurada yalnız üç işaret ile o hakikate karşı nefsin itminanını temin edecek üç temsil beyan edeceğiz:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== Birinci Temsil: ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, şeffaf parlak bir zerrecik, bizzat kendi başıyla kalsa bir kibrit başı kadar bir nur içinde yerleşmez ve ona masdar olamaz. Kendi cirmi kadar ve mahiyeti miktarınca bi’l-asale cüz’î zerre gibi bir nuru olabilir. Fakat o zerrecik, güneşe intisap edip ona karşı gözünü açıp baksa o vakit o koca güneşi ziyasıyla, elvan-ı seb’asıyla, hararetiyle hattâ mesafesiyle içine alabilir ve bir nevi tecelli-i a’zamına mazhar olur. Demek, o zerre kendi kendine kalsa bir zerre kadar ancak iş görebilir. Eğer güneşe memur ve mensup ve mir’at sayılsa güneş gibi, güneşin icraatındaki bir kısım cüz’î numunelerini gösterebilir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte وَلِلّٰهِ ال۟مَثَلُ ال۟اَع۟لٰى her bir mevcud, hattâ her bir zerre, eğer kesrete ve şirke ve esbaba ve tabiata ve kendi kendine isnad edilse o vakit her bir zerre, her bir mevcud, ya bir ilm-i muhit ve kudret-i mutlaka sahibi olmalı veyahut hadsiz manevî makine ve matbaalar, içinde teşekkül etmeli tâ ona tevdi edilen acib vazifeleri yapabilsin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Eğer o zerreler Vâhid-i Ehad’e isnad edilse o vakit her bir masnû, her bir zerre ona mensup olur, onun memuru hükmüne geçer. Şu intisabı onu tecelliye mazhar eder. Bu mazhariyet ve intisapla, nihayetsiz bir ilim ve kudrete istinad eder. Hâlık’ının kuvvetiyle, milyonlar defa kuvvet-i zatîsinden fazla işleri, vazifeleri; o intisap ve istinad sırrıyla yapar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== İkinci Temsil: ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, iki kardeş var. Birisi cesur, kendine güvenir. Diğeri hamiyetli, milliyet-perverdir. Bir muharebe zamanında kendine güvenen adam devlete intisap etmez, kendi başıyla iş görmek ister. Kendi kuvvetinin menbalarını belinde taşımaya mecbur olur. Teçhizatını, cephanelerini kendi kuvvetine göre çekmeye muztardır. O şahsî ve küçük kuvvet miktarınca, düşman ordusunun bir onbaşısıyla ancak mücadele eder; fazla bir şey elinden gelmez.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Öteki kardeş kendine güvenmiyor ve kendisini âciz, kuvvetsiz biliyor; padişaha intisap etti, askere kaydedildi. O intisap ile koca bir ordu ona nokta-i istinad oldu. Ve o istinad ile arkasında, padişahın himmetiyle bir ordunun manevî kuvveti tahşid edilebilir bir kuvve-i maneviye ile harbe atıldı. Tâ düşmanın mağlup ordusu içindeki şahın büyük bir müşirine rast geldi, kendi padişahı namına “Seni esir ediyorum, gel!” der. Esir eder, getirir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Şu halin sırrı ve hikmeti şudur ki:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Evvelki başıbozuk, kendi menba-ı kuvvetini ve teçhizatını kendisi taşımaya mecbur olduğu için gayet cüz’î iş görebildi. Şu memur ise kendi kuvvetinin menbaını taşımaya mecbur değil belki onu ordu ve padişah taşıyor. Mevcud telgraf ve telefon teline makinesini küçük bir tel ile rabtetmek gibi şu adam bu intisapla kendini o hadsiz kuvvete rabteder.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte وَلِلّٰهِ ال۟مَثَلُ ال۟اَع۟لٰى eğer her mahluk, her zerre doğrudan doğruya Vâhid-i Ehad’e isnad edilse ve onlar ona intisap etseler; o vakit o intisap kuvvetiyle ve seyyidinin havliyle, emriyle; karınca, Firavun’un sarayını başına yıkar, baş aşağı atar. Sinek, Nemrut’u gebertip cehenneme atar. Bir mikrop, en cebbar bir zalimi kabre sokar. Buğday tanesi kadar çam çekirdeği, bir dağ gibi bir çam ağacının destgâhı ve makinesi hükmüne geçer. Havanın zerresi, bütün çiçeklerin, meyvelerin ayrı ayrı işlerinde, teşekkülatlarında muntazaman, güzelce çalışabilir. Bütün bu kolaylık, bilbedahe memuriyet ve intisaptan ileri geliyor.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Eğer iş başıbozukluğa dönse esbaba ve kesrete ve kendi kendilerine bırakılıp şirk yolunda gidilse o vakit her şey, cirmi kadar ve şuuru miktarınca iş görebilir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== Üçüncü Temsil: ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, iki arkadaş var. Hiç görmedikleri bir memleketin ahvaline dair istatistikli bir nevi coğrafya yazmak istiyorlar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Birisi, o memleketin padişahına intisap edip telgraf ve telefon dairesine girer. On paralık bir tel ile kendi telefon makinesini devletin teline rabteder. Her yer ile görüşür, muhabere eder, malûmat alır. Gayet muntazam ve mükemmel coğrafya istatistiğine ait sanatkârane bir eser yapar.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Öteki arkadaş ise ya elli sene mütemadiyen gezecek ve müşkülatla her yeri görüp her hâdiseyi işitecek veyahut milyonlarla lirayı sarf edip devletin tel ve telefon temdidatı kadar ve padişah gibi telgraf sahibi olacak. Tâ evvelki arkadaşı gibi o mükemmel eseri yapsın.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Öyle de وَلِلّٰهِ ال۟مَثَلُ ال۟اَع۟لٰى eğer hadsiz eşya ve mahlukat Vâhid-i Ehad’e verilse o vakit, o irtibat ile her şey birer mazhar olur. O Şems-i Ezelî’nin tecellisine mazhariyetle, kavanin-i hikmetine ve desatir-i ilmiyesine ve nevamis-i kudretine irtibat peyda eder. O vakit havl ve kuvvet-i İlahiye ile her şeyi görür bir gözü ve her yere bakar bir yüzü ve her işe geçer bir sözü hükmünde bir cilve-i Rabbaniyeye mazhar olur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Eğer o intisap kesilse o şey, bütün eşyadan dahi inkıta eder, cirmi kadar bir küçüklüğe sığışır. O halde bir uluhiyet-i mutlaka sahibi olmalı ki evvelki vaziyette gördüğü işleri görebilsin.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
'''Elhasıl,''' vahdet ve iman yolunda, vücub derecesinde bir suhulet ve kolaylık var. Şirk ve esbabda, imtina derecesinde müşkülat ve suubet var. Çünkü bir vâhid, külfetsiz olarak kesîr eşyaya bir vaziyet verir ve bir neticeyi istihsal eder. Eğer o vaziyeti almayı ve o neticeyi istihsal etmeyi, o eşya-yı kesîreye havale edilse o vakit pek çok külfetle ve pek çok hareketlerle ancak o vaziyet alınır ve o netice istihsal edilir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Mesela, Üçüncü Mektup’ta denildiği gibi semavat meydanında, şems ve kamer kumandası altında yıldızlar ordusunu harekete getirmekle, her gece ve her sene, şaşaalı tesbihkârane bir seyeran ve cereyan vermek demek olan cazibedar, sevimli vaziyet-i semaviye ve mevsimlerin değişmesi gibi büyük maslahatların vücud bulması demek olan o ulvi, hikmetli netice-i arziye, eğer vahdete verilse o Sultan-ı ezel kolayca küre-i arz gibi bir neferi, o vaziyet ve o netice için ecram-ı ulviyeye kumandan tayin eder. O vakit arz, emir aldıktan sonra, memuriyet neşesinden mevlevî gibi zikir ve semâa kalkar; az bir masrafla o güzel vaziyet hasıl olur, o mühim netice vücud bulur.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Eğer arza “Sen dur, karışma!” denilse ve o netice ve o vaziyetin istihsali de semavata havale edilse ve vahdetten, kesrete ve şirke gidilse; her gün ve her sene, binler derece küre-i arzdan büyük olan milyonlar adedince yıldızlar hareket etmek, milyarlar sene mesafeyi yirmi dört saatte ve bir senede kestirmek lâzımdır.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
=== Netice-i Meram: ===
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
Kur’an ve ehl-i iman, hadsiz masnuatı bir Sâni’-i Vâhid’e verir. Doğrudan doğruya her işi ona isnad eder. Vücub derecesinde suhuletli bir yolda gider, sevk eder. Ve ehl-i şirk ve tuğyan, bir masnû-u vâhidi hadsiz esbaba isnad ederek imtina derecesinde suubetli bir yolda gider. Şu halde Kur’an yolunda, bütün masnuatla; dalalet yolunda, bir masnû-u vâhid beraberdirler. Hattâ belki bütün eşyanın vâhidden sudûru, bir vâhidin hadsiz eşyadan sudûrundan çok derece eshel ve kolaydır. Nasıl ki bir zabit, bin neferin tedbirini, bir nefer gibi kolay yapar ve bir neferin tedbiri, bin zabite havale edilse bin nefer kadar müşkülatlı olur, keşmekeşe sebebiyet verir.
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
İşte şu hakikati şu âyet-i azîme, ehl-i şirkin başına vuruyor, dağıtıyor:
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا رَجُلًا فٖيهِ شُرَكَٓاءُ مُتَشَاكِسُونَ وَرَجُلًا سَلَمًا لِرَجُلٍ هَل۟ يَس۟تَوِيَانِ مَثَلًا اَل۟حَم۟دُ لِلّٰهِ بَل۟ اَك۟ثَرُهُم۟ لَا يَع۟لَمُونَ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اَللّٰهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّم۟ عَلٰى سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ بِعَدَدِ ذَرَّاتِ ال۟كَائِنَاتِ وَ عَلٰى اٰلِهٖ وَ صَح۟بِهٖ اَج۟مَعٖينَ اٰمٖينَ وَال۟حَم۟دُ لِلّٰهِ رَبِّ ال۟عَالَمٖينَ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اَللّٰهُمَّ يَا اَحَدُ يَا وَاحِدُ يَا صَمَدُ يَا مَن۟ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ وَح۟دَهُ لَا شَرٖيكَ لَهُ يَا مَن۟ لَهُ ال۟مُل۟كُ وَ لَهُ ال۟حَم۟دُ وَ يَا مَن۟ يُح۟يٖى وَ يُمٖيتُ يَا مَن۟ بِيَدِهِ ال۟خَي۟رُ يَا مَن۟ هُوَ عَلٰى كُلِّ شَى۟ءٍ قَدٖيرٌ يَا مَن۟ اِلَي۟هِ ال۟مَصٖيرُ بِحَقِّ اَس۟رَارِ هٰذِهِ ال۟كَلِمَاتِ اِج۟عَل۟ نَاشِرَ هٰذِهِ الرِّسَالَةِ وَ رُفَقَائَهُ وَ صَاحِبَهَا سَعٖيدًا مِنَ ال۟مُوَحِّدٖينَ ال۟كَامِلٖينَ وَ مِنَ الصِّدّٖيقٖينَ ال۟مُحَقِّقٖينَ وَ مِنَ ال۟مُؤ۟مِنٖينَ ال۟مُتَّقٖينَ اٰمٖينَ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اَللّٰهُمَّ بِحَقِّ سِرِّ اَحَدِيَّتِكَ اِج۟عَل۟ نَاشِرَ هٰذَا ال۟كِتَابِ نَاشِرًا لِاَس۟رَارِ التَّو۟حٖيدِ وَ قَل۟بَهُ مَظ۟هَرًا لِاَن۟وَارِ ال۟اٖيمَانِ وَ لِسَانَهُ نَاطِقًا بِحَقَائِقِ ال۟قُر۟اٰنِ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
اٰمٖينَ اٰمٖينَ اٰمٖينَ
</div>

<div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
------
<center> [[On Dokuzuncu Mektup]] ⇐ | [[Mektubat]] | ⇒ [[Yirmi Birinci Mektup]] </center>
------
</div>