Yirmi Üçüncü Lem'a/fa: Revizyonlar arasındaki fark

    Risale-i Nur Tercümeleri sitesinden
    GörselVikimetin
    ("== اما راه اول که می‏گوید ==" içeriğiyle yeni sayfa oluşturdu)
    ("اَل۟حَم۟دُ لِلّٰهِ عَلٰى دٖينِ ال۟اِس۟لَامِ وَ كَمَالِ ال۟اٖيمَانِ" içeriğiyle yeni sayfa oluşturdu)
     
    (Aynı kullanıcının aradaki diğer 62 değişikliği gösterilmiyor)
    40. satır: 40. satır:
    == اما راه اول که می‏گوید ==
    == اما راه اول که می‏گوید ==


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    وجود مخلوقات و شکل گیری اشیا به واسطه اجتماع اسباب عالم صورت می‏گیرد،
    Esbab-ı âlemin içtimaıyla teşkil-i eşya ve vücud-u mahlukattır.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    از محالات فراوانی که در این بحث وجود دارد فقط سه مورد آن را به شرح زیر ذکر می‏کنیم:
    Pek çok muhalatından yalnız üç tanesini zikrediyoruz.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''محال اول'''
    '''Birincisi:''' Bir eczahanede, gayet muhtelif maddelerle dolu, yüzer kavanoz şişeler bulunuyor. O edviyelerden, zîhayat bir macun istenildi. Hem hayattar hârika bir tiryak onlardan yapılmak icab etti. Geldik, o eczahanede, o zîhayat macunun ve hayattar tiryakın çoklukla efradını gördük. O macunlardan her birisini tetkik ettik. Görüyoruz ki o kavanoz şişelerden her birisinden, bir mizan-ı mahsus ile bir iki dirhem bundan, üç dört dirhem ötekinden, altı yedi dirhem başkasından ve hâkeza muhtelif miktarlarda eczalar alınmış. Eğer birinden, bir dirhem ya noksan veya fazla alınsa o macun zîhayat olamaz, hâsiyetini gösteremez. Hem o hayattar tiryakı da tetkik ettik. Her bir kavanozdan bir mizan-ı mahsus ile bir madde alınmış ki zerre miktarı noksan veya ziyade olsa, tiryak hâssasını kaybeder. O kavanozlar elliden ziyade iken, her birisinden ayrı bir mizan ile alınmış gibi ayrı ayrı miktarda eczaları alınmış.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    در یک داروخانه صدها شیشه حاوی مواد متفاوت با هم وجود دارد. فرض کنیم از داروهای موجود در این داروخانه می‏خواهند معجونی ذی حیات تهیه کنند، یعنی قرار است پادزهری عالی و در عین حال برخوردار از حیات از آن‏ها به وجود آید. فرض کنیم آمدیم و در آن داروخانه تعداد زیادی از آن معجون یا پادزهر ذی حیات را دیدیم و هر کدامشان را مورد بررسی قرار دادیم.
    Acaba hiçbir cihette imkân ve ihtimal var mı ki o şişelerden alınan muhtelif miktarlar, şişelerin garib bir tesadüf veya fırtınalı bir havanın çarpmasıyla devrilmesinden, her birisinden alınan miktar kadar yalnız o miktar aksın, beraber gitsinler ve toplanıp o macunu teşkil etsinler? Acaba bundan daha hurafe, muhal, bâtıl bir şey var mı? Eşek muzaaf bir eşekliğe girse, sonra insan olsa “Bu fikri kabul etmem!” diye kaçacaktır.
    </div>
    می‏بینیم از هر کدام از شیشه‏ها به میزانی خاص مثلاً به قدر دو درهم (واحد وزن در گذشته، به سنگینی سه گرم.م) از این، سه چهار درهم از آن، شش هفت درهم از آن یکی و هکذا مقادیر مختلفی از هر کدام برداشته شده است. می‏دانیم که از یک شیشه مثلاً اگر یک درهم یا بیش‏تر یا کم‏تر اخذ شده باشد معجون دارای حیات نخواهد شد، یعنی نمی‏تواند از حیثیت حیات برخوردار گردد. از هر شیشه ماده‏‏یی به اندازه مشخص برداشته شده که اگر ذره‏‏یی کم‏تر یا بیش‏تر شود پادزهر خاصیت خود را از دست می‏دهد. تعداد شیشه‏ها بیش از پنجاه عدد است و از هریک به میزان مشخص و جداگانه‏‏یی دارو برداشته شده است.


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    آیا اصلاً امکان و احتمال دارد که داروهای اخذ شده از شیشه‏ها که به مقدارهای مختلف بوده است، با واژگونی شیشه‏ها پس از واقعه‏‏یی عجیب یا هوایی توفانی و ریخته شدن محتویاتشان به همان میزان مورد نظر حاصل شده و داروها به خودی خود دور هم جمع شوند و معجونِ مورد نظر را به وجود آورند؟ آیا بی‏پایه‏تر، باطل‏تر و محال‏تر از این، چیزی هست؟ حتی حمار اگر دچار خریتی مضاعف گردد و بعد انسان شود بازهم این فکر را قبول نخواهد کرد و خواهد گریخت.
    İşte bu misal gibi her bir zîhayat, elbette zîhayat bir macundur ve her bir nebat, hayattar bir tiryak gibidir ki çok müteaddid eczalardan, çok muhtelif maddelerden, gayet hassas bir ölçü ile alınan maddelerden terkip edilmiştir. Eğer esbaba, anâsıra isnad edilse ve “Esbab icad etti.” denilse aynen eczahanedeki macunun, şişelerin devrilmesinden vücud bulması gibi yüz derece akıldan uzak, muhal ve bâtıldır.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    همه ذی حیاتان هم‏چون مثال مذکور بی‏شک معجون یا ترکیبی برخوردار از حیات می‏باشند. هر نباتی مانند پادزهری دارای حیات است که از اجزا و مواد متعددی تشکیل شده و با میزان و مقیاسی بسیار دقیق از مواد اخذ شده ترکیب گردیده است. همین گیاه اگر به اسباب نسبت داده شده و گفته شود «اسباب آن را ایجاد کرده‏اند»، مانند همان معجونی که ادعا شد با واژگونی شیشه‏های داروخانه وجود یافته است دور از عقل، محال و باطل خواهد بود.
    Elhasıl, şu eczahane-i kübra-yı âlemde, Hakîm-i Ezelî’nin mizan-ı kaza ve kaderiyle alınan mevadd-ı hayatiye, hadsiz bir hikmet ve nihayetsiz bir ilim ve her şeye şâmil bir irade ile vücud bulabilir. “Kör, sağır, hudutsuz, sel gibi akan küllî anâsır ve tabâyi ve esbabın işidir.” diyen bedbaht “O tiryak-ı acib, kendi kendine şişelerin devrilmesinden çıkıp olmuştur.” diyen divane bir hezeyancı, sarhoş bulunan bir ahmaktan daha ziyade ahmaktır. Evet o küfür; ahmakane, sarhoşane, divanece bir hezeyandır.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    نتیجه این که در داروخانه بزرگ عالم، مواد حیاتی که براساس قضا و قدر حکیم ازلی اخذ می‏گردند با حکمتی لایتناهی و علمی بی‏پایان و اراده‏‏یی که همه چیز را شامل می‏شود می‏توانند وجود یابند. بیچاره‏‏یی که خلقت را کار اسباب و طبایع و عناصر کلی می‏داند که نابینایند و ناشنوا و مانند سیل در جریان؛ مانند دیوانه‏‏یی‏ست که بر اثر هذیان، می‏گوید آن پادزهر عجیب به خودی خود از داخل شیشه‏ها بیرون آمده و وجود یافته است. او احمق‏تر از احمقی‏ست که در حال مستی به سر می‏برد. آری، کفرگویی مذکور در حقیقت هذیانی احمقانه، نا بخردانه، و ابلهانه است.
    '''İkinci Muhal:''' Eğer her şey, Vâhid-i Ehad olan Kadîr-i Zülcelal’e verilmezse, belki esbaba isnad edilse lâzım gelir ki âlemin pek çok anâsır ve esbabı, her bir zîhayatın vücudunda müdahalesi bulunsun. Halbuki sinek gibi bir küçük mahlukun vücudunda, kemal-i intizam ile gayet hassas bir mizan ve tamam bir ittifak ile muhtelif ve birbirine zıt, mübayin esbabın içtimaı, o kadar zâhir bir muhaldir ki sinek kanadı kadar şuuru bulunan “Bu muhaldir, olamaz!” diyecektir.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''محال دوم'''
    Evet, bir sineğin küçücük cismi, kâinatın ekser anâsır ve esbabı ile alâkadardır, belki bir hülâsasıdır. Eğer Kadîr-i Ezelî’ye verilmezse, o esbab-ı maddiye onun vücudu yanında bizzat hazır bulunmak lâzım; belki onun küçücük cismine girmek gerektir. Belki cisminin küçük bir numunesi olan gözündeki bir hüceyresine girmeleri icab ediyor. Çünkü sebep maddî ise müsebbebin yanında ve içinde bulunması lâzım geliyor. Şu halde, iki sineğin iğne ucu gibi parmakları yerleşmeyen o hüceyrecikte erkân-ı âlem ve anâsır ve tabâyiin, maddeten içinde bulunup usta gibi içinde çalıştıklarını kabul etmek lâzım geliyor.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    اگر همه چیزها به جای قدیر ذوالجلالی که واحد احد است به اسباب نسبت داده شوند باید بسیاری از اسباب و عناصر عالم در وجود هر ذی حیاتی دخالت کنند؛ در حالی که در وجود مخلوق کوچکی چون پشه، اجتماع اسباب متباین و متضاد برای ایجاد نظمی کامل و میزانی حساس و پیوندی تمام چنان محال آشکاری‏ست که اگر کسی به اندازه بال پشه دارای شعور باشد خواهد گفت: «این محال و غیر ممکن است.»
    İşte, sofestaînin en eblehleri dahi böyle bir meslekten utanıyorlar.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''آری، جسم بسیار کوچک پشه با بیش‏تر عناصر و اسباب عالم مرتبط است و حتی فشرده و خلاصه عالم است. اگر خلقت پشه به قدیر ازلی نسبت داده نشود، اسباب مادی همواره می‏بایست در هستی آن حضور داشته باشند و حتی در درون جسم کوچکش باشند. مثلاً باید وارد سلول چشمش شوند که نمونه کوچکی از جسمش است،''' زیرا اگر سبب، مادی باشد باید همراه و در درون مُسَبَّب باشد. حال در سلول چشمی که بند انگشتان ظریف‏تر از سوزن دو پشه هم جا نمی‏گیرد، باید قبول کرد ارکان و عناصر و طبایع عالم به طور مادی حضور دارند و با مهارت هم کار می‏کنند.
    '''Üçüncü Muhal:''' اَل۟وَاحِدُ لَا يَص۟دُرُ اِلَّا عَنِ ال۟وَاحِدِ kaide-i mukarreresiyle: “Bir mevcudun vahdeti varsa elbette bir vâhidden, bir elden sudûr edebilir.” Hususan o mevcud, gayet mükemmel bir intizam ve hassas bir mizan içinde ve câmi’ bir hayata mazhar ise bilbedahe sebeb-i ihtilaf ve keşmekeş olan müteaddid ellerden çıkmadığını; belki gayet Kadîr, Hakîm olan bir tek elden çıktığını gösterdiği halde; hadsiz ve camid ve cahil, mütecaviz, şuursuz, karmakarışıklık içinde, kör, sağır esbab-ı tabiiyenin karmakarışık ellerine, hadsiz imkânat yolları içinde ve içtima ve ihtilat ile o esbabın körlüğü, sağırlığı ziyadeleştiği halde; o muntazam ve mevzun ve vâhid bir mevcudu onlara isnad etmek, yüz muhali birden kabul etmek gibi akıldan uzaktır.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    ابله‏ترین سوفسطایی هم از پذیرش چنین عقیده‏‏یی شرم می‏کند.
    Haydi bu muhalden kat’-ı nazar, esbab-ı maddiyenin elbette tesirleri, mübaşeretle ve temasla olur. Halbuki o esbab-ı tabiiyenin temasları, zîhayat mevcudların zâhirleriyledir. Halbuki görüyoruz ki o esbab-ı maddiyenin elleri yetişmediği ve temas edemedikleri o zîhayatın bâtını, on defa zâhirinden daha muntazam, daha latîf, sanatça daha mükemmeldir.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''محال سوم'''
    Esbab-ı maddiyenin elleri ve âletleriyle hiçbir cihetle yerleşemedikleri, belki tam zâhirine de temas edemedikleri küçücük zîhayat, küçücük hayvancıklar, en büyük mahluklardan daha ziyade sanatça acib, hilkatçe bedî’ bir surette oldukları halde; o camid, cahil, kaba, uzak, büyük ve birbirine zıt olan sağır, kör esbaba isnad etmek, yüz derece kör, bin derece sağır olmakla olur!
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    براساس قاعده قطعی '''«الَواحِدُ لایَصدُرُ اِلّا عَن الَواحِدِ»''' اگر موجودی دارای وحدت باشد بی‏تردید از واحد صادر شده است. به ویژه این که آن موجود اگر از نظمی کامل و میزانی دقیق برخوردار بوده و مظهر حیاتی جامع باشد، به یقین می‏توان دانست که دست‏های متعددی که باعث اختلاف و کشمکش می‏شوند در آفرینشش دخیل نبوده‏اند؛ بلکه خالقی بسیار قدرتمند و حکیم آن را آفریده است؛ اسباب طبیعی، بی‏حد و حصر، بی‏جان، جاهل، متجاوز، فاقد ادراک، نابینا، ناشنوا و آشفته‏اند و نابینایی و ناشنوایی‏شان در راه‏های مملو از امکانات بی‏شمار و به واسطه اجتماع و اختلاط فزونی می‏یابد؛ با این حال نسبت دادن موجود برخوردار از وحدت و انسجام و نظم به آن‏ها از پذیرش یکباره صد امر محال نیز از عقل و خرد دورتر است.
    == Amma İkinci Mesele: ==
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    قطع نظر از این امر محال، اسباب مادی به واسطه مباشرت و تماس تأثیر خود را می‏گذارند؛ در حالی که تماس اسباب طبیعی با ظاهر موجودات ذی حیات صورت می‏گیرد، اما به روشنی مشاهده می‏کنیم باطن ذی حیاتان که برای اسباب مادی قابل دسترسی و تماس نیست، بسیار منظم‏تر، لطیف‏تر و از نظر صُنع، کامل‏تر از ظاهر آن‏ها می‏باشد.
    تَشَكَّلَ بِنَف۟سِهٖ dir. Yani kendi kendine teşekkül ediyor.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    موجودات بسیار کوچک یا حیوانات کوچکی که اسباب مادی با تمام ابزار و وسایلشان به هیچ وجه قادر به تصرف در باطن آن‏ها نیستند، و با ظاهر آن‏ها نیز تماس کاملی نمی‏توانند داشته باشند؛ گاه از نظر صُنع بیش از مخلوقات بزرگ شگفتی آفرین‏اند و از نظر آفرینش دارای صورتی بدیع هستند؛ نسبت دادن آن‏ها به اسباب کور و ناشنوا و متضاد با هم، اسباب بزرگ و دور و بی‏جان و جاهل و عظیم، فقط در صورتی امکان پذیر است که فرد، صد درجه نابینا و ناشنوا باشد.
    İşte bu cümlenin dahi çok muhalatı var. Çok cihetle bâtıldır, muhaldir. Numune için muhalatından üç tanesini beyan ederiz.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    <span id="Amma_İkinci_Mesele:"></span>
    '''Birincisi:''' Ey muannid münkir! Senin enaniyetin seni o kadar ahmaklaştırmış ki yüz muhali birden kabul etmeyi, bir derece hükmediyorsun. Çünkü sen mevcudsun. Ve basit bir madde ve camid ve tagayyürsüz değilsin. Belki daima teceddüdde olarak, gayet muntazam bir makine ve hârika ve daima tahavvülde bir saray gibisin. Senin vücudunda her vakit zerreler çalışıyorlar. Senin vücudun kâinatla, hususan rızık münasebetiyle, hususan beka-i nev’i itibarıyla alâkadar ve alışverişi vardır. Senin vücudunda çalışan zerreler, o münasebatı bozmamak ve o alâkadarlığı kırmamak için dikkat ediyorlar. Öylece ihtiyatla ayaklarını atıyorlar. Güya bütün kâinata bakıyorlar. Senin münasebatını kâinatta görüp öyle vaziyet alıyorlar. Sen zâhirî ve bâtınî duygularınla, o zerrelerin o hârika vaziyetine göre istifade edersin.
    == کلمه دوم: ==
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''«تَشَکَّلَ بِنَفسِهِ»؛''' یعنی به خودی خود شکل می‏گیرد.
    Eğer sen vücudundaki zerreleri, Kadîr-i Ezelî’nin kanunuyla hareket eden küçücük memurları veya bir ordusu veya kalem-i kaderin uçları, her bir zerre bir kalem ucu veya kalem-i kudretin noktaları, her bir zerre bir nokta olduğunu kabul etmezsen; o vakit senin gözünde çalışan her bir zerreye öyle bir göz lâzım ki senin mecmu-u cesedinin her tarafını görmekle beraber, münasebettar olduğun bütün kâinatı dahi görecek bir gözü ve bütün senin mazi ve müstakbel ve nesil ve aslın ve anâsırının menbalarını ve rızkının madenlerini bilecek, tanıyacak yüz dâhî kadar bir akıl vermek lâzım geliyor. Senin gibi bu meselelerde zerre kadar aklı olmayanın bir zerresine bin Eflatun kadar bir ilim ve şuur vermek, bin derece divanece bir hurafeciliktir!
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    این عبارت نیز محالات فراوانی دارد و از جهات متعددی باطل و محال است، به عنوان نمونه سه مورد از محالاتش را به شرح زیر بیان می‏کنیم:
    '''İkinci Muhal:''' Senin vücudun bin kubbeli hârika bir saraya benzer ki her kubbesinde taşlar, direksiz birbirine baş başa verip muallakta durdurulmuş. Belki senin vücudun, bin defa bu saraydan daha acibdir. Çünkü o saray-ı vücudun, daima kemal-i intizamla tazelenmektedir. Gayet hârika olan ruh, kalp ve manevî letaiften kat’-ı nazar, yalnız cesedindeki her bir aza, bir kubbeli menzil hükmündedir. Zerreler, o kubbedeki taşlar gibi birbirleriyle kemal-i muvazene ve intizam ile baş başa verip hârika bir bina, fevkalâde bir sanat, göz ve dil gibi acib birer mu’cize-i kudret gösteriyorlar.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''محال اول'''
    Eğer bu zerreler, şu âlemin ustasının emrine tabi birer memur olmasalar; o vakit her bir zerre, umum o cesetteki zerrelere hem hâkim-i mutlak hem her birisine mahkûm-u mutlak hem her birisine misil hem hâkimiyet noktasında zıt hem yalnız Vâcibü’l-vücud’a mahsus olan ekser sıfâtın masdarı, menbaı hem gayet mukayyed hem gayet mutlak bir surette olmakla beraber, sırr-ı vahdetle yalnız bir Vâhid-i Ehad’in eseri olabilen gayet muntazam bir masnû-u vâhidi o hadsiz zerrata isnad etmek; zerre kadar şuuru olan, bunun pek zâhir bir muhal belki yüz muhal olduğunu derk eder.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    ای منکر معاند! منیّت چنان موجب حماقت تو شده است که سفارش می‏کنی صد امر محال را به یکباره بپذیرند. تو موجود هستی نه ماده‏‏یی بسیط و بی‏روح و بی‏تغییر. مدام در حال تجدد و نو شدنی؛ هم‏چون ماشینی منظم و دقیق یا مانند کاخی فوق‏العاده که همواره در تحول است. ذرات همیشه در وجود تو در حال کارند. وجود تو مخصوصاً در مناسبات مربوط به رزق و به ویژه در ارتباط با بقای نوعی با کائنات مرتبط است و داد و ستد دارد. ذرات فعال در وجود تو برای جلوگیری از تخریب این مناسبت و برای ممانعت از نابودی این ارتباط دقت می‏کنند و با احتیاط کامل گام برمی دارند. گویی نظر بر تمام کائنات دارند و مناسبات تو را در سراسر کائنات مشاهده کرده و خود را با آن تنظیم و هماهنگ می‏کنند. تو با حواس ظاهری و باطنی خویش و نسبت به وضعیت فوق‏العاده ذرات وجودی‏ات استفاده می‏کنی.
    '''Üçüncü Muhal:''' Eğer senin vücudun, Vâhid-i Ehad olan Kadîr-i Ezelî’nin kalemiyle mektup olmazsa ve tabiata, esbaba mensup matbu ise o vakit senin vücudundaki bir hüceyre-i bedenden tut, birbiri içinde daireler misillü, binler mürekkebler adedince tabiat kalıplarının bulunması lâzım gelir.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    تو اگر ذرات موجود در وجودت را مأموران کوچکی ندانی که براساس قانون قدیر ازلی حرکت می‏کنند و اگر قبول نداشته باشی که لشکر یا نوک قلم تقدیر او (هر ذره نوک یک قلم) یا نقطه‏های قلم قدرت اویند (هر ذره یک نقطه)، در آن صورت هر ذرّه‏ی فعّال مثلاً در چشم تو باید چنان چشمی داشته باشد که اولاً بتواند هر سوی پیکر جسمانی‏ات را ببیند، در ثانی سراسر کائنات را که با آن در ارتباط هستی زیر نظر داشته باشد و گذشته و آینده و نسل و اصل و سرچشمه عناصر وجودی و منبع و معدن رزق و روزی‏ات را بداند و بشناسد و به اندازه صد نابغه عقل و خرد داشته باشد. قائل شدن علم و شعوری صد برابر بیش‏تر از آن چه افلاطون داشت برای ذرات وجودی هم‏چون تویی که بهره‏‏یی ولو اندک از عقل ندارد، دیوانگی و کاری عبث است.
    Çünkü mesela, bu elimizdeki kitap eğer mektup olsa bir tek kalem, kâtibinin ilmine istinad edip bütün onları yazar. Eğer o, mektup olmazsa ve onun kalemine verilmezse, kendi kendine olmuş denilse veya tabiata verilse o vakit, matbu kitap gibi her bir harfi için ayrı bir demir kalem lâzımdır ki tabedilsin. Nasıl ki matbaada hurufat adedince demir harfler bulunur, sonra o harfler vücud bulur; o vakit bir tek kaleme bedel, o hurufat adedince kalemler bulunması lâzım gelir. Belki o hurufat içinde bazen olduğu gibi küçük kalem ile bir büyük harfte bir sahife –ince hatla– yazılmış ise binler kalem bir tek harf için lâzım geliyor. Belki birbirinin içine girip muntazam bir vaziyetle, senin cesedin gibi bir şekil alıyorsa o vakit, her bir dairede, her bir cüz için o mürekkebat adedince kalıplar lâzım geliyor.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''محال دوم'''
    Haydi, yüz muhal içinde bulunan bu tarzı, mümkün desen dahi bu muntazam sanatlı demir harfleri ve mükemmel kalıpları ve kalemleri yapmak için yine bir tek kaleme verilmezse o kalemler, o kalıplar, o demir harflerin yapılması için onların adetlerince yine kalemler, kalıplar ve harfler lâzım. Çünkü onlar da yapılmışlar ve onlar da muntazam sanatlıdırlar. Ve hâkeza müteselsilen gittikçe gidecek…
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    وجود تو به کاخی با عظمت می‏ماند با هزار گنبد؛ سنگ‏ها در هر گنبد، بی‏ستون، سر بر شانه هم نهاده، معلق‏اند. وجود تو البته از این کاخ هزاران بار عجیب‏تر است، زیرا سرای وجود تو دائماً در کمال دقت و نظم نو می‏شود. قطع نظر از روح که امر بسیار فوق‏العاده‏‏یی‏ست و قلب و لطایف معنوی، هر یک از اعضای بدنت در حکم خانه‏‏یی با گنبدی زیبا‏ست. ذرات مانند سنگ‏های به کار رفته در گنبد، در کمال هماهنگی و تناسب در کنار هم، بنایی فوق‏العاده، هنری شگفت انگیز و معجزات قدرتمندانه‏‏یی چون چشم و زبان را به نمایش می‏گذارند.
    İşte sen de anla! Bu öyle bir fikirdir ki senin zerratın adedince muhalat ve hurafeler, içinde bulunuyor. Ey muannid muattıl! Sen de utan, bu dalaletten vazgeç!
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    درصورتی که هریک از این ذرات، مأمور فرمانبر گرداننده این عالم نباشند، هر ذره می‏بایست حاکم مطلق و در عین حال محکوم مطلق همه ذرات بدن باشد؛ باید شبیه تک تک آن‏ها بوده و در عین حال از نظر حاکمیت باید با آن‏ها تضاد داشته باشد؛ هم چنین می‏بایست مصدر و منبع اکثر صفاتی باشد که مختص واجب الوجود است، نیز کاملاً مقید و در عین حال کاملاً مطلق باشد؛ نسبت دادن مصنوع واحد و منظمی که براساس سرّ وحدت تنها می‏تواند اثر یک واحد احد باشد، به ذرات بی‏شمار، مطلبی‏ست که اگر کسی اندک بهره‏‏یی از شعور برده باشد درک خواهد کرد محالی آشکار و روشن می‏باشد.
    == Üçüncü Kelime: ==
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''محال سوم'''
    اِق۟تَضَت۟هُ الطَّبٖيعَةُ Yani tabiat iktiza ediyor, tabiat yapıyor.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    وجود تو اگر با قلم قدیر ازلی که واحد احد است مکتوب نشود و تابع و منسوب اسباب و طبیعت باشد، لازم می‏آید قالب‏های طبیعت برای سلول‏های وجودت گرفته تا هزاران شی‏ مرکب – مانند دایره‏های تو‏در‏تو – وجود داشته باشد.
    İşte bu hükmün çok muhalatı var. Numune için üçünü zikrediyoruz.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    زیرا مثلاً همین کتابی که در دست دارید اگر مکتوب باشد، قلمی واحد همه آن را با استناد به علم کاتبش خواهد نوشت؛ اما اگر مکتوب نباشد و به قلم او سپرده نشود و بگویند خود به خودی به وجود آمده است یا آن را به طبیعت نسبت دهند، در آن صورت مانند کتاب چاپ شده، برای هر حرفش قلمی فلزی لازم است تا منتشر گردد. همان طور که در چاپخانه به تعداد حروف، قالب‏های فلزی وجود دارد و به واسطه آن‏هاست که حروف در کتاب موجود می‏شوند؛ در آن صورت در مقابل فقط یک قلم، به تعداد حروف باید قلم‏ها وجود داشته باشد. ممکن است در بین حروف، درون حرف بزرگی با قلمی ریز صفحه‏‏یی با خطی ریز نگاشته شود - کما این که چنین مواردی پیش می‏آید - در این صورت برای حرفی، هزاران قلم لازم است. اگر (مخلوق مورد نظر) مانند جسم تو دارای وضعیتی منظم و تو‏در‏تو باشد. می‏بایست در هر دایره برای هر جزیی به تعداد همه مرکب‏ها قالب داشته باشیم؛
    '''Birincisi:''' Eğer mevcudatta, hususan zîhayatta görünen basîrane, hakîmane olan sanat ve icad, Şems-i Ezelî’nin kalem-i kader ve kudretine verilmezse belki kör, sağır, düşüncesiz olan tabiata ve kuvvete isnad edilse lâzım gelir ki tabiat; icad için her şeyde hadsiz manevî makine ve matbaaları bulundursun veyahut her şeyde, kâinatı halk ve idare edecek bir kudret ve hikmet dercetsin.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    بنابراین اگر این مطلب را هم که صدها بار محال است، ممکن بدانی، می‏بایست حروف فلزی هنرمندانه و منظم و قالب‏ها و قلم‏های دقیق را، باز هم به قلم واحدی واگذار کرد؛ در غیر این صورت برای ساختن قلم‏ها، قالب‏ها و حروف فلزی مورد نیاز، به تعداد خودشان قلم و قالب و حروف لازم خواهد بود، زیرا آن‏ها هم مصنوعات ساخته شده و منظمی هستند؛ و هکذا تسلسل به همین شکل ادامه خواهد یافت.
    Çünkü nasıl şemsin cilveleri ve akisleri, zemin yüzündeki zerrecik cam parçalarında ve katrelerde görünüyor. Eğer o misalî ve aksî güneşçikler, semadaki tek güneşe isnad edilmese, lâzım gelir ki bir kibrit başı yerleşmeyen bir zerrecik cam parçasında tabiî, fıtrî ve güneşin hâsiyetlerine mâlik, zâhiren küçük, manen çok derin bir güneşin haricî vücudunu kabul ederek, zerrat-ı zücaciye adedince tabiî güneşleri kabul etmek lâzım geldiği gibi...
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    اینک تو نیز دریاب! چنین اندیشه‏‏یی به تعداد ذرات وجودت با محالات و مسایل بیهوده آمیخته است. ای انکار کننده معاند! شرم کن و دست از این گمراهی بردار.
    Aynen bu misal gibi mevcudat ve zîhayat doğrudan doğruya Şems-i Ezelî’nin cilve-i esmasına verilmezse her bir mevcudda, hususan her bir zîhayatta hadsiz bir kudret ve irade ve nihayetsiz bir ilim ve hikmet taşıyacak bir tabiatı, bir kuvveti, âdeta bir ilahı içinde kabul etmek lâzım gelir. Bu tarz-ı fikir ise kâinattaki muhalatın en bâtılı en hurafesidir. Hâlık-ı kâinat’ın sanatını mevhum, ehemmiyetsiz, şuursuz bir tabiata veren insan; elbette yüz defa hayvandan daha hayvan, daha şuursuz olduğunu gösterir.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    <span id="Üçüncü_Kelime:"></span>
    '''İkinci Muhal:''' Eğer gayet intizamlı, mizanlı, sanatlı, hikmetli şu mevcudat; nihayetsiz kadîr, hakîm bir zata verilmezse, belki tabiata isnad edilse lâzım gelir ki tabiat; her bir parça toprakta, Avrupa’nın umum matbaaları ve fabrikaları adedince makineleri, matbaaları bulundursun. Tâ o parça toprak, menşe ve tezgâh olduğu hadsiz çiçekler ve meyvelerin yetişmelerine ve teşkillerine medar olabilsin.
    == کلمه سوم: ==
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    «ِاقتَضَتهُ الطَّبِیعَةُ»،''' یعنی اقتضای طبیعت است، طبیعت به وجود می‏آورد.
    Çünkü çiçekler için saksılık vazifesini gören bir kâse toprak içine tohumları nöbetle atılan umum çiçeklerin birbirinden çok ayrı olan şekil ve heyetlerini teşkil ve tasvir edebilir bir kabiliyeti, bilfiil görülüyor.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    این حُکم محال‏های فراوانی دارد که به عنوان نمونه سه مورد آن را به شرح زیر بیان می‏کنیم:
    Eğer Kadîr-i Zülcelal’e verilmezse o vakit, o kâsedeki toprakta, her bir çiçek için manevî, ayrı, tabiî bir makinesi bulunmazsa, bu hal vücuda gelemez. Çünkü tohumlar ise nutfeler ve yumurtalar gibi maddeleri birdir. Yani müvellidü’l-mâ, müvellidü’l-humuza, karbon, azotun intizamsız, şekilsiz, hamur gibi halitasından ibaret olmakla beraber hava, su, hararet, ziya dahi her biri basit ve şuursuz ve her şeye karşı sel gibi bir tarzda gittiğinden, o hadsiz çiçeklerin teşkilleri ayrı ayrı ve gayet muntazam ve sanatlı olarak o topraktan çıkması, bilbedahe ve bizzarure iktiza ediyor ki o kâsede bulunan toprakta, manen Avrupa kadar, manevî ve küçük mikyasta matbaaları ve fabrikaları bulunsun. Tâ ki bu kadar hayattar kumaşları ve binler ayrı ayrı nakışlı mensucatları dokuyabilsin.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''محال اول'''
    İşte tabiiyyunların fikr-i küfrîleri, ne derece daire-i akıldan hariç saptığını kıyas et. Ve tabiatı mûcid zanneden insan suretindeki ahmak sarhoşlar “Mütefennin ve akıllıyız.” diye dava ettikleri halde, akıl ve fenden ne kadar uzak düştüklerini ve mümteni ve hiçbir cihetle mümkün olmayan bir hurafeyi kendilerine meslek ittihaz ettiklerini gör, gül ve tükür!
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    اگر صنعت و ایجاد بصیرانه و حکیمانه‏‏یی که در موجودات، مخصوصاً ذی حیات مشاهده می‏شود به قلم تقدیر و قدرت شمس ازلی نسبت داده نشود، و آن را از طبیعت و قدرت کور و کر و فاقد اندیشه بدانیم طبیعت باید برای ایجاد، در هر چیز، ماشین‏ها و چاپخانه‏های معنوی بی‏شماری داشته باشد، یا در هر چیز، قدرت و حکمتی قرار دهد که قادر به خلق و اداره کائنات باشد.
    '''Eğer desen:''' Mevcudat, tabiata isnad edilse böyle acib muhaller olur, imtina derecesinde müşkülat olur; acaba Zat-ı Ehad ve Samed’e verildiği vakit, o müşkülat nasıl kalkıyor? Ve o suubetli imtina, o suhuletli vücuba nasıl inkılab eder?
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    جلوه‏ها و بازتاب خورشید در قطعات کوچک آبگینه بر روی زمین یا در قطره‏ها دیده می‏شود، اگر این خورشیدهای کوچک مثالی که با انعکاس به وجود آمده‏اند تنها به خورشید اصلی موجود در آسمان نسبت داده نشوند باید در خرده شیشه کوچکی که به اندازه سر یک کبریت هم نیست، وجود خارجی خورشیدی طبیعی، فطری، در ظاهر کوچک اما به لحاظ معنا بزرگ و عمیق، و دارای ویژگی‏های مربوطه را بپذیریم و ناچار قبول کنیم که به تعداد ذرات تشکیل دهنده شیشه‏ها، خورشیدهای طبیعی وجود دارد.
    '''Elcevap:''' Birinci Muhal’de nasıl ki güneşin cilve-i in’ikası, kemal-i suhuletle, külfetsiz en küçük zerrecik camdan tut tâ en büyük bir denizin yüzüne kadar feyzini ve tesirini misalî güneşçiklerle gayet kolaylıkla gösterdikleri halde, eğer güneşten nisbeti kesilse o vakit her bir zerrecikte, tabiî ve bizzat bir güneşin haricî vücudu imtina derecesinde bir suubetle olabilmesi, kabul edilmek lâzım gelir.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    درست مانند همین مثال، اگر موجودات و ذی حیاتان را مستقیماً به تجلی اسماء شمس ازلی نسبت ندهیم، در هر موجود مخصوصاً در هر ذی حیاتی باید طبیعت و نیرویی دارای قدرت و اراده بی‏پایان و علم و حکمتی لایتناهی وجود داشته باشد که در حقیقت به معنی پذیرش وجود پروردگاری در آن‏هاست. این طرز تلقی باطل‏ترین محالات و بی‏پایه‏ترین فکر در عالم است. کسی که صُنع خالق کائنات را به طبیعتی موهوم، بی‏اهمیت و بی‏ادراک نسبت می‏دهد نشان می‏دهد که از حیوان صد بار حیوان‏تر و بی‏ادراک‏تراست.
    Öyle de her bir mevcud, doğrudan doğruya Zat-ı Ehad ve Samed’e verilse vücub derecesinde bir suhulet, bir kolaylık ile ve bir intisap ve cilve ile her bir mevcuda lâzım her bir şey, ona yetiştirilebilir.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''محال دوم'''
    Eğer o intisap kesilse ve o memuriyet başıbozukluğa dönse ve her bir mevcud kendi başına ve tabiata bırakılsa, o vakit imtina derecesinde yüz bin müşkülat ve suubetle sinek gibi bir zîhayatın, kâinatın küçük bir fihristesi olan gayet hârika makine-i vücudunu icad eden, içindeki kör tabiatın, kâinatı halk ve idare edecek bir kudret ve hikmet sahibi olduğunu farz etmek lâzım gelir. Bu ise bir muhal değil belki binler muhaldir.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    اگرموجودات کاملاً متوازن و با نظمی را که براساس حکمت و صُنع آفریده شده‏اند به قدیری لایتناهی و ذاتی حکیم نسبت ندهیم و ایجاد آن‏ها را از طبیعت بدانیم، طبیعت باید در هر تکه خاکی، ماشین‏ها و مطبعه‏هایی به تعداد تمام چاپخانه‏ها و کارخانه‏های اروپا داشته باشد؛ تا این که آن تکه خاک بتواند منشأ و محل رشد و نمو گل‏ها و میوه‏ها گردد،
    '''Elhasıl,''' nasıl ki Zat-ı Vâcibü’l-vücud’un şerik ve naziri mümteni ve muhaldir. Öyle de rububiyetinde ve icad-ı eşyada başkalarının müdahalesi, şerik-i zatî gibi mümteni ve muhaldir.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    زیرا بالفعل مشاهده می‏شود همه گل‏هایی که دانه‏هایشان به نوبت در گلدان نهاده می‏شود شکل و شمایلی کاملاً متفاوت از یک‏دیگر می‏یابند.
    '''Amma ikinci muhaldeki müşkülat ise''' müteaddid risalelerde ispat edildiği gibi eğer bütün eşya Vâhid-i Ehad’e verilse bütün eşya, bir tek şey gibi suhuletli ve kolay olur. Eğer esbaba ve tabiata verilse bir tek şey, umum eşya kadar müşkülatlı olduğu, müteaddid ve kat’î bürhanlarla ispat edilmiş. Bir bürhanın hülâsası şudur ki:
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    اگر(آفرینش موجودات را) به قدیر ذوالجلال نسبت ندهیم در هر گلدان و برای هر گل، باید ماشینی طبیعی، معنوی و جداگانه تدارک ببینیم؛ در غیر این صورت گلی به وجود نمی‏آید، زیرا ماده دانه‏ها نیز مانند نطفه‏ها و تخم‏ها یکی‏ست، یعنی، عبارت است از مخلوطی بی‏شکل و نامنظم و خمیر مانندی از هیدروژن و اکسیژن و کربن و ازت، و از طرف دیگر چون هوا، آب، حرارت، و نور، بسیط و بی‏ادراک‏اند و در برابر هر چیز چون سیل جریان می‏یابند، برای آن که گل‏های بی‏شماری وجود یابند و جداگانه و منظم و هنرمندانه سر از خاک برآورند بالبداهه و بالضروره باید در خاکی که در آن کاسه یا گلدان است به لحاظ معنا به قدر اروپا، مطبعه‏ها و کارخانه‏هایی معنوی و در مقیاسی کوچک وجود داشته باشد تا این مقدار پارچه ذی حیات و منسوجاتی با هزاران نقش تهیه گردد.
    Nasıl ki bir adam, bir padişaha askerlik veya memuriyet cihetiyle intisap etse o memur ve o asker o intisap kuvvetiyle, yüz bin defa kuvvet-i şahsiyesinden fazla işlere medar olabilir. Ve padişahı namına bazen bir şahı esir eder. Çünkü gördüğü işlerin ve yaptığı eserlerin cihazatını ve kuvvetini kendi taşımıyor ve taşımaya mecbur olmuyor. O intisap münasebetiyle, padişahın hazineleri ve arkasındaki nokta-i istinadı olan ordu; o kuvveti, o cihazatı taşıyor. Demek gördüğü işler, şahane olarak bir padişahın işi gibi ve gösterdiği eserler, bir ordu eseri misillü hârika olabilir.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    حال، میزان انحراف اندیشه کفرآمیز طبیعیون از دایره عقل را خود قیاس کن و احمق‏های سرخوش به ظاهر انسان را ببین که گمان کرده‏اند طبیعت آفریننده است. اینان ادعا می‏کنند دانا و خردمندند، و تو ببین که تا چه حد از عقل و دانش دورند و اندیشه‏‏یی بی‏پایه، ممتنع و غیرممکن را مسلک خویش قرار داده‏اند، بر آن‏ها ریشخند بزن و بر رویشان خدو انداز.
    Nasıl ki karınca, o memuriyet cihetiyle Firavun’un sarayını harap ediyor. Sinek o intisap ile Nemrut’u gebertiyor. Ve o intisap ile buğday tanesi gibi bir çam çekirdeği, koca çam ağacının bütün cihazatını yetiştiriyor. '''(Hâşiye<ref>'''Hâşiye:''' Evet, eğer intisap olsa o çekirdek, kader-i İlahîden bir emir alır, o hârika işlere mazhar olur. Eğer o intisap kesilse o çekirdeğin hilkati, koca çam ağacının hilkatinden daha ziyade cihazat ve iktidar ve sanatı iktiza eder. Çünkü dağdaki, kudret eseri olan mücessem çam ağacının bütün azaları ve cihazatıyla o çekirdekteki, kader eseri olan manevî ağaçta mevcud bulunması lâzım gelir. Çünkü o koca ağacın fabrikası, o çekirdektir. İçindeki kaderî ağaç, kudretle hariçte tezahür eder, cismanî çam ağacı olur.</ref>)'''
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''اگر بگویی:''' در صورتی که خلقت موجودات به طبیعت نسبت داده شود چنین محال‏های عجیبی حاصل می‏گردد و مشکلاتی در حد امتناع رخ می‏نماید، حال اگر به ذات احد و صمد نسبت داده شود مشکلات مزبور چگونه از میان می‏رود؟ و امتناعی صعب چگونه به وجوبی سهل تبدیل می‏شود؟
    Eğer o intisap kesilse, o memuriyetten terhis edilse yapacağı işlerin cihazatını ve kuvvetini, belinde ve bileğinde taşımaya mecburdur. O vakit, o küçücük bileğindeki kuvvet miktarınca ve belindeki cephane adedince iş görebilir. Evvelki vaziyette gayet kolaylıkla gördüğü işleri bu vaziyette ondan istenilse, elbette bileğinde bir ordu kuvvetini ve belinde bir padişahın cihazat-ı harbiye fabrikasını yüklemek lâzım gelir ki güldürmek için acib hurafeleri ve masalları hikâye eden maskaralar dahi bu hayalden utanıyorlar!..
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''پاسخ:''' در اولین مورد محال هم چنان که دیدیم جلوه انعکاسی خورشید با کمال سهولت و بدون مشقت، فیض و تأثیرش را از کوچک‏ترین ذره جامد گرفته تا سطح دریایی بزرگ، با خورشیدهای مثالی و در غایت سهولت نشان داد؛ حال اگر ارتباط جلوه انعکاسی مزبور با خورشید قطع شود در آن صورت باید بپذیریم که وجود خارجی خورشید طبیعی و بالذات در هر ذره کوچک، با صعوبتی در حد امتناع امکان پذیراست؛
    '''Elhasıl:''' Vâcibü’l-vücud’a her mevcudu vermek, vücub derecesinde bir suhuleti var. Ve tabiata icad cihetinde vermek, imtina derecesinde müşkül ve haric-i daire-i akliyedir.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    به همین ترتیب اگر وجود هر موجودی مستقیماً به ذات احد و صمد نسبت داده شود، سهولتی در حد وجوب، با آسانی و با انتساب و تجلی، احتیاجات هر موجود را برایش تأمین می‏کند.
    '''Üçüncü Muhal:''' Bu muhali izah edecek bazı risalelerde beyan edilen iki misal:
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    این نسبت اگر قطع شود و آن مأموریت اگر رها گردد و هر موجودی به خود یا طبیعت نسبت داده شود، با صدها هزار مشکل و سختی در حد امتناع می‏بایست پذیرفت آن چه به جانداری چون پشه که خلاصه‏‏یی از عالم هستی‏ست حیات بخشیده و ماشین فوق‏العاده وجودش را به کار انداخته طبیعت کوری‏ست که از قدرت و حکمت برخوردار می‏باشد و کائنات را خلق کرده و اداره می‏کند. این نیز نه یک بار که هزاران بار محال است.
    '''Birinci Misal:''' Bütün âsâr-ı medeniyetle tekmil ve tezyin edilmiş, hâlî bir sahrada kurulmuş, yapılmış bir saraya; gayet vahşi bir adam girmiş, içine bakmış. Binlerle muntazam sanatlı eşyayı görmüş. Vahşetinden, ahmaklığından, hariçten kimse müdahale etmeyip o saray içinde o eşyadan birisi, o sarayı müştemilatıyla beraber yapmıştır diye taharriye başlıyor. Hangi şeye bakıyor, o vahşetli aklı dahi kabil görmüyor ki o şey bunları yapsın.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''نتیجه:''' هم‏چنان‏که قائل شدن شریک برای ذات واجب الوجود، ممتنع و محال است؛ قبول مداخله دیگران در ربوبیت او و ایجاد اشیا نیز مانند شریک ذات، ممتنع و محال است.
    Sonra o sarayın teşkilat programını ve mevcudat fihristesini ve idare kanunları içinde yazılı olan bir defteri görür. Çendan elsiz ve gözsüz ve çekiçsiz olan o defter dahi sair içindeki şeyler gibi hiçbir kabiliyeti yoktur ki o sarayı teşkil ve tezyin etsin. Fakat muztar kalarak bilmecburiye, eşya-yı âhere nisbeten, kavanin-i ilmiyenin bir unvanı olmak cihetiyle, o sarayın mecmuuna bu defteri münasebettar gördüğünden “İşte bu defterdir ki o sarayı teşkil, tanzim ve tezyin edip bu eşyayı yapmış, takmış, yerleştirmiş.” diyerek vahşetini; ahmakların, sarhoşların hezeyanına çevirmiş.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    همان‏طور که مشکلات محال دوم در رساله‏های متعدد اثبات شده است، اگر وجود همه چیزها به واحد احد نسبت داده شود، آفرینش همه آن‏ها چون خلق تنها یک چیز، سهل و آسان خواهد بود، اما اگر به اسباب و طبیعت نسبت داده شود، خلقت فقط یک چیز، مانند آفرینش همه موجودات دشوار خواهد شد؛ این مطلب با براهین متعدد و قطعی به اثبات رسیده است. خلاصه یکی از برهان‏ها این است:
    İşte aynen bu misal gibi; hadsiz derecede misaldeki saraydan daha muntazam, daha mükemmel ve bütün etrafı mu’cizane hikmetle dolu şu saray-ı âlemin içine, inkâr-ı uluhiyete giden tabiiyyun fikrini taşıyan vahşi bir insan girer. Daire-i mümkinat haricinde olan Zat-ı Vâcibü’l-vücud’un eser-i sanatı olduğunu düşünmeyerek ve ondan i’raz ederek, daire-i mümkinat içinde kader-i İlahînin yazar bozar bir levhası hükmünde ve kudret-i İlahiyenin kavanin-i icraatına tebeddül ve tagayyür eden bir defteri olabilen ve pek yanlış ve hata olarak “tabiat” namı verilen bir mecmua-i kavanin-i âdât-ı İlahiye ve bir fihriste-i sanat-ı Rabbaniyeyi görür. Ve der ki:
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    اگر کسی به لحاظ نظامی یا مأموریت به پادشاه انتساب یابد به موجب توان و قدرت حاصل از آن قادر به انجام کارهایی می‏شود که صد هزار بار از توان شخصی‏اش بیش‏تر است و حتی ممکن است به نام پادشاه متبوعش، پادشاه دیگری را به اسارت درآورد، زیرا قدرت و امکانات مورد نیاز کارهایی که می‏کند و آثاری که به جا می‏گذارد از خودش نیست و اجباری هم نیست که از خودش باشد. به سبب انتساب مذکور است که خزانه پادشاهی و لشکرسلطان که نقطه اتکای او می‏باشد حامل آن قدرت و جهازات است. پس کارهایی که آن فرد انجام می‏دهد می‏تواند شاهانه بوده و آثاری که از خود به جا می‏گذارد، می‏تواند مانند کار یک لشکر تأثیرات بزرگ داشته باشد؛
    “Madem bu eşya bir sebep ister, hiçbir şeyin bu defter gibi münasebeti görünmüyor. Çendan hiçbir cihetle akıl kabul etmez ki gözsüz, şuursuz, kudretsiz bu defter, rububiyet-i mutlakanın işi olan ve hadsiz bir kudreti iktiza eden icadı yapamaz. Fakat madem Sâni’-i Kadîm’i kabul etmiyorum; öyle ise en münasibi, bu defter bunu yapmış ve yapar diyeceğim.” der. Biz de deriz:
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    همان طور که مور با ماموریتی که داشت توانست کاخ فرعون را خراب کند و پشه به دلیل انتسابش (به خداوند) نمرود را به درک واصل می‏کند. با همین انتساب است که دانه درخت کاج که به اندازه دانه گندم است، همه لوازم مورد نیاز درخت کاج را تأمین می‏کند. (<ref> آری اگر انتساب مطرح باشد دانه از قَدَر الهی دستور می‏گیرد و مظهر امور خارق‏العاده‏‏یی می‏گردد. اگر در انتساب فوق، انقطاع حاصل شود خلقت آن دانه بیش از آفرینش درخت بزرگ کاج نیازمند جهازات، قدرت، و صنعت خواهد بود، زیرا درخت کاج در کوهستان که اثر مجسم قدرت است با تمام اعضا و جهازات باید در درخت معنوی مندرج در دانه که اثر قدر الهی‏ست موجود باشد. چرا که کارخانه تولید کننده آن درخت بزرگ همین دانه است. درخت مقدر در دانه به واسطه قدرت(الهی) در خارج ظهور می‏یابد و صورت جسمانی درخت کاج حاصل می‏گردد.</ref>)
    Ey ahmaku’l-humakadan tahammuk etmiş sarhoş ahmak! Başını tabiat bataklığından çıkar, arkana bak; zerrattan, seyyarata kadar bütün mevcudat, ayrı ayrı lisanlarla şehadet ettikleri ve parmaklarıyla işaret ettikleri bir Sâni’-i Zülcelal’i gör ve o sarayı yapan ve o defterde sarayın programını yazan Nakkaş-ı Ezelî’nin cilvesini gör, fermanına bak, Kur’an’ını dinle, o hezeyanlardan kurtul!
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    حال اگر این انتساب قطع شود و مأموریت آن فرد به پایان برسد، مجبور است ملزومات کارهایی که می‏خواهد انجام دهد و قدرت لازم برای آن را خود داشته باشد؛ در این صورت به میزان قدرت اندک و مهمات مختصرش خواهد توانست کاری بکند. کارهایی را که در وضعیت نخست با سهولت تمام به انجام می‏رساند، حالا اگر از او بخواهند انجام دهد، لازم است از قدرت لشکری بزرگ برخوردار باشد و کارخانه اسلحه سازی سلطان را با خود حمل کند. دلقک‏هایی که برای خنداندن دیگران داستان‏ها و افسانه‏های عجیب نقل می‏کنند نیز از تصور این مطلب شرم می‏کنند.
    '''İkinci Misal:''' Gayet vahşi bir adam muhteşem bir kışla dairesine girer. Gayet muntazam bir ordunun umumî beraber talimlerini, muntazam hareketlerini görür. Bir neferin hareketiyle; bir tabur, bir alay, bir fırka kalkar, oturur, gider; bir ateş emriyle ateş ettiklerini müşahede eder. Onun kaba, vahşi aklı, bir kumandanın, devletin nizamatıyla ve kanun-u padişahî ile kumandasını anlamayıp inkâr ettiğinden, o askerlerin iplerle birbiriyle bağlı olduklarını tahayyül eder. O hayalî ip, ne kadar hârikalı bir ip olduğunu düşünür; hayrette kalır.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''نتیجه: نسبت دادن هر موجودی به واجب الوجود دارای سهولتی در حد وجوب است، اما نسبت دادن به طبیعت مشکلاتی در حد امتناع دارد و از دایره عقل بیرون است.'''
    Sonra gider Ayasofya gibi gayet muazzam bir camiye, cuma gününde dâhil olur. O cemaat-i müslimînin, bir adamın sesiyle kalkar, eğilir, secde ederek oturduklarını müşahede eder. Manevî ve semavî kanunların mecmuundan ibaret olan şeriatı ve şeriat sahibinin emirlerinden gelen manevî düsturlarını anlamadığından, o cemaatin maddî iplerle bağlandığını ve o acib ipler onları esir edip oynattığını tahayyül ederek en vahşi insan suretindeki canavar hayvanları dahi güldürecek derecede maskaralı bir fikirle çıkar, gider.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''محال سوم'''
    İşte aynı bu misal gibi Sultan-ı ezel ve ebed’in hadsiz cünudunun muhteşem bir kışlası olan şu âleme ve o Mabud-u Ezelî’nin muntazam bir mescidi olan şu kâinata; mahz-ı vahşet olan, inkârlı fikr-i tabiatı taşıyan bir münkir giriyor. O Sultan-ı Ezelî’nin hikmetinden gelen nizamat-ı kâinatın manevî kanunlarını, birer maddî madde tasavvur ederek ve saltanat-ı rububiyetin kavanin-i itibariyesi ve o Mabud-u Ezelî’nin şeriat-ı fıtriye-i kübrasının manevî ve yalnız vücud-u ilmîsi bulunan ahkâmlarını ve düsturlarını birer mevcud-u haricî ve maddî birer madde tahayyül ederek, kudret-i İlahiyenin yerine, o ilim ve kelâmdan gelen ve yalnız vücud-u ilmîsi bulunan o kanunları ikame etmek ve ellerine icad vermek, sonra da onlara “tabiat” namını takmak ve yalnız bir cilve-i kudret-i Rabbaniye olan kuvveti, bir zîkudret ve müstakil bir kadîr telakki etmek; misaldeki vahşiden bin defa aşağı bir vahşettir!
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    دو مثال را که در توضیح این مطلب در رساله‏های دیگر آمده است، این جا بیان می‏کنیم:
    '''Elhasıl, t'''abiiyyunların, mevhum ve hakikatsiz tabiat dedikleri şey, olsa olsa ve hakikat-i hariciye sahibi ise ancak bir sanat olabilir, Sâni’ olamaz. Bir nakıştır, nakkaş olamaz. Ahkâmdır, hâkim olamaz. Bir şeriat-ı fıtriyedir, şâri’ olamaz. Mahluk bir perde-i izzettir, hâlık olamaz. Münfail bir fıtrattır, fâtır bir fâil olamaz. Kanundur, kudret değildir; kādir olamaz. Mistardır, masdar olamaz.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''مثال اول:''' فردی بدوی وارد کاخی می‏شود که در صحرایی برهوت ساخته شده و با تمام آثار مدنیت تزیین گردیده است؛ نگاه می‏کند؛ هزاران اشیای منظم و زیبا را در آن جا می‏بیند، و بر اثر وحشت و حماقت مدعی می‏شود کسی از بیرون مداخله‏‏یی نداشته و یکی از اشیای داخل کاخ موجب پیدایش و ایجاد آن و تمام وسایلش شده است. به هر چیز که نگاه می‏کند عقل حیرت زده‏اش نمی‏پذیرد که آن چیز سازنده همه این‏ها باشد.
    '''Elhasıl:''' Madem mevcudat var. Madem On Altıncı Nota’nın başında denildiği gibi mevcudun vücuduna, taksim-i aklî ile dört yoldan başka yol tahayyül edilmez. O dört cihetten üçünün her birinin üç zâhir muhaller ile butlanı, kat’î bir surette ispat edildi. Elbette bizzarure ve bilbedahe dördüncü yol olan vahdet yolu, kat’î bir surette ispat olunuyor. O dördüncü yol ise baştaki اَفِى اللّٰهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضِ âyeti, şeksiz ve şüphesiz bedahet derecesinde Zat-ı Vâcibü’l-vücud’un uluhiyetini ve her şey doğrudan doğruya dest-i kudretinden çıktığını ve semavat ve arz kabza-i tasarrufunda bulunduğunu gösteriyor.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    آن گاه دفترچه‏‏یی را می‏بیند که برنامه سازمانی، فهرست اموال و مقررات مدیریت کاخ در آن نوشته شده است. دفترچه نیز چنان بی‏دست و بی‏چشم و بی‏ابزار است که مانند اشیای دیگر نمی‏تواند موجد و تزیین کننده کاخ باشد، اما او درمانده و ناچار دفترچه را که می‏تواند عنوان قوانین علمی را نیز داشته باشد، نسبت به مجموع اشیای دیگر مناسب‏تر می‏بیند و می‏گوید: «همین دفترچه است که کاخ را ایجاد کرده و وسایل داخلش را تنظیم و تزیین نموده و هرچیز را سرجای خود گذاشته است.» و به این ترتیب حیرت خود را مبدل به هذیان بی‏خردان و سرخوشان می‏کند.
    Ey esbab-perest ve tabiata tapan bîçare adam! Madem her şeyin tabiatı, her şey gibi mahluktur çünkü sanatlıdır ve yeni oluyor. Hem her müsebbeb gibi zâhirî sebebi dahi masnûdur. Ve madem her şeyin vücudu, pek çok cihazat ve âletlere muhtaçtır. O halde, o tabiatı icad eden ve o sebebi halk eden bir Kadîr-i Mutlak var. Ve o Kadîr-i Mutlak’ın ne ihtiyacı var ki âciz vesaiti, rububiyetine ve icadına teşrik etsin. Hâşâ! Belki doğrudan doğruya müsebbebi, sebep ile beraber halk ederek, cilve-i esmasını ve hikmetini göstermek için bir tertip ve tanzim ile zâhirî bir sebebiyet, bir mukarenet vermekle, eşyadaki zâhirî kusurlara, merhametsizliklere ve noksaniyetlere merci olmak için esbab ve tabiatı dest-i kudretine perde etmiş; izzetini o suretle muhafaza etmiş.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    درست مانند همین مثال، انسانی بدوی که از اندیشه طبیعیون جانبداری می‏کند و ره به سوی انکار الوهیت دارد، وارد کاخ این عالم می‏شود که کامل‏تر و منظم‏تر از کاخ مثالی‏ست و همه جوانبش مملو از حکمت‏های اعجازآمیز است. بی‏آن که بیندیشد این عالم اثر صُنع ذات واجب الوجودی‏ست که خارج از دایره ممکنات می‏باشد، و با اِعراض از حق، با مجموعه‏‏یی از قوانین و عادات الهی که به خطا و اشتباه نام «طبیعت» بر آن نهاده‏اند و خلاصه‏‏یی از آفرینش ربّانی‏ست مواجه می‏شود؛ طبیعتی که در دایره ممکنات در حکم لوحی برای نوشتن و پاک کردن‏های مقدرات الهی‏ست، طبیعتی که به مثابه دفتری برای ثبت تغییر و تبدیل قوانین قدرتمندانه الهی و اجرای آن‏ها‏ست. می‏اندیشد:
    Acaba bir saatçi, saatin çarklarını yapsın; sonra saati çarklarla tertip edip tanzim etsin, daha mı kolaydır? Yoksa hârika bir makineyi, o çarklar içinde yapsın; sonra saatin yapılmasını o makinenin camid ellerine versin, tâ saati yapsın, daha mı kolaydır? Acaba imkân haricinde değil midir? Haydi o insafsız aklınla sen söyle, sen hâkim ol!
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    «حال که این چیزها نیازمند علتی هستند؛ هیچ چیز مناسبت‏تر از این دفتر (طبیعت) به نظر نمی‏رسد. گرچه عقل به هیچ وجه نمی‏پذیرد دفتری چنین بی‏چشم و ناتوان و بی‏ادراک از پس خلقتی که کار ربوبیت مطلق است و اقتضای قدرتی بی‏حد و حصر را دارد برآید؛ اما از آن جا که من صانع قدیم را قبول ندارم مناسب‏تر این است که بگویم همین دفتر (طبیعت) همه چیز را خلق کرده و می‏کند.» '''ما نیز می‏گوییم:'''
    Veyahut bir kâtip; mürekkep, kalem, kâğıdı getirdi. Onunla kendi bizzat o kitabı yazsa daha mı kolaydır? Yoksa o kâğıt, mürekkep, kalem içinde o kitaptan daha sanatlı, daha zahmetli, yalnız o tek kitaba mahsus olarak bir yazı makinesi icad etsin; sonra o şuursuz makineye “Haydi sen yaz!” desin de kendi karışmasın, daha mı kolaydır? Acaba yüz defa yazıdan daha müşkül değil midir?
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    ای احمقِ سرخوشی که درس حماقت از احمق الحمقاء گرفته‏یی! سر از باتلاق طبیعت بیرون کن، پشت سرت را ببین، و بر صانع ذوالجلالی نظر کن که همه موجودات از ذرات تا سیارات با زبان‏های گوناگون بر وجودش شهادت می‏دهند و به او اشاره دارند؛ جلوه‏ی نقاش ازلی را ببین که کاخ عالم را آفرید و برنامه آن را در دفتری (طبیعت) نوشت؛ به فرمانش نظر کن، قرآنش را بشنو... و خود را از هذیان‏ها نجات ده!
    '''Eğer desen:''' Evet, bir kitabı yazan makinenin icadı, o kitaptan yüz defa daha müşküldür. Fakat o makine, aynı kitabın birçok nüshalarını yazmasına vasıta olmak cihetiyle, belki bir kolaylık var?
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''مثال دوم:''' فردی بدوی وارد محوطه یک پادگان می‏شود. حرکات منظم نظامیانی را می‏بیند که دسته جمعی در حال آموزشند. با حرکت یک نفر؛ یک گروهان، یک گردان و یک هنگ برمی خیزد، می‏نشیند و بعد به راه می‏افتد. می‏بیند که با دستور آتش یک نفر، همه آن‏ها شروع به تیراندازی می‏کنند. او با عقل بدوی و عقب مانده‏اش نمی‏تواند معنی دستورات فرمانده را که براساس نظام حکومتی و قوانین پادشاهی صورت می‏گیرد، بفهمد؛ لذا آن را انکار می‏کند و چنین تخیل می‏کند که سربازان با طنابی به هم دیگر بسته شده‏اند. به طناب خیالی‏اش می‏اندیشد که چه قدر خارق‏العاده است و متحیر می‏شود،
    '''Elcevap:''' Nakkaş-ı Ezelî, hadsiz kudretiyle nihayetsiz cilve-i esmasını her vakit tazelendirmekle, ayrı ayrı şekilde göstermek için eşyadaki teşahhusları ve hususi simaları öyle bir surette halk etmiştir ki hiçbir mektub-u Samedanî ve hiçbir kitab-ı Rabbanî, diğer kitapların aynı aynına olamıyor. Alâküllihal, ayrı manaları ifade etmek için ayrı bir siması bulunacak.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    سپس می‏رود و در آدینه‏‏یی وارد مسجد بزرگی مانند ایاصوفیا می‏شود. می‏بیند جماعت مسلمان با صدای یک نفر برمی خیزند، خم می‏شوند، سجده می‏کنند و می‏نشینند. چون از شریعت -که عبارت است از مجموع قوانین آسمانی- و از دستورات معنوی صاحب شریعت چیزی نمی‏داند، خیال می‏کند نمازگزاران با طناب و پیوندی مادی به یک‏دیگر متصل‏اند و این طناب عجیب آن‏ها را به بند کشیده و به دلخواه خود به حرکت درمی آورد. آن گاه با چنین اندیشه مسخره‏‏یی که وحشی‏ترین جانوران به صورت انسان را نیز به خنده وا می‏دارد خارج می‏شود و می‏رود.
    Eğer gözün varsa insanın simasına bak, gör ki zaman-ı Âdem’den şimdiye kadar, belki ebede kadar, bu küçük simada, aza-yı esasîde ittifak ile beraber her bir sima, umum simalara nisbeten, her birisine karşı birer alâmet-i farikası var olduğu kat’iyen sabittir.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    آری، درست مانند این مثال، منکری طبیعت گرا که وحشت محض است به این عالم که پادگان باعظمت لشکریان بی‏شمار سلطان ازل و ابد می‏باشد، و این کائنات که مسجد زیبای آن معبود ازلی‏ست، وارد می‏شود. هر یک از قوانین معنوی نظام کائنات را که از حکمت آن سلطان ازلی سرچشمه می‏گیرد، مادی تصور می‏کند و با خیال این که هر یک از احکام و دستورات معنوی و قوانین اعتباری سلطنت ربوبی و شریعت فطری و کبرای آن معبود ازلی که دارای وجود علمی‏ست، موجوداتی خارجی و مادی می‏باشند، به جای قدرت الهی درصدد اقامه همان قوانینی بر می‏آید که ریشه در آن علم و کلام دارند و صرفاً دارای وجود علمی می‏باشند، آن گاه امر ایجاد را به آن‏ها نسبت می‏دهد و نام «طبیعت» بر آن‏ها می‏گذارد و قوّتی را که جلوه‏‏یی از قدرت ربّانی‏ست «قدیر» تلقی می‏کند. وحشت چنین مطلبی هزار بار بیش‏تر از آن چیزی‏ست که در مثال مذکور بود.
    Bunun için her bir sima, ayrı bir kitaptır. Yalnız sanatın tanzimi için ayrı bir yazı takımı ve ayrı bir tertip ve telif ister. Ve maddelerini hem getirmek hem yerleştirmek ve hem de vücuda lâzım olan her şeyi dercetmek için bütün bütün başka bir tezgâh ister.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''نتیجه اول:''' برای امر موهوم و دور از حقیقتی که طبیعیون «طبیعت» می‏نامند، اگر حقیقت خارجی قائل شویم '''نهایتاً می‏تواند صُنع خالق باشد نه این که آن را صانع بدانیم. نقش است نه نقاش. حُکم است نه حاکم. شریعتی فطری‏ست نه شارع. پرده عزتی‏ست مخلوق، نمی‏تواند خالق باشد. فطرتی منفعل است نمی‏تواند فاعلی فاطر باشد. قانون است نه قدرت، نمی‏تواند قادر باشد. معیار و مقیاس است نمی‏تواند مصدر واقع شود.'''
    Haydi, farz-ı muhal olarak tabiata bir matbaa nazarıyla baktık. Fakat bir matbaaya ait olan tanzim ve basmak, yani muayyen intizamını kalıba sokmaktan başka, o tanzimin icadından, icadları yüz derece daha müşkül bir zîhayatın cismindeki maddeleri, aktar-ı âlemden mizan-ı mahsusla ve has bir intizamla icad etmek ve getirmek ve matbaa eline vermek için yine o matbaayı icad eden Kadîr-i Mutlak’ın kudret ve iradesine muhtaçtır. Demek, bu matbaalık ihtimali ve farzı, bütün bütün manasız bir hurafedir.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''نتیجه دوم:''' موجودات هستند و چنان‏که در ابتدای یادداشت شانزدهم بیان شد به تقسیم عقلی برای هستی موجودات جز چهار راه متصور نیست. از چهار قسم مذکور، بطلان سه مورد و هر مورد با سه امرِ محال ظاهر به صورت قطعی اثبات گردید. البته قسم چهارم نیز که راه وحدت بود بالضروره و بالبداهه اثبات می‏گردد. آیه اَفِى اللّٰهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضِ(<ref> مگر دربارة وجود خدا، آفرینندة آسمان‏ها و زمین، بدون مُدِل و نمونة پیشین، شکّ و تردیدی در میان است؟ (ابراهیم: 10).</ref>)در ارتباط با راه چهارم، بی‏هیچ شک و شبهه‏‏یی و به یقین الوهیت ذات واجب الوجود را نشان می‏دهد و مشخص می‏کند که همه چیز به طور مستقیم از ید قدرت او صادر می‏شود و آسمان‏ها و زمین در قبضه تصرف اویند.
    İşte bu saat ve kitap misalleri gibi Sâni’-i Zülcelal, Kādir-i külli şey’, esbabı halk etmiş; müsebbebatı da halk ediyor. Hikmetiyle, müsebbebatı esbaba bağlıyor. Kâinatın harekâtının tanzimine dair kavanin-i âdetullahtan ibaret olan şeriat-ı fıtriye-i kübra-yı İlahiyenin bir cilvesini ve eşyadaki o cilvesine yalnız bir âyine ve bir ma’kes olan tabiat-ı eşyayı, iradesiyle tayin etmiştir. Ve o tabiatın vücud-u haricîye mazhar olan vechini, kudretiyle icad etmiş ve eşyayı o tabiat üzerinde halk etmiş, birbirine mezcetmiş. Acaba gayet derecede makul ve hadsiz bürhanların neticesi olan bu hakikatin kabulü mü daha kolaydır? –Acaba vücub derecesinde lâzım değil midir?– Yoksa camid, şuursuz, mahluk, masnû, basit olan o sebep ve tabiat dediğiniz maddelere, her bir şeyin vücuduna lâzım hadsiz cihazat ve âlâtı verip hakîmane, basîrane olan işleri kendi kendilerine yaptırmak mı daha kolaydır? –Acaba imtina derecesinde, imkân haricinde değil midir?– Senin, o insafsız aklının insafına havale ediyoruz.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    ای بیچاره‏ی اسباب پرست و عبادت کننده طبیعت! مادام که طبیعتِ هر چیز مانند خود آن چیز، مخلوق است، زیرا به وجود آمده و حادث می‏باشد؛ و علت ظاهری آن نیز مانند هر معلولی، مصنوع است؛ و وجود هر چیز نیازمند ابزار و جهازات بسیار زیادی‏ست؛ پس قدیر مطلقی هست که طبیعت و علت مذکور را می‏آفریند؛ و او چه نیازی دارد که وسایل عاجز را در ربوبیت و آفرینش، شریک خود گرداند؟ حاشا! او علت و معلول را مستقیماً و همراه با هم می‏آفریند و برای ظهور جلوه‏های اسماء و حکمت خود، با ترتیب و تنظیمی، مقارنت و سببیتی ظاهری به اشیا می‏دهد و اسباب و طبیعت را پرده و حجاب قدرت خویش می‏کند تا مرجع قصورها و نامهربانی‏ها و نواقص ظاهری شوند و عزت او مخدوش نگردد.
    '''Münkir ve tabiat-perest diyor ki:'''
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    آیا این ساده‏تر است که یک ساعت ساز، چرخ دنده‏های ساعتی را بسازد و آن‏ها را تنظیم کند یا این که دستگاه شگفت انگیزی در داخل چرخ دنده‏ها تعبیه کند و بعد، ساختن ساعت را به دستگاه بی‏جان مزبور بسپارد؟ آیا این خارج از دایره امکان نیست؟ به عقل بی‏انصافت رجوع کن، خود قضاوت نما؛
    Madem beni insafa davet ediyorsun. Ben de diyorum ki şimdiye kadar yanlış gittiğimiz yol hem yüz derece muhal hem gayet zararlı ve nihayet derecede çirkin bir meslek olduğunu itiraf ediyorum. Sâbık tahkikatınızdan zerre miktar şuuru bulunan anlayacak ki esbaba, tabiata icad vermek mümtenidir, muhaldir. Ve her şeyi doğrudan doğruya Vâcibü’l-vücud’a vermek vâcibdir, zarurîdir. Elhamdülillahi ale’l-iman deyip iman ediyorum.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    یا مثلاً کاتبی مرکب و کاغذ و قلم می‏آورد؛ آیا این ساده‏تر است که خود با وسایل مذکور کتابی بنویسد یا این که با مشقت و سختی بیش‏تر دستگاهی برای نوشتن بسازد که مخصوص همان کتاب باشد و بعد به دستگاه فاقد ادراک بگوید «حالا تو بنویس» و خودش هم دخالتی نکند؟ کدام آسان‏تر است؟ آیا صدبار مشکل‏تر از نوشتن نیست؟
    '''Yalnız bir şüphem var:''' Cenab-ı Hakk’ın Hâlık olduğunu kabul ediyorum fakat bazı cüz’î esbabın ehemmiyetsiz şeylerde icada müdahaleleri ve bir parça medh ü sena kazanmaları, saltanat-ı rububiyetine ne zarar verir? Saltanatına noksaniyet gelir mi?
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''اگر بگویی''' آری ایجاد دستگاهی که کتاب می‏نویسد صدبار دشوارتر از آن کتاب است؛ اما در دستگاه مذکور از این نظر که واسطه نگارش نسخه‏های متعدد کتاب می‏شود احتمالا سهولتی وجود دارد، '''در پاسخ باید گفت:'''
    '''Elcevap:''' Bazı risalelerde gayet kat’î ispat ettiğimiz gibi; hâkimiyetin şe’ni, müdahaleyi reddetmektir. Hattâ en edna bir hâkim, bir memur; daire-i hâkimiyetinde oğlunun müdahalesini kabul etmiyor. Hattâ hâkimiyetine müdahale tevehhümüyle, bazı dindar padişahlar –halife oldukları halde– masum evlatlarını katletmeleri, bu “redd-i müdahale kanunu”nun hâkimiyette ne kadar esaslı hükmettiğini gösteriyor. Bir nahiyede iki müdürden tut tâ bir memlekette iki padişaha kadar, hâkimiyetteki istiklaliyetin iktiza ettiği “men’-i iştirak kanunu” tarih-i beşerde çok acib herc ü merc ile kuvvetini göstermiş.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    نقاش ازلی با قدرت لایتناهی خود تجلیات بی‏نهایت اسمایش را همواره نو می‏کند تا در اشکال مختلف به ظهور برساند، لذا تَشخُّص و صورت‏های خاص اشیا را به نحوی خلق کرده است که هیچ مکتوب صمدانی و هیچ کتاب ربّانی هم‏چون کتاب‏های دیگر نمی‏باشد. برای افاده معانی جداگانه می‏بایست صورت‏های جداگانه‏‏یی در کار باشد.
    Acaba âciz ve muavenete muhtaç insanlardaki âmiriyet ve hâkimiyetin bir gölgesi, bu derece müdahaleyi reddetmeyi ve başkasının müdahalesini men’etmeyi ve hâkimiyetinde iştirak kabul etmemeyi ve makamında istiklaliyetini nihayet taassupla muhafazaya çalışmayı gör, sonra hâkimiyet-i mutlaka rububiyet derecesinde ve âmiriyet-i mutlaka uluhiyet derecesinde ve istiklaliyet-i mutlaka ehadiyet derecesinde ve istiğna-yı mutlak kādiriyet-i mutlaka derecesinde bir Zat-ı Zülcelal’de, bu redd-i müdahale ve men’-i iştirak ve tard-ı şerik, ne derece o hâkimiyetin zarurî bir lâzımı ve vâcib bir muktezası olduğunu kıyas edebilirsen et.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''اگر چشم داشته باشی به سیمای انسان بنگر و ببین که از زمان حضرت آدم تا کنون و بلکه تا ابد، این چهره کوچک با این که اعضای اصلی آن مشابه اعضای اصلی چهره‏های دیگر است اما هر چهره نسبت به چهره‏های دیگر قطعاً علامت و ویژگی خاصی دارد.'''
    '''Amma ikinci şık şüphen ki:''' Bazı esbab, bazı cüz’iyatın bazı ubudiyetlerine merci olsa, o Mabud-u Mutlak olan Zat-ı Vâcibü’l-vücud’a müteveccih zerrattan seyyarata kadar mahlukatın ubudiyetlerinden ne noksan gelir?
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''این است که هر چهره کتاب جداگانه‏‏یی‏ست.''' لیکن تنظیم صُنع، مستلزم نگارش و تألیف و ترتیب جداگانه‏‏یی‏ست و برای تأمین مواد لازم و قرار دادن آن در جای مناسب و درج هر چیز مورد نیاز برای وجود، دستگاه کاملاً جداگانه‏‏یی لازم است.
    '''Elcevap:''' Şu kâinatın Hâlık-ı Hakîm’i, kâinatı bir ağaç hükmünde halk edip en mükemmel meyvesini zîşuur ve zîşuurun içinde en câmi’ meyvesini insan yapmıştır. Ve insanın en ehemmiyetli, belki insanın netice-i hilkati ve gaye-i fıtratı ve semere-i hayatı olan şükür ve ibadeti; o Hâkim-i Mutlak ve Âmir-i Müstakil, kendini sevdirmek ve tanıttırmak için kâinatı halk eden o Vâhid-i Ehad, bütün kâinatın meyvesi olan insanı ve insanın en yüksek meyvesi olan şükür ve ibadetini başka ellere verir mi? Bütün bütün hikmetine zıt olarak, netice-i hilkati ve semere-i kâinatı abes eder mi? Hâşâ ve kellâ… Hem hikmetini ve rububiyetini inkâr ettirecek bir tarzda mahlukatın ibadetlerini başkalara vermeye rıza gösterir mi, hiç müsaade eder mi? Ve hem hadsiz bir derecede kendini sevdirmeyi ve tanıttırmayı ef’aliyle gösterdiği halde, en mükemmel mahlukatının şükür ve minnettarlıklarını, tahabbüb ve ubudiyetlerini başka esbaba vermekle kendini unutturup kâinattaki makasıd-ı âliyesini inkâr ettirir mi? Ey tabiat-perestlikten vazgeçen arkadaş! Haydi sen söyle!
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    اگر بر فرض محال طبیعت را یک مطبعه بدانیم؛ تنظیم امورانتشار یعنی قرار دادن انتظام معّینش در قالب، از مسایل اصلی یک چاپخانه خواهد بود؛ حال ایجاد مواد موجود در بدن ذی حیاتان که صدبار مشکل‏تر از ایجاد نظم و قالب بندی معین در مطبعه است، و جمع آوری این مواد از نقاط مختلف عالم با میزانی مخصوص و سر و سامان دادن منظم به آن‏ها و در اختیار مطبعه قرار دادنشان باز هم نیازمند قدرت و اراده قدیر مطلقی خواهد بود که آن مطبعه را ایجاد کرده است؛ به این ترتیب احتمال و فرض مطبعه بودن طبیعت کاملاً بی‏معنا و بیهوده است.
    O diyor: Elhamdülillah, bu iki şüphem hallolmakla beraber, vahdaniyet-i İlahiyeye dair ve Mabud-u Bi’l-hak o olduğuna ve ondan başkaları ibadete lâyık olmadığına o kadar parlak ve kuvvetli iki delil gösterdin ki onları inkâr etmek, güneşi ve gündüzü inkâr etmek gibi bir mükâberedir.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    صانع ذوالجلال و قادر کل شی مانند آن چه در مثال کتاب و ساعت بود، اسباب را خلق کرد، مسببات را نیز خلق می‏کند. او با حکمت خویش مسببات را به اسباب پیوند می‏دهد. جلوه‏‏یی از شریعت فطری کبرای الهی را که عبارت است از قوانین عادة الله - برای تنظیم حرکات کائنات - تعیین کرده؛ و در مقابل آن جلوه در اشیاء، طبیعت اشیاء را فقط به عنوان آینه و معکسی، با اراده‏ی خویش تعیین کرده است. و وجهی از طبیعت مزبور را که مظهر وجود خارجی‏ست با قدرت خویش ایجاد کرد و اشیا را در متن طبیعت آفرید و دریک‏دیگر آمیخت. آیا پذیرش این حقیقت که کاملاً معقول و نتیجه براهین بی‏شمار است، آسان است (در حد وجوب لازم نیست؟)، یا این که بگوییم ماده بی‏جان، بی‏ادراک، مخلوق، مصنوع، و بسیطی که شما سبب و طبیعت می‏نامید، همه جهازات و وسایل بی‏شمار و مورد نیاز برای هستی موجودات را در اختیارشان می‏گذارد و از آن‏ها می‏خواهد کارهای حکیمانه و بصیرانه را خود انجام ‏دهند؟ آیا این امر ممتنع و خارج از دایره امکان نیست؟ مطلب را به انصاف عقل بی‏انصاف تو ارجاع می‏دهیم.
    == Hâtime ==
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''طبیعت پرست و منکر(حق) می‏گوید:'''
    Tabiat fikr-i küfrîsini terk eden ve imana gelen zat diyor ki: Elhamdülillah, benim şüphelerim kalmadı; yalnız merakımı mûcib olan birkaç sualim var.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    حال که مرا به انصاف می‏خوانی باید بگویم: اعتراف می‏کنم راه خطایی که تاکنون طی کرده‏ایم، مسلکی بوده است بی‏نهایت پست، و صدبار محال و زیان‏بار. کسی که از حداقل شعور بهره مند باشد با نظر به تحقیقات سابق شما درمی یابد که نسبت دادن وجود به اسباب و طبیعت امری ممتنع و محال بوده و نسبت مستقیم هر چیز به واجب الوجود واجب و ضروری‏ست، لذا با گفتن '''«اَلحَمدُللهِ عَلی الایمان»''' ایمان می‏آورم.
    '''Birinci Sual:''' Çok tembellerden ve târikü’s-salâtlardan işitiyoruz, diyorlar ki: Cenab-ı Hakk’ın bizim ibadetimize ne ihtiyacı var ki Kur’an’da çok şiddet ve ısrar ile ibadeti terk edeni zecredip cehennem gibi dehşetli bir ceza ile tehdit ediyor. İtidalli ve istikametli ve adaletli olan ifade-i Kur’aniyeye nasıl yakışıyor ki ehemmiyetsiz bir cüz’î hataya karşı, nihayet şiddeti gösteriyor?
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''شبهه اول:''' خالق بودن حضرت حق را قبول می‏کنم، اما پذیرفتن این که برخی اسباب جزیی در ایجاد چیزهای بی‏اهمیت دخالت دارند و مدح و ثنای آن‏ها چه ضرری می‏تواند برای سلطنت ربوبی داشته باشد؟ مگر ممکن است سلطنت (حق) دچار نقصان گردد؟
    '''Elcevap:''' Evet, Cenab-ı Hak senin ibadetine, belki hiçbir şeye muhtaç değil. Fakat sen ibadete muhtaçsın, manen hastasın. İbadet ise manevî yaralarına tiryaklar hükmünde olduğunu çok risalelerde ispat etmişiz. Acaba bir hasta, o hastalık hakkında, şefkatli bir hekimin ona nâfi’ ilaçları içirmek hususunda ettiği ısrara mukabil, hekime dese: “Senin ne ihtiyacın var, bana böyle ısrar ediyorsun?” Ne kadar manasız olduğunu anlarsın.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''پاسخ:''' هم چنان که در برخی رساله‏ها به طور قطعی اثبات کرده‏ایم شأن حاکمیت طرد مداخله است. جزیی‏ترین حاکم یا مأمور نیز دخالت حتی پسرش را در قلمرو حکومتی خود نمی‏پذیرد. برخی پادشاهان دیندار (با این که خلیفه بوده‏اند) فرزندان بی‏گناهشان را با توهم مداخله در حاکمیت به قتل می‏رسانده‏اند. این‏ها نشان می‏دهد که «قانون رد مداخله» تا چه حد حکمی اساسی در حاکمیت است. از وجود دو مدیر در یک ناحیه بگیرید تا وجود دو پادشاه در یک کشور، استقلال در حاکمیت، «قانون منع اشتراک» را اقتضا دارد؛ این قاعده با هرج و مرج‏های فراوان قدرت خود را در تاریخ بشر نشان داده است.
    Amma Kur’an’ın terk-i ibadet hakkında şiddetli tehdidatı ve dehşetli cezaları ise nasıl ki bir padişah, raiyetinin hukukunu muhafaza etmek için âdi bir adamın, raiyetinin hukukuna zarar veren bir hatasına göre, şiddetli cezaya çarpar.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    سایه‏‏یی از حاکمیت و آمریت را در انسان‏های درمانده و نیازمند یاری ببین که چگونه با مداخله سرناسازگاری دارد و دخالت دیگران را برنمی تابد و در حاکمیت خویش اشتراک نمی‏پذیرد و در موقعیت و مقام خود با نهایت جدیت از استقلالش محافظت می‏کند، '''سپس آن را در ذات ذوالجلال با حاکمیت مطلقه‏یی در درجه‏ی ربوبیت و آمریت مطلقه‏یی در درجه‏ی الوهیت و استقلال مطلقه‏یی در درجه‏ی احدیت و استغنای مطلقه‏یی در درجه‏ی قادریت مطلق مقایسه کن؛ و دریاب که رد مداخله و منع اشتراک و طرد شریک برای آن حاکمیت تا چه حد مقتضایی لازم، واجب و ضروری‏ست.'''
    Öyle de ibadeti ve namazı terk eden adam, Sultan-ı ezel ve ebed’in raiyeti hükmünde olan mevcudatın hukukuna ehemmiyetli bir tecavüz ve manevî bir zulmeder. Çünkü mevcudatın kemalleri, Sâni’e müteveccih yüzlerinde tesbih ve ibadet ile tezahür eder. İbadeti terk eden, mevcudatın ibadetini görmez ve göremez, belki de inkâr eder. O vakit ibadet ve tesbih noktasında yüksek makamda bulunan ve her biri birer mektub-u Samedanî ve birer âyine-i esma-i Rabbaniye olan mevcudatı; âlî makamlarından tenzil ettiğinden ve ehemmiyetsiz, vazifesiz, camid, perişan bir vaziyette telakki ettiğinden mevcudatı tahkir eder; kemalâtını inkâr ve tecavüz eder.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''شبهه دوم:''' اگر بعضی از اسباب، مرجع برخی عبودیت‏ها در دسته‏‏یی از جزییات باشند چه نقصانی متوجه عبودیت مخلوقات از ذرات تا سیارات می‏شود که رو به سوی ذات واجب الوجودی دارند که معبود مطلق است؟
    Evet herkes, kâinatı kendi âyinesiyle görür. Cenab-ı Hak insanı kâinat için bir mikyas, bir mizan suretinde yaratmıştır. Her insan için bu âlemden hususi bir âlem vermiş. O âlemin rengini, o insanın itikad-ı kalbîsine göre gösteriyor.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''پاسخ:''' آفریننده حکیم، کائنات را به مثابه درختی آفرید و ذی شعوران را کامل‏ترین میوه آن، و جامع‏ترین میوه در میان ذی شعوران را نیز انسان قرار داد. حال خداوند که حاکم مطلق و آمر مستقل است، خدایی که واحد و احد است و کائنات را آفریده تا خود را بشناساند، تا دوستش داشته باشند، آیا ممکن است انسان را که میوه کائنات است و شکر و عبادت را که عالی‏ترین میوه انسان می‏باشد، شکر و عبادتی را که مهم‏ترین ثمره حیات انسان بلکه غایت فطرت و نتیجه خلقت اوست، به دستان دیگری بسپارد؟ آیا ممکن است نتیجه خلقت و ثمره کائنات را در ضدیت کامل با حکمتش، بیهوده و عبث کند؟ حاشا و کلا... آیا ممکن است رضایت دهد عبادت بندگانش را به دیگران دهند به طرزی که حکمت و ربوبیتش دچار انکار گردد؟ آیا خداوند چنین اجازه‏‏یی می‏دهد؟
    Mesela, gayet meyus ve matemli olarak ağlayan bir insan, mevcudatı ağlar ve meyus suretinde görür; gayet sürurlu ve neşeli, müjdeli ve kemal-i neşesinden gülen bir adam, kâinatı neşeli, güler gördüğü gibi; mütefekkirane ve ciddi bir surette ibadet ve tesbih eden adam, mevcudatın hakikaten mevcud ve muhakkak olan ibadet ve tesbihatlarını bir derece keşfeder ve görür. Gafletle veya inkârla ibadeti terk eden adam; mevcudatı, hakikat-i kemalâtına tamamıyla zıt ve muhalif ve hata bir surette tevehhüm eder ve manen onların hukukuna tecavüz eder.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    نیز خداوندی که با افعال خویش نشان می‏دهد در پی معرفی خود است و می‏خواهد او را دوست بدارند، آیا ممکن است شکرگزاری و احساس دِین و دوستی و بندگی کامل‏ترین مخلوقش را به اسباب دیگر داده و موجب فراموشی خویش گردد تا مقاصد عالیه‏اش در کائنات را انکار کنند؟ ای دوستی که از طبیعت پرستی دست برداشتی، تو بگو!
    Hem o târikü’s-salât, kendi kendine mâlik olmadığı için kendi mâlikinin bir abdi olan kendi nefsine zulmeder. Onun mâliki, o abdinin hakkını, onun nefs-i emmaresinden almak için dehşetli tehdit eder. Hem netice-i hilkati ve gaye-i fıtratı olan ibadeti terk ettiğinden, hikmet-i İlahiye ve meşiet-i Rabbaniyeye karşı bir tecavüz hükmüne geçer. Onun için cezaya çarpılır.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    (طبیعت پرست معترف به خطا) می‏گوید: '''الحمدلله دو شبهه من حل شد، در خصوص وحدانیت الهی و این که معبود بالحق اوست و جز او کسی شایسته پرستش نیست دو دلیل محکم و روشن بیان کردی که لازمه انکار آن‏ها تکبری بزرگ چون انکار خورشید و روز روشن است.'''
    '''Elhasıl:''' İbadeti terk eden hem kendi nefsine zulmeder –nefsi ise Cenab-ı Hakk’ın abdi ve memlûküdür– hem kâinatın hukuk-u kemalâtına karşı bir tecavüz, bir zulümdür. Evet nasıl ki küfür, mevcudata karşı bir tahkirdir; terk-i ibadet dahi kâinatın kemalâtını bir inkârdır. Hem hikmet-i İlahiyeye karşı bir tecavüz olduğundan, dehşetli tehdide, şiddetli cezaya müstahak olur.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    <span id="Hâtime"></span>
    İşte bu istihkakı ve mezkûr hakikati ifade etmek için Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyan, mu’cizane bir surette o şiddetli tarz-ı ifadeyi ihtiyar ederek, tam tamına hakikat-i belâgat olan mutabık-ı mukteza-yı hale mutabakat ediyor.
    == خاتمه ==
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    فردی که مسلک کفرآمیز طبیعت گرای خود را رها کرده و ایمان آورده بود گفت: خدا را شکر شبهه‏‏یی برایم باقی نماند، اما چند سؤال موجب کنجکاویم می‏شود:
    '''İkinci Sual:''' Tabiattan vazgeçen ve imana gelen zat diyor ki:
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''سؤال اول:''' از تنبل‏ها و تارک الصلات‏ها می‏شنویم که می‏گویند: حضرت حق چه نیازی به عبادت‏های ما دارد که در قرآن با تأکید تهدیدمان می‏کند که هرکس ترک عبادت کند مجازات می‏شود و با جزایی چون جهنم عذاب خواهد شد. آیا شایسته است قرآن صحیح و معتدل و عادل با یک خطای جزیی چنین شدید برخورد کند؟
    Her mevcud, her cihette, her işinde ve her şeyinde ve her şe’ninde meşiet-i İlahiyeye ve kudret-i Rabbaniyeye tabi olması, çok azîm bir hakikattir. Azameti cihetinde dar zihinlerimize sıkışmıyor. Halbuki gözümüzle gördüğümüz bu nihayet derecede mebzuliyet hem hilkat ve icad-ı eşyadaki hadsiz suhulet hem sâbık bürhanlarınızla tahakkuk eden vahdet yolundaki icad-ı eşyada nihayet derecede kolaylık ve suhulet hem nass-ı Kur’an ile beyan edilen مَا خَل۟قُكُم۟ وَلَا بَع۟ثُكُم۟ اِلَّا كَنَف۟سٍ وَاحِدَةٍ ۝ وَمَٓا اَم۟رُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَم۟حِ ال۟بَصَرِ اَو۟ هُوَ اَق۟رَبُ gibi âyetlerin sarahaten gösterdikleri nihayet derecede kolaylık, o hakikat-i azîmeyi, en makbul ve en makul bir mesele olduğunu gösteriyorlar. Bu kolaylığın sırrı ve hikmeti nedir?
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''پاسخ: آری، حضرت حق نه فقط به عبادت تو بلکه به هیچ چیز نیازی ندارد، اما تو محتاج عبادتی، زیرا به لحاظ معنا بیماری. ما در رساله‏های متعدد ثابت کرده‏ایم که عبادت برای امراض معنوی چون تریاق و پادزهر است.''' چه قدر بی‏معناست فرد بیمار خطاب به حکیم مشفقی که اصرار می‏کند داروهای نافع استعمال کند، بگوید «تو چه نیازی به این مطلب داری که تا این حد به من اصرار می‏کنی؟»
    '''Elcevap:''' Yirminci Mektup’un Onuncu Kelimesi olan وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَى۟ءٍ قَدٖيرٌ beyanında, o sır gayet vâzıh ve kat’î ve mukni bir tarzda beyan edilmiş. Hususan o mektubun zeylinde daha ziyade vuzuh ile ispat edilmiş ki bütün mevcudat, Sâni’-i Vâhid’e isnad edildiği vakit, bir tek mevcud hükmünde kolaylaşır. Eğer Vâhid-i Ehad’e verilmezse bir tek mahlukun icadı, bütün mevcudat kadar müşkülleşir ve bir çekirdek, bir ağaç kadar suubetli olur.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    اما در این باره که دلیل تهدیدات شدید و مجازات‏های وحشتناک قرآن در خصوص ترک عبادت چیست، باید گفت همان طور که یک پادشاه برای محافظت از حقوق رعیت، فردی را که با خطای خود به حقوق رعیتش تجاوز می‏کند به شدت مجازات می‏نماید؛
    Eğer Sâni’-i Hakiki’sine verilse kâinat bir ağaç gibi ve ağaç bir çekirdek gibi ve cennet bir bahar gibi ve bahar bir çiçek gibi kolaylaşır, suhulet peyda eder. Ve bilmüşahede görünen hadsiz mebzuliyet ve ucuzluğun ve her nev’in suhuletle kesret-i efradı bulunmasının ve kesret-i suhulet ve süratle muntazam, sanatlı, kıymetli mevcudatın kolayca vücuda gelmesinin sırlarına medar olan ve hikmetlerini gösteren yüzer delillerinden ve başka risalelerde tafsilen beyan edilen bir ikisine muhtasar bir işaret ederiz.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    کسی که ترک نماز و عبادت می‏کند نیز در حقیقت نسبت به حقوق موجودات که در حکم رعیت سلطان ازل و ابد می‏باشند تجاوزی مهم نموده، ستمی معنوی روا می‏دارد، زیرا کمال موجودات با تسبیح و عبادت در چهره رو به خالقشان نمایان می‏گردد. فردی که ترک عبادت می‏کند عبادت موجودات را نمی‏بیند و نمی‏تواند ببیند و اصولاً آن را انکار می‏کند. در آن صورت موجوداتی را که از نظر عبادت و تسبیح مقامات عالی دارند و هر یک از آن‏ها در حکم مکتوبی صمدانی و آیینه‏‏یی برای اسماء ربّانی هستند، تحقیر کرده و وضعیت آن‏ها را بی‏اهمیت، و خودشان را بی‏مسؤولیت و بی‏روح و پریشان قلمداد می‏کند. او چنین موجوداتی را تحقیر کرده، و کمالات‏شان را نادیده می‏انگارد و به حقوق‏شان تجاوز می‏کند.
    Mesela, nasıl ki yüz nefer, bir zabitin idaresine verilse; bir neferin, yüz zabitin idarelerine verilmesinden yüz derece daha kolay olduğu gibi; bir ordunun teçhizat-ı askeriyesi bir merkez, bir kanun, bir fabrika ve bir padişahın emrine verildiği vakit, âdeta kemiyeten bir neferin teçhizatı kadar kolaylaştığı gibi; bir neferin teçhizat-ı askeriyesi müteaddid merkezlere, müteaddid fabrikalara, müteaddid kumandanlara havalesi de âdeta bir ordunun teçhizatı kadar kemiyeten müşkülatlı oluyor. Çünkü bir tek neferin teçhizatı için bütün orduya lâzım olan fabrikaların bulunması gerektir.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    آری، هرکس کائنات را با آیینه خویش مشاهده می‏کند. حضرت حق انسان را برای عالم به صورت مقیاس و میزان آفریده است. عالمی خاص از این عالم به هر انسان داده شده که رنگ آن نسبت به اعتقاد قلبی انسان مشخص می‏شود.
    Hem bir ağacın sırr-ı vahdet cihetiyle, bir kökte, bir merkezde, bir kanun ile mevadd-ı hayatiyesi verildiğinden binler meyve veren o ağaç, bir meyve kadar suhuletli olduğu bilmüşahede görünür. Eğer vahdetten kesrete gidilse, her bir meyveye lâzım mevadd-ı hayatiye başka yerden verilse her bir meyve, bir ağaç kadar müşkülat peyda eder. Belki ağacın bir enmuzeci ve fihristesi olan bir tek çekirdek dahi o ağaç kadar suubetli olur. Çünkü bir ağacın hayatına lâzım olan bütün mevadd-ı hayatiye, bir tek çekirdek için de lâzım oluyor.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    مثلاً انسانی که مأیوس و ماتم زده است و می‏گرید، موجودات را گریان و مأیوس می‏بیند و کسی که شاد و خوشحال است و به سبب مژده‏‏یی که به او داده‏اند شادمان می‏خندد، عالم را شاد و خرم و خندان می‏بیند؛ کسی که متفکرانه و جدی عبادت می‏کند و تسبیح می‏گوید عبادت و تسبیح حقیقتاً موجود مخلوقات را به واسطه مرتبه‏‏یی از کشف مشاهده می‏کند. و کسی که بر اثر انکار و غفلت عبادت را ترک گفته است موجودات را مخالف، بر خطا و در ضدّیت با حقیقت کمالاتشان توهم کرده، و به لحاظ معنا به حقوق‏شان تجاوز می‏کند.
    İşte bu misaller gibi yüzler misaller var gösteriyorlar ki vahdette, nihayet derecede suhuletle vücuda gelen binler mevcud, şirkte ve kesrette, bir tek mevcuddan daha ziyade kolay olur.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    تارک الصلوت مذکور، به نفس خود از این لحاظ که مخلوق خداست و مالکیتی بر آن ندارد نیز ستم می‏کند. مالکش برای گرفتن حق مخلوق خود از نفس اماره او، به شدت تهدیدش می‏کند. او عبادت را به عنوان نتیجه خلقت و غایت فطرت ترک نموده است، لذا کاری که می‏کند در حکم تجاوز به حکمت الهی و مشیت ربّانی‏ست. این است که مجازات می‏شود.
    Sair risalelerde bu hakikat iki kere iki dört eder derecede ispat edildiğinden, onlara havale edip, burada yalnız bu suhulet ve kolaylığın ilim ve kader-i İlahî ve kudret-i Rabbaniye nokta-i nazarında gayet mühim bir sırrını beyan edeceğiz. Şöyle ki:
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''حاصل کلام:''' ترک کننده عبادت، هم به خود ظلم می‏کند (چون نفسش عبد و مملوک حضرت حق است) و هم در برابر حقوق کمالات کائنات، مرتکب تجاوز و ظلم می‏شود. آری، هم چنان‏که کفر تحقیر موجودات است، ترک عبادت نیز انکار کمالات عالم هستی است؛ و چون در حکم تجاوز به حکمت الهی‏ست چنین کسی مستحق تهدیدهای دهشتناک و مجازات‏های شدید می‏باشد.
    Sen bir mevcudsun. Eğer Kadîr-i Ezelî’ye kendini versen; bir kibrit çakar gibi hiçten, yoktan, bir emirle, hadsiz kudretiyle, seni bir anda halk eder. Eğer sen kendini ona vermezsen, belki esbab-ı maddiyeye ve tabiata isnad etsen o vakit sen, kâinatın muntazam bir hülâsası, meyvesi ve küçük bir fihristesi ve listesi olduğundan; seni yapmak için kâinatı ve anâsırı ince elek ile eleyip hassas ölçülerle aktar-ı âlemden senin vücudundaki maddeleri toplamak lâzım gelir.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    برای بیان این استحقاق و حقیقت مذکور است که قرآن معجز بیان به صورت اعجاز آمیزی لحن مزبور را برمی گزیند و چون حقیقت بلاغت است با مقتضای حال مطابقت می‏کند.
    Çünkü esbab-ı maddiye yalnız terkip eder, toplar. Kendilerinde bulunmayanı; hiçten, yoktan yapamadıkları, bütün ehl-i akıl yanında musaddaktır. Öyle ise küçük bir zîhayatın cismini aktar-ı âlemden toplamaya mecbur olurlar.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''سؤال دوم:''' کسی که از طبیعت صرفنظر کرد و به سوی ایمان آمد می‏گوید:
    İşte vahdette ve tevhidde ne kadar kolaylık ve şirkte ve dalalette ne kadar müşkülat var olduğunu anla!
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    حقیقت بزرگی‏ست که هر موجود در هر مقام و شرایطی تابع مشیت الهی و قدرت ربّانی‏ست؛ این حقیقت آن قدر عظیم است که ذهن محدود ما گنجایش آن را ندارد. فراوانی گسترده که با چشمان خود می‏بینیم و سهولت بی‏نهایتی که در خلقت و ایجاد اشیاء وجود دارد. و در مسیر وحدت، در ایجاد اشیا، سهولت و آسانی بی‏نهایتی هست، در آیاتی مانند:  
    İkincisi, ilim noktasında hadsiz bir suhulet vardır. Şöyle ki:
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    مَا خَل۟قُكُم۟ وَلَا بَع۟ثُكُم۟ اِلَّا كَنَف۟سٍ وَاحِدَةٍ ۝ وَمَٓا اَم۟رُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَم۟حِ ال۟بَصَرِ اَو۟ هُوَ اَق۟رَبُ(<ref> آفرینش شما (در آغاز) و زنده گرداندن شما (در انجام) جز همسان (آفرینش و زنده گرداندن) فردی نیست. (لقمان: 28).</ref>)؛ ﭿﯓ ﯔ    ﯕ ﯖﯗﯘﯙﯚﯛﯜﭾ (<ref> کار (برپایی) قیامت (و زنده گرداندن مردمان در آن، برای خدا ساده و آسان است و از لحاظ سرعت و سهولت، درست) به‏اندازة چشم برهم زدن و یا کوتاه‏تر از آن است. (نحل: 77).</ref>)به صراحت از سهولتی در نهایت درجه آن بحث می‏شود؛ این‏ها نشان می‏دهند که حقیقت بزرگ مذکور، مقبول‏ترین و معقول‏ترین مسأله است. سرّ و حکمت این سهولت چیست؟
    Kader, ilmin bir nev’idir ki her şeyin manevî ve mahsus kalıbı hükmünde bir miktar tayin eder. Ve o miktar-ı kaderî, o şeyin vücuduna bir plan, bir model hükmüne geçer. Kudret icad ettiği vakit, gayet suhuletle o kaderî miktar üstünde icad eder.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    '''پاسخ:''' در بیان وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَى۟ءٍ قَدٖيرٌ(<ref> و خدا بر هر چیزی توانا است (چرا که قدرت بی‏انتها است). (هود:4)</ref>) که کلمه  دهم  از  مکتوب  بیستم است سرّ مزبور کاملاً واضح، قطعی و قانع کننده بیان گردیده است. خصوصاً در ذیل آن مکتوب با وضوح ثابت شده است که '''همه موجودات وقتی به صانع واحد نسبت داده شوند، خلقت‏شان چون آفرینش یکی از موجودات سهل و آسان خواهد بود. حال اگر این نسبت به واحد احد داده نشود، آفرینش فقط یک موجود، چون خلقت همه موجودات دشوار می‏شود و ایجاد یک دانه صعوبت یک درخت را خواهد داشت.
    Eğer o şey muhit ve hadsiz ve ezelî bir ilmin sahibi olan Kadîr-i Zülcelal’e verilmezse –sâbıkan geçtiği gibi– binler müşkülat değil belki yüz muhalat ortaya düşer. Çünkü o miktar-ı kaderî ve miktar-ı ilmî olmazsa binler haricî ve maddî kalıplar, küçücük bir hayvanın cesedinde istimal edilmek lâzım gelir.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    اگر ایجادها به صانع حقیقی نسبت داده شود آفرینش کائنات به سهولت آفرینش یک درخت سهل و آسان خواهد بود و درخت چون دانه، بهشت چون بهار و بهار چون یک شاخه گل.''' بذل و بخشش فراوانی که به سادگی قابل مشاهده است و این که کثیری از افراد یک نوع به سهولت یافت می‏شود و خلق موجودات مصنوع و با ارزش آن هم با سهولتِ تمام و با سرعت، دلایل فراوانی دارد که مدار سهولت مذکورند و حکمت و راز آن را نشان می‏دهند و ما در رسایل دیگر به آن‏ها پرداخته‏ایم؛ لذا در این جا فقط به دو نمونه، آن هم به اختصار اشاره‏‏یی می‏کنیم.
    İşte vahdette nihayetsiz kolaylık ve dalalette ve şirkte hadsiz müşkülatın bir sırrını anla وَمَٓا اَم۟رُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَم۟حِ ال۟بَصَرِ اَو۟ هُوَ اَق۟رَبُ âyeti, ne kadar hakikatli ve doğru ve yüksek bir hakikati ifade ettiğini bil!
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    مثلاً اگر صد سرباز را تحت امر افسری واحد قرار دهند بسیار سهل‏تر است از این که یک سرباز را به صد افسر بسپارند؛ به همین ترتیب وقتی تجهیزات نظامی ارتشی به یک قانون، یک کارخانه، و تحت امر یک پادشاه داده شود به طور معمول و از نظر کمیّت به اندازه امور تجهیزاتی یک سرباز، سهل و ساده خواهد بود؛ حال اگر تجهیزات نظامی یک سرباز را به مراکز متعدد بسپارند یا متوجه کارخانه‏های متعدد کنند و به فرماندهان گوناگون ارجاع دهند از نظر کمّی مشکل تجهیزات یک ارتش را خواهد داشت، زیرا در آن صورت برای تجهیز فقط یک سرباز به کارخانه‏های مورد نیاز یک ارتش احتیاج خواهد بود.
    '''Üçüncü Sual:''' Eskiden düşman, şimdi dost olan mühtedi diyor ki: Şu zamanda çok ileri giden feylesoflar diyorlar ki: “Hiçten hiçbir şey icad edilmiyor ve hiçbir şey idam edilmiyor yalnız bir terkip bir tahlildir ki kâinat fabrikasını işlettiriyor.”
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    یا درختی را در نظر بگیرید که به سبب سرّ وحدت، مواد حیاتی‏اش در یک ریشه در یک مرکز و با یک قانون تأمین می‏گردد؛ لذا مشاهده می‏شود که خلقت این درخت با آن که هزاران میوه می‏دهد به اندازه آفرینش یک میوه سهل و ساده است. اگر جهت حرکت از وحدت به سوی کثرت باشد و مواد حیاتی لازم برای هر میوه از جاهای مختلف تأمین شود، هر میوه به اندازه درختی مشکل خواهد داشت. شاید دانه نیز که خلاصه و نمونه‏‏یی از درخت است به اندازه درخت مشکل ساز شود، زیرا تمام مواد حیاتی مورد نیاز یک درخت برای یک دانه نیز لازم خواهد شد.
    '''Elcevap:''' Nur-u Kur’an ile mevcudata bakmayan feylesofların en ileri gidenleri bakmışlar ki tabiat ve esbab vasıtasıyla bu mevcudatın teşekkülat ve vücudlarını –sâbıkan ispat ettiğimiz tarzda– imtina derecesinde müşkülatlı gördüklerinden, iki kısma ayrıldılar.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    صدها مثال دیگر مانند همین چند مثال نشان می‏دهند خلقت هزاران موجودی که در وحدت، بی‏نهایت سهل و ساده آفریده می‏شوند، از خلقت موجودی واحد که در شرک و کثرت به سر می‏برد به مراتب آسان‏تر است.
    Bir kısmı sofestaî olup, insanın hâssası olan akıldan istifa ederek, ahmak hayvanlardan daha aşağı düşerek, kâinatın vücudunu inkâr etmeyi; hattâ kendilerinin vücudlarını dahi inkâr etmesini; dalalet mesleğinde esbab ve tabiatın icad sahibi olmalarından daha ziyade kolay gördüklerinden hem kendilerini hem kâinatı inkâr edip, cehl-i mutlaka düşmüşler.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    در رساله‏های دیگر این حقیقت را مانند وضوح دو ضرب در دو مساوی‏ست با چهار، اثبات کرده‏ایم، لذا خواننده را بدان جا ارجاع می‏دهیم و در این جا فقط راز بسیار مهمی را از منظر سهولت و آسانی در علم و قَدَر الهی و قدرت ربّانی بیان می‏کنیم:
    İkinci güruh bakmışlar ki dalalette, esbab ve tabiat mûcid olmak noktasında, bir sinek ve bir çekirdeğin icadı, hadsiz müşkülatı var ve tavr-ı aklın haricinde bir iktidar iktiza ediyor. Onun için bilmecburiye icadı inkâr ediyorlar “Yoktan var olmaz.” diyorlar ve idamı da muhal görüyorlar “Var yok olmaz.” hükmediyorlar. Yalnız harekât-ı zerrat ile tesadüf rüzgârlarıyla bir terkip ve tahlil ve dağılmak ve toplanmak suretinde bir vaziyet-i itibariye tahayyül ediyorlar.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    اولاً تو یک موجود هستی، اگر خود را به قدیر ازلی واگذار کنی تو را به سرعت شعله ور شدن کبریتی، از هیچ، از عدم، با فرمانی و با قدرت بی‏نهایتش در آنی می‏آفریند؛ و اگر خود را به او وانگذاری و به اسباب مادی و طبیعت نسبت دهی در آن صورت چون خلاصه و میوه و فشرده مختصر کائنات هستی، و برای آفریدنت می‏بایست عالم هستی و همه عناصر را از غربالی ظریف بگذرانند و با مقیاس‏هایی دقیق مواد وجودی تو را از سراسر عالم جمع آوری کنند.
    İşte sen gel, ahmaklığın ve cehaletin en aşağı derecesinde, en yüksek akıllı kendini zanneden adamları gör ve dalalet, insanı ne kadar maskara ve süflî ve echel yaptığını bil, ibret al!
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    چون اسباب مادی صرفاً جمع آوری و ترکیب می‏کند. همه عاقلان تصدیق می‏کنند که اسباب مادی آن چه را در خود ندارند نمی‏توانند به وجود آورند. این است که برای ایجاد جسم یک ذی حیات کوچک مجبورند عناصر تشکیل دهنده‏اش را از سراسر عالم جمع آوری کنند.
    Acaba her senede, dört yüz bin envaı birden zemin yüzünde icad eden ve semavat ve arzı altı günde halk eden ve altı haftada, her baharda, kâinattan daha sanatlı, hikmetli zîhayat bir kâinatı inşa eden bir kudret-i ezeliye, bir ilm-i ezelînin dairesinde, planları ve miktarları taayyün eden mevcudat-ı ilmiyeyi göze göstermeyen bir ecza ile yazılan ve görünmeyen bir yazıyı göstermek için sürülen bir ecza misillü, gayet kolay o ma’dumat-ı hariciye olan mevcudat-ı ilmiyeye vücud-u haricî vermeyi o kudret-i ezeliyeden uzak görmek ve icadı inkâr etmek; evvelki güruh olan sofestaîlerden daha ziyade ahmakane ve cahilanedir.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    اینک دریاب که در وحدت و توحید تا چه حد سهولت و در شرک و گمراهی تا چه حد مشکلات وجود دارد.
    Bu bedbahtlar, âciz-i mutlak ve yalnız bir cüz-i ihtiyarîden başka ellerinde olmayan firavunlaşmış kendi nefisleri, hiçbir şeyi idam ve yok edemediklerinden ve hiçbir zerreyi, bir maddeyi, hiçten, yoktan icad edemediklerinden ve güvendikleri esbab ve tabiatın ellerinde hiçten icad gelmediği cihetle, ahmaklıklarından diyorlar: “Yoktan var olmaz, var da yok olmaz.” deyip bu bâtıl ve hata düsturu, Kadîr-i Mutlak’a teşmil etmek istiyorlar.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    ثانیاً در علم سهولتی بی‏پایان وجود دارد، توضیح مطلب این است:
    '''Evet, Kadîr-i Zülcelal’in iki tarzda icadı var. Biri, ihtira ve ibda iledir.''' Yani hiçten, yoktan vücud veriyor ve ona lâzım her şeyi de hiçten icad edip eline veriyor. '''Diğeri, inşa ile sanat iledir.''' Yani kemal-i hikmetini ve çok esmasının cilvelerini göstermek gibi çok dakik hikmetler için kâinatın anâsırından bir kısım mevcudatı inşa ediyor. Her emrine tabi olan zerratları ve maddeleri, rezzakıyet kanunuyla onlara gönderir ve onlarda çalıştırır.
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    قَدَر، نوعی از علم است که در حکم قالب مخصوص و معنوی هر چیز، مقدار مشخصی تعیین می‏کند. مقدار قَدَری، برای وجود آن شی در حکم یک طرح یا یک الگو می‏باشد. هنگامی که قدرت دست به ایجاد می‏زند، در نهایت سهولت براساس مقدار قَدَری تعیین شده ایجاد می‏کند.
    Evet, Kādir-i Mutlak’ın iki tarzda hem ibda hem inşa suretinde icadı var. Varı yok etmek ve yoğu var etmek; en kolay en suhuletli, belki daimî, umumî bir kanunudur. Bir baharda, üç yüz bin enva-ı zîhayat mahlukatın şekillerini, sıfatlarını, belki zerratlarından başka bütün keyfiyat ve ahvallerini hiçten var eden bir kudrete karşı “Yoğu var edemez!” diyen adam, yok olmalı!
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    اگر شی مزبور به قدیر ذوالجلالی که صاحب علم ازلی، لایتناهی و محیط است نسبت داده نشود؛ هم‏چنان‏که پیش از این گفتیم، نه تنها هزاران مشکل که محال‏های فراوان آشکار می‏گردد، زیرا اگر مقدار قَدَری و علمی نادیده گرفته شود لازم می‏شود هزاران قالب مادی و خارجی در بدن حیوانی بسیار کوچک به کار گرفته شود.
    Tabiatı bırakan ve hakikate geçen zat diyor ki: Cenab-ı Hakk’a zerrat adedince şükür ve hamd ü sena ediyorum ki kemal-i imanı kazandım, evham ve dalaletlerden kurtuldum ve hiçbir şüphem de kalmadı.
     
    </div>
    سهولت بی‏نهایتی را که در وحدت وجود دارد و مشکلات فراوانی را که در شرک و ضلالت هست دریاب و توجه کن که آیه:
     
    وَمَٓا اَم۟رُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَم۟حِ ال۟بَصَرِ اَو۟ هُوَ اَق۟رَبُ(<ref> کار (برپایی) قیامت (و زنده گرداندن مردمان در آن، برای خدا ساده و آسان است و از لحاظ سرعت و سهولت، درست) به‏اندازة چشم برهم زدن و یا کوتاه‏تر از آن است. (نحل: 77).</ref>) چه حقیقت درست، واقعی و متعالی را بیان می‏دارد.
     
    '''سؤال سوم:''' راه یافته‏‏یی که پیش‏تر دشمن بود و اینک دوست شده است می‏گوید: فیلسوفان بسیارمشهور زمانه ما می‏گویند: از عدم نه چیزی به وجود می‏آید و نه چیزی از بین می‏رود. صرفاً ترکیب و تحلیلی‏ست که دستگاه عالم هستی را به کار می‏اندازد.
     
    '''پاسخ:''' مشهورترین فیلسوفانی که با نور قرآن به موجودات نگاه نمی‏کنند دیده‏اند که وجود یافتن موجودات به واسطه طبیعت و اسباب (همان طور که پیش از این اثبات کرده‏ایم) دارای مشکلاتی در حد امتناع می‏باشد، لذا به دو گروه تقسیم شدند:
     
    '''گروهی''' از آن‏ها سوفسطایی شدند، دست از عقل که ویژگی انسان است شستند و از حیوانات نیز پست‏تر شده و وجود عالم هستی را انکار نمودند. آن‏ها حتی منکر وجود خود شدند و این نظر را سهل‏تر از قائل شدن فاعلیت اسباب و طبیعت یافتند، لذا با انکارخود و کائنات دچار جهل مطلق گردیدند.
     
    '''گروه دوم دیدند''' اعتقاد به فاعلیت اسباب و طبیعت در مسیر ضلالت، مثلاً ایجاد یک پشه یا یک دانه مشکلات فراوانی وجود دارد و این امر نیازمند اقتداری بیرون از دایره‏ی عقل است، به همین دلیل ناچار به انکار مسأله‏ی ایجاد می‏پردازند و می‏گویند «از نیست، هست حاصل نمی‏شود» و عدم را نیز محال می‏دانند و می‏گویند «هست، نیست نمی‏شود» این دسته از فیلسوفان در توهم خود به وضعیتی اعتباری به صورت ترکیب و تحلیل و آمیختگی و تجمع قائلند که بر اثر تصادف و حرکت ذرات حاصل می‏شود.
     
    '''حال بیا و کسانی را مشاهده کن که در پست‏ترین سطح حماقت و جهالت هستند و خود را عاقل‏ترین افراد گمان کرده‏اند. این حقیقت را دریاب که ضلالت، انسان را تا چه حد مسخره و پست و نادان می‏کند و از آن عبرت بگیر!'''
     
    حضرت حق سالانه چهارصد هزار نوع را به یکباره بر روی زمین خلق می‏کند، خدایی که زمین و آسمان‏ها را در شش روز آفرید، قدرتی ازلی که در هر بهار، در شش هفته، عالمی زنده، بر اساس صنعت، و حکیمانه‏تر از پیش ایجاد می‏کند. موجودات علمیه‏یی که طرح و مقدارشان در دایره‏ی علم ازلی معیّن گردیده، و فاقد وجود خارجی‏اند، به‏ سهولت تمام توسط قدرت ازلی وجود خارجی می‏یابند، مثل مالیدن مادّه‏یی سحرآمیز بر کاغذیی که با مرکب نامریی نوشته شده و مشخص شدن نوشته‏های آن. ناممکن دانستن این مطلب از قدرت ازلی حق، و انکار آفرینش، به مراتب احمقانه‏تر و جاهلانه‏تر از طرز فکر گروه اول یعنی سوفسطاییان است.
     
    این بیچارگان و عاجزان مطلق چیزی جز اراده‏‏یی محدود در اختیارشان نیست؛ و چون نفس فرعونی‏شان قادر به نابودی و از بین بردن چیزی نمی‏باشد و چون نمی‏توانند ذره یا ماده‏‏یی را از هیچ و عدم، موجود کنند، و اسباب و طبیعت نیز که مورد اعتمادشان است قادر به ایجاد چیزی نمی‏باشد، احمقانه می‏گویند: «وجود از عدم حاصل نمی‏شود، و موجود نیز هیچگاه معدوم نمی‏شود.» و این چنین می‏خواهند قدیر مطلق را هم شامل این قاعده باطل و خطا کنند.
     
    '''آری، قدیر مطلق دو نوع «ایجاد» می‏کند: یکی با اختراع و ابداع است، یعنی از هیچ و نیستی موجود می‏کند و هر چیز لازم برای این موجود را نیز از هیچ ایجاد می‏کند و در اختیارش می‏گذارد. نوع دیگر با انشاء و براساس صنعت‏گری‏ست، یعنی برای حکمت‏هایی دقیق چون نشان دادن کمال حکمت و جلوه‏های اسماء خود، قسمی از موجودات را از عناصر عالم انشاء می‏کند، و ذرات و مواد را که تابع اوامرش هستند به واسطه قانون رزاقیّت به سوی آن‏ها گسیل می‏دارد و در آن‏ها به کار می‏گیرد.'''
     
    '''آری، قادر مطلق به دو صورت، یعنی ابداع و انشاء ایجاد می‏کند. نیست کردن هست، و هست کردن نیست، سهل‏ترین، ساده‏ترین، عمومی‏ترین و دائمی‏ترین قانون اوست. خداوند قدرتی‏ست که در هر بهار تمام احوال و کیفیات اشکال و صفات و ذرات سیصد هزار نوع از مخلوقات را از نیست هست می‏کند؛ کسی که در مورد چنین پروردگاری بگوید «قادر به هست کردن معدوم نیست» خود باید معدوم شود!'''
     
    فردی که طبیعت را رها کرده، و وارد حیطه حقیقت شده بود می‏گوید: «حضرت حق را به رقم همه ذرات، شکر و حمد و ثنا می‏گویم که کمال ایمان را کسب کردم، و از اوهام و ضلالت نجات یافتم و شبهه‏‏یی هم برایم باقی نماند.»


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    اَل۟حَم۟دُ لِلّٰهِ عَلٰى دٖينِ ال۟اِس۟لَامِ وَ كَمَالِ ال۟اٖيمَانِ
    اَل۟حَم۟دُ لِلّٰهِ عَلٰى دٖينِ ال۟اِس۟لَامِ وَ كَمَالِ ال۟اٖيمَانِ
    </div>


    <div lang="tr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">
    سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ(<ref> فرشتگان گفتند: منزّهی تو، ما چیزی جز آنچه به ما آموخته‏ای نمی‏دانیم (و توانایی جانشینی را در زمین و استعداد اشتغال به امور مادی را نداریم و معترفیم که آدم موجودی شایسته‏تر از ما است و) تو دانا و حکیمی. (بقره: 32).</ref>)
    سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ
    </div>




    08.51, 11 Ekim 2024 itibarı ile sayfanın şu anki hâli

    Diğer diller:

    رساله طبیعت

    رساله حاضراندیشه کفرآمیزی را که ممکن است از طبیعت سربرآورد، از بین می‏برد به شکلی که هیچ گاه جان نگیرد؛ و سنگ زیرین کفر را زیر و زبر می‏کند.

    تذکر:

    واقعیت مسیری که منکران از طبیعیون طی می‏کنند، در این بیانیه تحت عنوان 9 محال که متضمن دست کم 90 محال می‏باشد بیان می‏گردد و نشان داده می‏شود که تا چه حد پلید و دور از خرد و خرافه می‏باشد. چون محال‏های مذکور در رساله‏های دیگر تا حدودی توضیح داده شده است، در این جا برای رعایت اختصار به برخی از موارد نپرداخته‏ایم. لذا در یک لحظه به ذهن متبادر می‏شود «چگونه ممکن است این فیلسوفان عقلگرای مشهور چنین خرافه آشکار و تا این حد روشن را پذیرفته و در آن مسیر طی طریق کنند؟»

    آری، آن‏ها نتوانسته‏اند چهره درونی مسلک خویش را ببینند. حقیقت مسلک آن‏ها و لازمه و مقتضای آن به عنوان خلاصه‏ی مذهب غیرمعقول ([1])، کریه و ناپاک‏شان در ابتدای هر «محال» نوشته شده است و من حاضرم آن را برای کسانی که شبهه دارند با براهین کاملاً بدیهی و قطعیِ مفصّل بیان و اثبات کنم.

    بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

    قَالَت۟ رُسُلُهُم۟ اَفِى اللّٰهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضِ([2])

    آیه کریمه فوق با استفهام انکاری اعلام می‏دارد که درخصوص حضرت حق شکی نمی‏توان داشت و نباید داشت؛ و نشان می‏دهد که وجود و وحدانیت الهی در مرتبه بداهت است.

    پیش از توضیح این سرّ، تذکری باید بدهیم:

    در سال 1338 به آنکارا رفتم. دیدم اندیشه کفرآمیز زندقه‏‏یی برای نفوذ به عالم فکری قوی اهل ایمان - که از غلبه لشکر اسلام بر یونان، در نشاط و سرور بود - و سمپاشی و تخریب آن، با دسیسه و فریب فعال است. گفتم «ای وای که این اژدها به ارکان ایمان صدمه خواهد زد!» در آن لحظه آیه کریمه مذکور وجود و وحدانیت الهی را کاملاً بدیهی به من تفهیم کرد. از آیه استمداد کردم و برهانی قوی و مأخوذ از قرآن حکیم را که می‏توانست سر آن زندیق را به سنگ کوبد در نسخه عربی رساله نور نوشتم و در مطبعه ینی گون در آنکارا منتشر کردم. افسوس که چون تعداد کسانی که عربی می‏دانند کم و شمار آنان که این قبیل مطالب برایشان اهمیت داشته باشد نادر است؛ رساله مذکور که برهانی قوی را در نهایت اجمال و اختصار بیان می‏کرد تأثیر چندانی برجای نگذاشت. متأسفانه اندیشه بی‏دینی گسترش یافت و قدرت بیش‏تری گرفت. برهان یاد شده را ناچار به ترکی بیان می‏کنم. بخش‏هایی از آن برهان در رساله‏های دیگر به طور کامل توضیح داده شده است، لذا در این جا به اختصار نوشته می‏شود. برهان‏های تقسیم بندی شده در رسایل دیگر در این برهان تاحدودی جمع شده و هر کدامشان به منزله جزیی از این برهان تلقی می‏گردند.

    مقدمه

    ای انسان! بدان، واژه‏هایی هست که از دهان انسان‏ها خارج می‏شوند و بوی بی‏دینی می‏دهند و اهل ایمان نا آگاهانه از آن‏ها استفاده می‏کنند. سه مورد از مهم‏ترین آن‏ها را در زیر بیان می‏کنیم.

    اول: «اَوجَدَتهُ الَاسبَابُ» یعنی اسباب این شی را ایجاد می‏کند.

    دوم: «تَشَکَّلَ بنَفسِهِ» یعنی به خودی خود شکل می‏گیرد، وجود می‏یابد و به آخر می‏رسد.

    سوم: «اِقتَضَتهُ الطَّبیعَهُ» یعنی طبیعی‏ست، به اقتضای طبیعت وجود یافته است.

    آری، موجودات هستند و هستی آن‏ها را نمی‏توان انکار کرد. هر موجودی نیز هنرمندانه و با حکمت به وجود می‏آید؛ به همین ترتیب موجودات چون قدیم نیستند لاجرم حادث محسوب می‏شوند. حال ای ملحد! در باره این موجود، مثلاً این حیوان یا باید بگویی اسباب عالم آن را ایجاد کرده است، یعنی به واسطه اجتماع اسباب وجود یافته، یا این که به خودی خود موجود شده است، یا به اقتضای طبیعت یعنی تحت تأثیر طبیعت، هستی می‏یابد و یا این که با قدرت قدیری ذوالجلال ایجاد می‏شود.

    به لحاظ عقلی جز این چهار راه، راه دیگری وجود ندارد. اگر سه راه اول به یقین اثبات گردد که محال و باطل و ممتنع و امکان ناپذیر می‏باشد، بالضروره و بالبداهه راه چهارم که طریق وحدانیت است بی‏شک و شبهه‏‏یی اثبات می‏گردد.

    اما راه اول که می‏گوید

    وجود مخلوقات و شکل گیری اشیا به واسطه اجتماع اسباب عالم صورت می‏گیرد،

    از محالات فراوانی که در این بحث وجود دارد فقط سه مورد آن را به شرح زیر ذکر می‏کنیم:

    محال اول

    در یک داروخانه صدها شیشه حاوی مواد متفاوت با هم وجود دارد. فرض کنیم از داروهای موجود در این داروخانه می‏خواهند معجونی ذی حیات تهیه کنند، یعنی قرار است پادزهری عالی و در عین حال برخوردار از حیات از آن‏ها به وجود آید. فرض کنیم آمدیم و در آن داروخانه تعداد زیادی از آن معجون یا پادزهر ذی حیات را دیدیم و هر کدامشان را مورد بررسی قرار دادیم.

    می‏بینیم از هر کدام از شیشه‏ها به میزانی خاص مثلاً به قدر دو درهم (واحد وزن در گذشته، به سنگینی سه گرم.م) از این، سه چهار درهم از آن، شش هفت درهم از آن یکی و هکذا مقادیر مختلفی از هر کدام برداشته شده است. می‏دانیم که از یک شیشه مثلاً اگر یک درهم یا بیش‏تر یا کم‏تر اخذ شده باشد معجون دارای حیات نخواهد شد، یعنی نمی‏تواند از حیثیت حیات برخوردار گردد. از هر شیشه ماده‏‏یی به اندازه مشخص برداشته شده که اگر ذره‏‏یی کم‏تر یا بیش‏تر شود پادزهر خاصیت خود را از دست می‏دهد. تعداد شیشه‏ها بیش از پنجاه عدد است و از هریک به میزان مشخص و جداگانه‏‏یی دارو برداشته شده است.

    آیا اصلاً امکان و احتمال دارد که داروهای اخذ شده از شیشه‏ها که به مقدارهای مختلف بوده است، با واژگونی شیشه‏ها پس از واقعه‏‏یی عجیب یا هوایی توفانی و ریخته شدن محتویاتشان به همان میزان مورد نظر حاصل شده و داروها به خودی خود دور هم جمع شوند و معجونِ مورد نظر را به وجود آورند؟ آیا بی‏پایه‏تر، باطل‏تر و محال‏تر از این، چیزی هست؟ حتی حمار اگر دچار خریتی مضاعف گردد و بعد انسان شود بازهم این فکر را قبول نخواهد کرد و خواهد گریخت.

    همه ذی حیاتان هم‏چون مثال مذکور بی‏شک معجون یا ترکیبی برخوردار از حیات می‏باشند. هر نباتی مانند پادزهری دارای حیات است که از اجزا و مواد متعددی تشکیل شده و با میزان و مقیاسی بسیار دقیق از مواد اخذ شده ترکیب گردیده است. همین گیاه اگر به اسباب نسبت داده شده و گفته شود «اسباب آن را ایجاد کرده‏اند»، مانند همان معجونی که ادعا شد با واژگونی شیشه‏های داروخانه وجود یافته است دور از عقل، محال و باطل خواهد بود.

    نتیجه این که در داروخانه بزرگ عالم، مواد حیاتی که براساس قضا و قدر حکیم ازلی اخذ می‏گردند با حکمتی لایتناهی و علمی بی‏پایان و اراده‏‏یی که همه چیز را شامل می‏شود می‏توانند وجود یابند. بیچاره‏‏یی که خلقت را کار اسباب و طبایع و عناصر کلی می‏داند که نابینایند و ناشنوا و مانند سیل در جریان؛ مانند دیوانه‏‏یی‏ست که بر اثر هذیان، می‏گوید آن پادزهر عجیب به خودی خود از داخل شیشه‏ها بیرون آمده و وجود یافته است. او احمق‏تر از احمقی‏ست که در حال مستی به سر می‏برد. آری، کفرگویی مذکور در حقیقت هذیانی احمقانه، نا بخردانه، و ابلهانه است.

    محال دوم

    اگر همه چیزها به جای قدیر ذوالجلالی که واحد احد است به اسباب نسبت داده شوند باید بسیاری از اسباب و عناصر عالم در وجود هر ذی حیاتی دخالت کنند؛ در حالی که در وجود مخلوق کوچکی چون پشه، اجتماع اسباب متباین و متضاد برای ایجاد نظمی کامل و میزانی حساس و پیوندی تمام چنان محال آشکاری‏ست که اگر کسی به اندازه بال پشه دارای شعور باشد خواهد گفت: «این محال و غیر ممکن است.»

    آری، جسم بسیار کوچک پشه با بیش‏تر عناصر و اسباب عالم مرتبط است و حتی فشرده و خلاصه عالم است. اگر خلقت پشه به قدیر ازلی نسبت داده نشود، اسباب مادی همواره می‏بایست در هستی آن حضور داشته باشند و حتی در درون جسم کوچکش باشند. مثلاً باید وارد سلول چشمش شوند که نمونه کوچکی از جسمش است، زیرا اگر سبب، مادی باشد باید همراه و در درون مُسَبَّب باشد. حال در سلول چشمی که بند انگشتان ظریف‏تر از سوزن دو پشه هم جا نمی‏گیرد، باید قبول کرد ارکان و عناصر و طبایع عالم به طور مادی حضور دارند و با مهارت هم کار می‏کنند.

    ابله‏ترین سوفسطایی هم از پذیرش چنین عقیده‏‏یی شرم می‏کند.

    محال سوم

    براساس قاعده قطعی «الَواحِدُ لایَصدُرُ اِلّا عَن الَواحِدِ» اگر موجودی دارای وحدت باشد بی‏تردید از واحد صادر شده است. به ویژه این که آن موجود اگر از نظمی کامل و میزانی دقیق برخوردار بوده و مظهر حیاتی جامع باشد، به یقین می‏توان دانست که دست‏های متعددی که باعث اختلاف و کشمکش می‏شوند در آفرینشش دخیل نبوده‏اند؛ بلکه خالقی بسیار قدرتمند و حکیم آن را آفریده است؛ اسباب طبیعی، بی‏حد و حصر، بی‏جان، جاهل، متجاوز، فاقد ادراک، نابینا، ناشنوا و آشفته‏اند و نابینایی و ناشنوایی‏شان در راه‏های مملو از امکانات بی‏شمار و به واسطه اجتماع و اختلاط فزونی می‏یابد؛ با این حال نسبت دادن موجود برخوردار از وحدت و انسجام و نظم به آن‏ها از پذیرش یکباره صد امر محال نیز از عقل و خرد دورتر است.

    قطع نظر از این امر محال، اسباب مادی به واسطه مباشرت و تماس تأثیر خود را می‏گذارند؛ در حالی که تماس اسباب طبیعی با ظاهر موجودات ذی حیات صورت می‏گیرد، اما به روشنی مشاهده می‏کنیم باطن ذی حیاتان که برای اسباب مادی قابل دسترسی و تماس نیست، بسیار منظم‏تر، لطیف‏تر و از نظر صُنع، کامل‏تر از ظاهر آن‏ها می‏باشد.

    موجودات بسیار کوچک یا حیوانات کوچکی که اسباب مادی با تمام ابزار و وسایلشان به هیچ وجه قادر به تصرف در باطن آن‏ها نیستند، و با ظاهر آن‏ها نیز تماس کاملی نمی‏توانند داشته باشند؛ گاه از نظر صُنع بیش از مخلوقات بزرگ شگفتی آفرین‏اند و از نظر آفرینش دارای صورتی بدیع هستند؛ نسبت دادن آن‏ها به اسباب کور و ناشنوا و متضاد با هم، اسباب بزرگ و دور و بی‏جان و جاهل و عظیم، فقط در صورتی امکان پذیر است که فرد، صد درجه نابینا و ناشنوا باشد.

    کلمه دوم:

    «تَشَکَّلَ بِنَفسِهِ»؛ یعنی به خودی خود شکل می‏گیرد.

    این عبارت نیز محالات فراوانی دارد و از جهات متعددی باطل و محال است، به عنوان نمونه سه مورد از محالاتش را به شرح زیر بیان می‏کنیم:

    محال اول

    ای منکر معاند! منیّت چنان موجب حماقت تو شده است که سفارش می‏کنی صد امر محال را به یکباره بپذیرند. تو موجود هستی نه ماده‏‏یی بسیط و بی‏روح و بی‏تغییر. مدام در حال تجدد و نو شدنی؛ هم‏چون ماشینی منظم و دقیق یا مانند کاخی فوق‏العاده که همواره در تحول است. ذرات همیشه در وجود تو در حال کارند. وجود تو مخصوصاً در مناسبات مربوط به رزق و به ویژه در ارتباط با بقای نوعی با کائنات مرتبط است و داد و ستد دارد. ذرات فعال در وجود تو برای جلوگیری از تخریب این مناسبت و برای ممانعت از نابودی این ارتباط دقت می‏کنند و با احتیاط کامل گام برمی دارند. گویی نظر بر تمام کائنات دارند و مناسبات تو را در سراسر کائنات مشاهده کرده و خود را با آن تنظیم و هماهنگ می‏کنند. تو با حواس ظاهری و باطنی خویش و نسبت به وضعیت فوق‏العاده ذرات وجودی‏ات استفاده می‏کنی.

    تو اگر ذرات موجود در وجودت را مأموران کوچکی ندانی که براساس قانون قدیر ازلی حرکت می‏کنند و اگر قبول نداشته باشی که لشکر یا نوک قلم تقدیر او (هر ذره نوک یک قلم) یا نقطه‏های قلم قدرت اویند (هر ذره یک نقطه)، در آن صورت هر ذرّه‏ی فعّال مثلاً در چشم تو باید چنان چشمی داشته باشد که اولاً بتواند هر سوی پیکر جسمانی‏ات را ببیند، در ثانی سراسر کائنات را که با آن در ارتباط هستی زیر نظر داشته باشد و گذشته و آینده و نسل و اصل و سرچشمه عناصر وجودی و منبع و معدن رزق و روزی‏ات را بداند و بشناسد و به اندازه صد نابغه عقل و خرد داشته باشد. قائل شدن علم و شعوری صد برابر بیش‏تر از آن چه افلاطون داشت برای ذرات وجودی هم‏چون تویی که بهره‏‏یی ولو اندک از عقل ندارد، دیوانگی و کاری عبث است.

    محال دوم

    وجود تو به کاخی با عظمت می‏ماند با هزار گنبد؛ سنگ‏ها در هر گنبد، بی‏ستون، سر بر شانه هم نهاده، معلق‏اند. وجود تو البته از این کاخ هزاران بار عجیب‏تر است، زیرا سرای وجود تو دائماً در کمال دقت و نظم نو می‏شود. قطع نظر از روح که امر بسیار فوق‏العاده‏‏یی‏ست و قلب و لطایف معنوی، هر یک از اعضای بدنت در حکم خانه‏‏یی با گنبدی زیبا‏ست. ذرات مانند سنگ‏های به کار رفته در گنبد، در کمال هماهنگی و تناسب در کنار هم، بنایی فوق‏العاده، هنری شگفت انگیز و معجزات قدرتمندانه‏‏یی چون چشم و زبان را به نمایش می‏گذارند.

    درصورتی که هریک از این ذرات، مأمور فرمانبر گرداننده این عالم نباشند، هر ذره می‏بایست حاکم مطلق و در عین حال محکوم مطلق همه ذرات بدن باشد؛ باید شبیه تک تک آن‏ها بوده و در عین حال از نظر حاکمیت باید با آن‏ها تضاد داشته باشد؛ هم چنین می‏بایست مصدر و منبع اکثر صفاتی باشد که مختص واجب الوجود است، نیز کاملاً مقید و در عین حال کاملاً مطلق باشد؛ نسبت دادن مصنوع واحد و منظمی که براساس سرّ وحدت تنها می‏تواند اثر یک واحد احد باشد، به ذرات بی‏شمار، مطلبی‏ست که اگر کسی اندک بهره‏‏یی از شعور برده باشد درک خواهد کرد محالی آشکار و روشن می‏باشد.

    محال سوم

    وجود تو اگر با قلم قدیر ازلی که واحد احد است مکتوب نشود و تابع و منسوب اسباب و طبیعت باشد، لازم می‏آید قالب‏های طبیعت برای سلول‏های وجودت گرفته تا هزاران شی‏ مرکب – مانند دایره‏های تو‏در‏تو – وجود داشته باشد.

    زیرا مثلاً همین کتابی که در دست دارید اگر مکتوب باشد، قلمی واحد همه آن را با استناد به علم کاتبش خواهد نوشت؛ اما اگر مکتوب نباشد و به قلم او سپرده نشود و بگویند خود به خودی به وجود آمده است یا آن را به طبیعت نسبت دهند، در آن صورت مانند کتاب چاپ شده، برای هر حرفش قلمی فلزی لازم است تا منتشر گردد. همان طور که در چاپخانه به تعداد حروف، قالب‏های فلزی وجود دارد و به واسطه آن‏هاست که حروف در کتاب موجود می‏شوند؛ در آن صورت در مقابل فقط یک قلم، به تعداد حروف باید قلم‏ها وجود داشته باشد. ممکن است در بین حروف، درون حرف بزرگی با قلمی ریز صفحه‏‏یی با خطی ریز نگاشته شود - کما این که چنین مواردی پیش می‏آید - در این صورت برای حرفی، هزاران قلم لازم است. اگر (مخلوق مورد نظر) مانند جسم تو دارای وضعیتی منظم و تو‏در‏تو باشد. می‏بایست در هر دایره برای هر جزیی به تعداد همه مرکب‏ها قالب داشته باشیم؛

    بنابراین اگر این مطلب را هم که صدها بار محال است، ممکن بدانی، می‏بایست حروف فلزی هنرمندانه و منظم و قالب‏ها و قلم‏های دقیق را، باز هم به قلم واحدی واگذار کرد؛ در غیر این صورت برای ساختن قلم‏ها، قالب‏ها و حروف فلزی مورد نیاز، به تعداد خودشان قلم و قالب و حروف لازم خواهد بود، زیرا آن‏ها هم مصنوعات ساخته شده و منظمی هستند؛ و هکذا تسلسل به همین شکل ادامه خواهد یافت.

    اینک تو نیز دریاب! چنین اندیشه‏‏یی به تعداد ذرات وجودت با محالات و مسایل بیهوده آمیخته است. ای انکار کننده معاند! شرم کن و دست از این گمراهی بردار.

    کلمه سوم:

    «ِاقتَضَتهُ الطَّبِیعَةُ»، یعنی اقتضای طبیعت است، طبیعت به وجود می‏آورد.

    این حُکم محال‏های فراوانی دارد که به عنوان نمونه سه مورد آن را به شرح زیر بیان می‏کنیم:

    محال اول

    اگر صنعت و ایجاد بصیرانه و حکیمانه‏‏یی که در موجودات، مخصوصاً ذی حیات مشاهده می‏شود به قلم تقدیر و قدرت شمس ازلی نسبت داده نشود، و آن را از طبیعت و قدرت کور و کر و فاقد اندیشه بدانیم طبیعت باید برای ایجاد، در هر چیز، ماشین‏ها و چاپخانه‏های معنوی بی‏شماری داشته باشد، یا در هر چیز، قدرت و حکمتی قرار دهد که قادر به خلق و اداره کائنات باشد.

    جلوه‏ها و بازتاب خورشید در قطعات کوچک آبگینه بر روی زمین یا در قطره‏ها دیده می‏شود، اگر این خورشیدهای کوچک مثالی که با انعکاس به وجود آمده‏اند تنها به خورشید اصلی موجود در آسمان نسبت داده نشوند باید در خرده شیشه کوچکی که به اندازه سر یک کبریت هم نیست، وجود خارجی خورشیدی طبیعی، فطری، در ظاهر کوچک اما به لحاظ معنا بزرگ و عمیق، و دارای ویژگی‏های مربوطه را بپذیریم و ناچار قبول کنیم که به تعداد ذرات تشکیل دهنده شیشه‏ها، خورشیدهای طبیعی وجود دارد.

    درست مانند همین مثال، اگر موجودات و ذی حیاتان را مستقیماً به تجلی اسماء شمس ازلی نسبت ندهیم، در هر موجود مخصوصاً در هر ذی حیاتی باید طبیعت و نیرویی دارای قدرت و اراده بی‏پایان و علم و حکمتی لایتناهی وجود داشته باشد که در حقیقت به معنی پذیرش وجود پروردگاری در آن‏هاست. این طرز تلقی باطل‏ترین محالات و بی‏پایه‏ترین فکر در عالم است. کسی که صُنع خالق کائنات را به طبیعتی موهوم، بی‏اهمیت و بی‏ادراک نسبت می‏دهد نشان می‏دهد که از حیوان صد بار حیوان‏تر و بی‏ادراک‏تراست.

    محال دوم

    اگرموجودات کاملاً متوازن و با نظمی را که براساس حکمت و صُنع آفریده شده‏اند به قدیری لایتناهی و ذاتی حکیم نسبت ندهیم و ایجاد آن‏ها را از طبیعت بدانیم، طبیعت باید در هر تکه خاکی، ماشین‏ها و مطبعه‏هایی به تعداد تمام چاپخانه‏ها و کارخانه‏های اروپا داشته باشد؛ تا این که آن تکه خاک بتواند منشأ و محل رشد و نمو گل‏ها و میوه‏ها گردد،

    زیرا بالفعل مشاهده می‏شود همه گل‏هایی که دانه‏هایشان به نوبت در گلدان نهاده می‏شود شکل و شمایلی کاملاً متفاوت از یک‏دیگر می‏یابند.

    اگر(آفرینش موجودات را) به قدیر ذوالجلال نسبت ندهیم در هر گلدان و برای هر گل، باید ماشینی طبیعی، معنوی و جداگانه تدارک ببینیم؛ در غیر این صورت گلی به وجود نمی‏آید، زیرا ماده دانه‏ها نیز مانند نطفه‏ها و تخم‏ها یکی‏ست، یعنی، عبارت است از مخلوطی بی‏شکل و نامنظم و خمیر مانندی از هیدروژن و اکسیژن و کربن و ازت، و از طرف دیگر چون هوا، آب، حرارت، و نور، بسیط و بی‏ادراک‏اند و در برابر هر چیز چون سیل جریان می‏یابند، برای آن که گل‏های بی‏شماری وجود یابند و جداگانه و منظم و هنرمندانه سر از خاک برآورند بالبداهه و بالضروره باید در خاکی که در آن کاسه یا گلدان است به لحاظ معنا به قدر اروپا، مطبعه‏ها و کارخانه‏هایی معنوی و در مقیاسی کوچک وجود داشته باشد تا این مقدار پارچه ذی حیات و منسوجاتی با هزاران نقش تهیه گردد.

    حال، میزان انحراف اندیشه کفرآمیز طبیعیون از دایره عقل را خود قیاس کن و احمق‏های سرخوش به ظاهر انسان را ببین که گمان کرده‏اند طبیعت آفریننده است. اینان ادعا می‏کنند دانا و خردمندند، و تو ببین که تا چه حد از عقل و دانش دورند و اندیشه‏‏یی بی‏پایه، ممتنع و غیرممکن را مسلک خویش قرار داده‏اند، بر آن‏ها ریشخند بزن و بر رویشان خدو انداز.

    اگر بگویی: در صورتی که خلقت موجودات به طبیعت نسبت داده شود چنین محال‏های عجیبی حاصل می‏گردد و مشکلاتی در حد امتناع رخ می‏نماید، حال اگر به ذات احد و صمد نسبت داده شود مشکلات مزبور چگونه از میان می‏رود؟ و امتناعی صعب چگونه به وجوبی سهل تبدیل می‏شود؟

    پاسخ: در اولین مورد محال هم چنان که دیدیم جلوه انعکاسی خورشید با کمال سهولت و بدون مشقت، فیض و تأثیرش را از کوچک‏ترین ذره جامد گرفته تا سطح دریایی بزرگ، با خورشیدهای مثالی و در غایت سهولت نشان داد؛ حال اگر ارتباط جلوه انعکاسی مزبور با خورشید قطع شود در آن صورت باید بپذیریم که وجود خارجی خورشید طبیعی و بالذات در هر ذره کوچک، با صعوبتی در حد امتناع امکان پذیراست؛

    به همین ترتیب اگر وجود هر موجودی مستقیماً به ذات احد و صمد نسبت داده شود، سهولتی در حد وجوب، با آسانی و با انتساب و تجلی، احتیاجات هر موجود را برایش تأمین می‏کند.

    این نسبت اگر قطع شود و آن مأموریت اگر رها گردد و هر موجودی به خود یا طبیعت نسبت داده شود، با صدها هزار مشکل و سختی در حد امتناع می‏بایست پذیرفت آن چه به جانداری چون پشه که خلاصه‏‏یی از عالم هستی‏ست حیات بخشیده و ماشین فوق‏العاده وجودش را به کار انداخته طبیعت کوری‏ست که از قدرت و حکمت برخوردار می‏باشد و کائنات را خلق کرده و اداره می‏کند. این نیز نه یک بار که هزاران بار محال است.

    نتیجه: هم‏چنان‏که قائل شدن شریک برای ذات واجب الوجود، ممتنع و محال است؛ قبول مداخله دیگران در ربوبیت او و ایجاد اشیا نیز مانند شریک ذات، ممتنع و محال است.

    همان‏طور که مشکلات محال دوم در رساله‏های متعدد اثبات شده است، اگر وجود همه چیزها به واحد احد نسبت داده شود، آفرینش همه آن‏ها چون خلق تنها یک چیز، سهل و آسان خواهد بود، اما اگر به اسباب و طبیعت نسبت داده شود، خلقت فقط یک چیز، مانند آفرینش همه موجودات دشوار خواهد شد؛ این مطلب با براهین متعدد و قطعی به اثبات رسیده است. خلاصه یکی از برهان‏ها این است:

    اگر کسی به لحاظ نظامی یا مأموریت به پادشاه انتساب یابد به موجب توان و قدرت حاصل از آن قادر به انجام کارهایی می‏شود که صد هزار بار از توان شخصی‏اش بیش‏تر است و حتی ممکن است به نام پادشاه متبوعش، پادشاه دیگری را به اسارت درآورد، زیرا قدرت و امکانات مورد نیاز کارهایی که می‏کند و آثاری که به جا می‏گذارد از خودش نیست و اجباری هم نیست که از خودش باشد. به سبب انتساب مذکور است که خزانه پادشاهی و لشکرسلطان که نقطه اتکای او می‏باشد حامل آن قدرت و جهازات است. پس کارهایی که آن فرد انجام می‏دهد می‏تواند شاهانه بوده و آثاری که از خود به جا می‏گذارد، می‏تواند مانند کار یک لشکر تأثیرات بزرگ داشته باشد؛

    همان طور که مور با ماموریتی که داشت توانست کاخ فرعون را خراب کند و پشه به دلیل انتسابش (به خداوند) نمرود را به درک واصل می‏کند. با همین انتساب است که دانه درخت کاج که به اندازه دانه گندم است، همه لوازم مورد نیاز درخت کاج را تأمین می‏کند. ([3])

    حال اگر این انتساب قطع شود و مأموریت آن فرد به پایان برسد، مجبور است ملزومات کارهایی که می‏خواهد انجام دهد و قدرت لازم برای آن را خود داشته باشد؛ در این صورت به میزان قدرت اندک و مهمات مختصرش خواهد توانست کاری بکند. کارهایی را که در وضعیت نخست با سهولت تمام به انجام می‏رساند، حالا اگر از او بخواهند انجام دهد، لازم است از قدرت لشکری بزرگ برخوردار باشد و کارخانه اسلحه سازی سلطان را با خود حمل کند. دلقک‏هایی که برای خنداندن دیگران داستان‏ها و افسانه‏های عجیب نقل می‏کنند نیز از تصور این مطلب شرم می‏کنند.

    نتیجه: نسبت دادن هر موجودی به واجب الوجود دارای سهولتی در حد وجوب است، اما نسبت دادن به طبیعت مشکلاتی در حد امتناع دارد و از دایره عقل بیرون است.

    محال سوم

    دو مثال را که در توضیح این مطلب در رساله‏های دیگر آمده است، این جا بیان می‏کنیم:

    مثال اول: فردی بدوی وارد کاخی می‏شود که در صحرایی برهوت ساخته شده و با تمام آثار مدنیت تزیین گردیده است؛ نگاه می‏کند؛ هزاران اشیای منظم و زیبا را در آن جا می‏بیند، و بر اثر وحشت و حماقت مدعی می‏شود کسی از بیرون مداخله‏‏یی نداشته و یکی از اشیای داخل کاخ موجب پیدایش و ایجاد آن و تمام وسایلش شده است. به هر چیز که نگاه می‏کند عقل حیرت زده‏اش نمی‏پذیرد که آن چیز سازنده همه این‏ها باشد.

    آن گاه دفترچه‏‏یی را می‏بیند که برنامه سازمانی، فهرست اموال و مقررات مدیریت کاخ در آن نوشته شده است. دفترچه نیز چنان بی‏دست و بی‏چشم و بی‏ابزار است که مانند اشیای دیگر نمی‏تواند موجد و تزیین کننده کاخ باشد، اما او درمانده و ناچار دفترچه را که می‏تواند عنوان قوانین علمی را نیز داشته باشد، نسبت به مجموع اشیای دیگر مناسب‏تر می‏بیند و می‏گوید: «همین دفترچه است که کاخ را ایجاد کرده و وسایل داخلش را تنظیم و تزیین نموده و هرچیز را سرجای خود گذاشته است.» و به این ترتیب حیرت خود را مبدل به هذیان بی‏خردان و سرخوشان می‏کند.

    درست مانند همین مثال، انسانی بدوی که از اندیشه طبیعیون جانبداری می‏کند و ره به سوی انکار الوهیت دارد، وارد کاخ این عالم می‏شود که کامل‏تر و منظم‏تر از کاخ مثالی‏ست و همه جوانبش مملو از حکمت‏های اعجازآمیز است. بی‏آن که بیندیشد این عالم اثر صُنع ذات واجب الوجودی‏ست که خارج از دایره ممکنات می‏باشد، و با اِعراض از حق، با مجموعه‏‏یی از قوانین و عادات الهی که به خطا و اشتباه نام «طبیعت» بر آن نهاده‏اند و خلاصه‏‏یی از آفرینش ربّانی‏ست مواجه می‏شود؛ طبیعتی که در دایره ممکنات در حکم لوحی برای نوشتن و پاک کردن‏های مقدرات الهی‏ست، طبیعتی که به مثابه دفتری برای ثبت تغییر و تبدیل قوانین قدرتمندانه الهی و اجرای آن‏ها‏ست. می‏اندیشد:

    «حال که این چیزها نیازمند علتی هستند؛ هیچ چیز مناسبت‏تر از این دفتر (طبیعت) به نظر نمی‏رسد. گرچه عقل به هیچ وجه نمی‏پذیرد دفتری چنین بی‏چشم و ناتوان و بی‏ادراک از پس خلقتی که کار ربوبیت مطلق است و اقتضای قدرتی بی‏حد و حصر را دارد برآید؛ اما از آن جا که من صانع قدیم را قبول ندارم مناسب‏تر این است که بگویم همین دفتر (طبیعت) همه چیز را خلق کرده و می‏کند.» ما نیز می‏گوییم:

    ای احمقِ سرخوشی که درس حماقت از احمق الحمقاء گرفته‏یی! سر از باتلاق طبیعت بیرون کن، پشت سرت را ببین، و بر صانع ذوالجلالی نظر کن که همه موجودات از ذرات تا سیارات با زبان‏های گوناگون بر وجودش شهادت می‏دهند و به او اشاره دارند؛ جلوه‏ی نقاش ازلی را ببین که کاخ عالم را آفرید و برنامه آن را در دفتری (طبیعت) نوشت؛ به فرمانش نظر کن، قرآنش را بشنو... و خود را از هذیان‏ها نجات ده!

    مثال دوم: فردی بدوی وارد محوطه یک پادگان می‏شود. حرکات منظم نظامیانی را می‏بیند که دسته جمعی در حال آموزشند. با حرکت یک نفر؛ یک گروهان، یک گردان و یک هنگ برمی خیزد، می‏نشیند و بعد به راه می‏افتد. می‏بیند که با دستور آتش یک نفر، همه آن‏ها شروع به تیراندازی می‏کنند. او با عقل بدوی و عقب مانده‏اش نمی‏تواند معنی دستورات فرمانده را که براساس نظام حکومتی و قوانین پادشاهی صورت می‏گیرد، بفهمد؛ لذا آن را انکار می‏کند و چنین تخیل می‏کند که سربازان با طنابی به هم دیگر بسته شده‏اند. به طناب خیالی‏اش می‏اندیشد که چه قدر خارق‏العاده است و متحیر می‏شود،

    سپس می‏رود و در آدینه‏‏یی وارد مسجد بزرگی مانند ایاصوفیا می‏شود. می‏بیند جماعت مسلمان با صدای یک نفر برمی خیزند، خم می‏شوند، سجده می‏کنند و می‏نشینند. چون از شریعت -که عبارت است از مجموع قوانین آسمانی- و از دستورات معنوی صاحب شریعت چیزی نمی‏داند، خیال می‏کند نمازگزاران با طناب و پیوندی مادی به یک‏دیگر متصل‏اند و این طناب عجیب آن‏ها را به بند کشیده و به دلخواه خود به حرکت درمی آورد. آن گاه با چنین اندیشه مسخره‏‏یی که وحشی‏ترین جانوران به صورت انسان را نیز به خنده وا می‏دارد خارج می‏شود و می‏رود.

    آری، درست مانند این مثال، منکری طبیعت گرا که وحشت محض است به این عالم که پادگان باعظمت لشکریان بی‏شمار سلطان ازل و ابد می‏باشد، و این کائنات که مسجد زیبای آن معبود ازلی‏ست، وارد می‏شود. هر یک از قوانین معنوی نظام کائنات را که از حکمت آن سلطان ازلی سرچشمه می‏گیرد، مادی تصور می‏کند و با خیال این که هر یک از احکام و دستورات معنوی و قوانین اعتباری سلطنت ربوبی و شریعت فطری و کبرای آن معبود ازلی که دارای وجود علمی‏ست، موجوداتی خارجی و مادی می‏باشند، به جای قدرت الهی درصدد اقامه همان قوانینی بر می‏آید که ریشه در آن علم و کلام دارند و صرفاً دارای وجود علمی می‏باشند، آن گاه امر ایجاد را به آن‏ها نسبت می‏دهد و نام «طبیعت» بر آن‏ها می‏گذارد و قوّتی را که جلوه‏‏یی از قدرت ربّانی‏ست «قدیر» تلقی می‏کند. وحشت چنین مطلبی هزار بار بیش‏تر از آن چیزی‏ست که در مثال مذکور بود.

    نتیجه اول: برای امر موهوم و دور از حقیقتی که طبیعیون «طبیعت» می‏نامند، اگر حقیقت خارجی قائل شویم نهایتاً می‏تواند صُنع خالق باشد نه این که آن را صانع بدانیم. نقش است نه نقاش. حُکم است نه حاکم. شریعتی فطری‏ست نه شارع. پرده عزتی‏ست مخلوق، نمی‏تواند خالق باشد. فطرتی منفعل است نمی‏تواند فاعلی فاطر باشد. قانون است نه قدرت، نمی‏تواند قادر باشد. معیار و مقیاس است نمی‏تواند مصدر واقع شود.

    نتیجه دوم: موجودات هستند و چنان‏که در ابتدای یادداشت شانزدهم بیان شد به تقسیم عقلی برای هستی موجودات جز چهار راه متصور نیست. از چهار قسم مذکور، بطلان سه مورد و هر مورد با سه امرِ محال ظاهر به صورت قطعی اثبات گردید. البته قسم چهارم نیز که راه وحدت بود بالضروره و بالبداهه اثبات می‏گردد. آیه اَفِى اللّٰهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضِ([4])در ارتباط با راه چهارم، بی‏هیچ شک و شبهه‏‏یی و به یقین الوهیت ذات واجب الوجود را نشان می‏دهد و مشخص می‏کند که همه چیز به طور مستقیم از ید قدرت او صادر می‏شود و آسمان‏ها و زمین در قبضه تصرف اویند.

    ای بیچاره‏ی اسباب پرست و عبادت کننده طبیعت! مادام که طبیعتِ هر چیز مانند خود آن چیز، مخلوق است، زیرا به وجود آمده و حادث می‏باشد؛ و علت ظاهری آن نیز مانند هر معلولی، مصنوع است؛ و وجود هر چیز نیازمند ابزار و جهازات بسیار زیادی‏ست؛ پس قدیر مطلقی هست که طبیعت و علت مذکور را می‏آفریند؛ و او چه نیازی دارد که وسایل عاجز را در ربوبیت و آفرینش، شریک خود گرداند؟ حاشا! او علت و معلول را مستقیماً و همراه با هم می‏آفریند و برای ظهور جلوه‏های اسماء و حکمت خود، با ترتیب و تنظیمی، مقارنت و سببیتی ظاهری به اشیا می‏دهد و اسباب و طبیعت را پرده و حجاب قدرت خویش می‏کند تا مرجع قصورها و نامهربانی‏ها و نواقص ظاهری شوند و عزت او مخدوش نگردد.

    آیا این ساده‏تر است که یک ساعت ساز، چرخ دنده‏های ساعتی را بسازد و آن‏ها را تنظیم کند یا این که دستگاه شگفت انگیزی در داخل چرخ دنده‏ها تعبیه کند و بعد، ساختن ساعت را به دستگاه بی‏جان مزبور بسپارد؟ آیا این خارج از دایره امکان نیست؟ به عقل بی‏انصافت رجوع کن، خود قضاوت نما؛

    یا مثلاً کاتبی مرکب و کاغذ و قلم می‏آورد؛ آیا این ساده‏تر است که خود با وسایل مذکور کتابی بنویسد یا این که با مشقت و سختی بیش‏تر دستگاهی برای نوشتن بسازد که مخصوص همان کتاب باشد و بعد به دستگاه فاقد ادراک بگوید «حالا تو بنویس» و خودش هم دخالتی نکند؟ کدام آسان‏تر است؟ آیا صدبار مشکل‏تر از نوشتن نیست؟

    اگر بگویی آری ایجاد دستگاهی که کتاب می‏نویسد صدبار دشوارتر از آن کتاب است؛ اما در دستگاه مذکور از این نظر که واسطه نگارش نسخه‏های متعدد کتاب می‏شود احتمالا سهولتی وجود دارد، در پاسخ باید گفت:

    نقاش ازلی با قدرت لایتناهی خود تجلیات بی‏نهایت اسمایش را همواره نو می‏کند تا در اشکال مختلف به ظهور برساند، لذا تَشخُّص و صورت‏های خاص اشیا را به نحوی خلق کرده است که هیچ مکتوب صمدانی و هیچ کتاب ربّانی هم‏چون کتاب‏های دیگر نمی‏باشد. برای افاده معانی جداگانه می‏بایست صورت‏های جداگانه‏‏یی در کار باشد.

    اگر چشم داشته باشی به سیمای انسان بنگر و ببین که از زمان حضرت آدم تا کنون و بلکه تا ابد، این چهره کوچک با این که اعضای اصلی آن مشابه اعضای اصلی چهره‏های دیگر است اما هر چهره نسبت به چهره‏های دیگر قطعاً علامت و ویژگی خاصی دارد.

    این است که هر چهره کتاب جداگانه‏‏یی‏ست. لیکن تنظیم صُنع، مستلزم نگارش و تألیف و ترتیب جداگانه‏‏یی‏ست و برای تأمین مواد لازم و قرار دادن آن در جای مناسب و درج هر چیز مورد نیاز برای وجود، دستگاه کاملاً جداگانه‏‏یی لازم است.

    اگر بر فرض محال طبیعت را یک مطبعه بدانیم؛ تنظیم امورانتشار یعنی قرار دادن انتظام معّینش در قالب، از مسایل اصلی یک چاپخانه خواهد بود؛ حال ایجاد مواد موجود در بدن ذی حیاتان که صدبار مشکل‏تر از ایجاد نظم و قالب بندی معین در مطبعه است، و جمع آوری این مواد از نقاط مختلف عالم با میزانی مخصوص و سر و سامان دادن منظم به آن‏ها و در اختیار مطبعه قرار دادنشان باز هم نیازمند قدرت و اراده قدیر مطلقی خواهد بود که آن مطبعه را ایجاد کرده است؛ به این ترتیب احتمال و فرض مطبعه بودن طبیعت کاملاً بی‏معنا و بیهوده است.

    صانع ذوالجلال و قادر کل شی مانند آن چه در مثال کتاب و ساعت بود، اسباب را خلق کرد، مسببات را نیز خلق می‏کند. او با حکمت خویش مسببات را به اسباب پیوند می‏دهد. جلوه‏‏یی از شریعت فطری کبرای الهی را که عبارت است از قوانین عادة الله - برای تنظیم حرکات کائنات - تعیین کرده؛ و در مقابل آن جلوه در اشیاء، طبیعت اشیاء را فقط به عنوان آینه و معکسی، با اراده‏ی خویش تعیین کرده است. و وجهی از طبیعت مزبور را که مظهر وجود خارجی‏ست با قدرت خویش ایجاد کرد و اشیا را در متن طبیعت آفرید و دریک‏دیگر آمیخت. آیا پذیرش این حقیقت که کاملاً معقول و نتیجه براهین بی‏شمار است، آسان است (در حد وجوب لازم نیست؟)، یا این که بگوییم ماده بی‏جان، بی‏ادراک، مخلوق، مصنوع، و بسیطی که شما سبب و طبیعت می‏نامید، همه جهازات و وسایل بی‏شمار و مورد نیاز برای هستی موجودات را در اختیارشان می‏گذارد و از آن‏ها می‏خواهد کارهای حکیمانه و بصیرانه را خود انجام ‏دهند؟ آیا این امر ممتنع و خارج از دایره امکان نیست؟ مطلب را به انصاف عقل بی‏انصاف تو ارجاع می‏دهیم.

    طبیعت پرست و منکر(حق) می‏گوید:

    حال که مرا به انصاف می‏خوانی باید بگویم: اعتراف می‏کنم راه خطایی که تاکنون طی کرده‏ایم، مسلکی بوده است بی‏نهایت پست، و صدبار محال و زیان‏بار. کسی که از حداقل شعور بهره مند باشد با نظر به تحقیقات سابق شما درمی یابد که نسبت دادن وجود به اسباب و طبیعت امری ممتنع و محال بوده و نسبت مستقیم هر چیز به واجب الوجود واجب و ضروری‏ست، لذا با گفتن «اَلحَمدُللهِ عَلی الایمان» ایمان می‏آورم.

    شبهه اول: خالق بودن حضرت حق را قبول می‏کنم، اما پذیرفتن این که برخی اسباب جزیی در ایجاد چیزهای بی‏اهمیت دخالت دارند و مدح و ثنای آن‏ها چه ضرری می‏تواند برای سلطنت ربوبی داشته باشد؟ مگر ممکن است سلطنت (حق) دچار نقصان گردد؟

    پاسخ: هم چنان که در برخی رساله‏ها به طور قطعی اثبات کرده‏ایم شأن حاکمیت طرد مداخله است. جزیی‏ترین حاکم یا مأمور نیز دخالت حتی پسرش را در قلمرو حکومتی خود نمی‏پذیرد. برخی پادشاهان دیندار (با این که خلیفه بوده‏اند) فرزندان بی‏گناهشان را با توهم مداخله در حاکمیت به قتل می‏رسانده‏اند. این‏ها نشان می‏دهد که «قانون رد مداخله» تا چه حد حکمی اساسی در حاکمیت است. از وجود دو مدیر در یک ناحیه بگیرید تا وجود دو پادشاه در یک کشور، استقلال در حاکمیت، «قانون منع اشتراک» را اقتضا دارد؛ این قاعده با هرج و مرج‏های فراوان قدرت خود را در تاریخ بشر نشان داده است.

    سایه‏‏یی از حاکمیت و آمریت را در انسان‏های درمانده و نیازمند یاری ببین که چگونه با مداخله سرناسازگاری دارد و دخالت دیگران را برنمی تابد و در حاکمیت خویش اشتراک نمی‏پذیرد و در موقعیت و مقام خود با نهایت جدیت از استقلالش محافظت می‏کند، سپس آن را در ذات ذوالجلال با حاکمیت مطلقه‏یی در درجه‏ی ربوبیت و آمریت مطلقه‏یی در درجه‏ی الوهیت و استقلال مطلقه‏یی در درجه‏ی احدیت و استغنای مطلقه‏یی در درجه‏ی قادریت مطلق مقایسه کن؛ و دریاب که رد مداخله و منع اشتراک و طرد شریک برای آن حاکمیت تا چه حد مقتضایی لازم، واجب و ضروری‏ست.

    شبهه دوم: اگر بعضی از اسباب، مرجع برخی عبودیت‏ها در دسته‏‏یی از جزییات باشند چه نقصانی متوجه عبودیت مخلوقات از ذرات تا سیارات می‏شود که رو به سوی ذات واجب الوجودی دارند که معبود مطلق است؟

    پاسخ: آفریننده حکیم، کائنات را به مثابه درختی آفرید و ذی شعوران را کامل‏ترین میوه آن، و جامع‏ترین میوه در میان ذی شعوران را نیز انسان قرار داد. حال خداوند که حاکم مطلق و آمر مستقل است، خدایی که واحد و احد است و کائنات را آفریده تا خود را بشناساند، تا دوستش داشته باشند، آیا ممکن است انسان را که میوه کائنات است و شکر و عبادت را که عالی‏ترین میوه انسان می‏باشد، شکر و عبادتی را که مهم‏ترین ثمره حیات انسان بلکه غایت فطرت و نتیجه خلقت اوست، به دستان دیگری بسپارد؟ آیا ممکن است نتیجه خلقت و ثمره کائنات را در ضدیت کامل با حکمتش، بیهوده و عبث کند؟ حاشا و کلا... آیا ممکن است رضایت دهد عبادت بندگانش را به دیگران دهند به طرزی که حکمت و ربوبیتش دچار انکار گردد؟ آیا خداوند چنین اجازه‏‏یی می‏دهد؟

    نیز خداوندی که با افعال خویش نشان می‏دهد در پی معرفی خود است و می‏خواهد او را دوست بدارند، آیا ممکن است شکرگزاری و احساس دِین و دوستی و بندگی کامل‏ترین مخلوقش را به اسباب دیگر داده و موجب فراموشی خویش گردد تا مقاصد عالیه‏اش در کائنات را انکار کنند؟ ای دوستی که از طبیعت پرستی دست برداشتی، تو بگو!

    (طبیعت پرست معترف به خطا) می‏گوید: الحمدلله دو شبهه من حل شد، در خصوص وحدانیت الهی و این که معبود بالحق اوست و جز او کسی شایسته پرستش نیست دو دلیل محکم و روشن بیان کردی که لازمه انکار آن‏ها تکبری بزرگ چون انکار خورشید و روز روشن است.

    خاتمه

    فردی که مسلک کفرآمیز طبیعت گرای خود را رها کرده و ایمان آورده بود گفت: خدا را شکر شبهه‏‏یی برایم باقی نماند، اما چند سؤال موجب کنجکاویم می‏شود:

    سؤال اول: از تنبل‏ها و تارک الصلات‏ها می‏شنویم که می‏گویند: حضرت حق چه نیازی به عبادت‏های ما دارد که در قرآن با تأکید تهدیدمان می‏کند که هرکس ترک عبادت کند مجازات می‏شود و با جزایی چون جهنم عذاب خواهد شد. آیا شایسته است قرآن صحیح و معتدل و عادل با یک خطای جزیی چنین شدید برخورد کند؟

    پاسخ: آری، حضرت حق نه فقط به عبادت تو بلکه به هیچ چیز نیازی ندارد، اما تو محتاج عبادتی، زیرا به لحاظ معنا بیماری. ما در رساله‏های متعدد ثابت کرده‏ایم که عبادت برای امراض معنوی چون تریاق و پادزهر است. چه قدر بی‏معناست فرد بیمار خطاب به حکیم مشفقی که اصرار می‏کند داروهای نافع استعمال کند، بگوید «تو چه نیازی به این مطلب داری که تا این حد به من اصرار می‏کنی؟»

    اما در این باره که دلیل تهدیدات شدید و مجازات‏های وحشتناک قرآن در خصوص ترک عبادت چیست، باید گفت همان طور که یک پادشاه برای محافظت از حقوق رعیت، فردی را که با خطای خود به حقوق رعیتش تجاوز می‏کند به شدت مجازات می‏نماید؛

    کسی که ترک نماز و عبادت می‏کند نیز در حقیقت نسبت به حقوق موجودات که در حکم رعیت سلطان ازل و ابد می‏باشند تجاوزی مهم نموده، ستمی معنوی روا می‏دارد، زیرا کمال موجودات با تسبیح و عبادت در چهره رو به خالقشان نمایان می‏گردد. فردی که ترک عبادت می‏کند عبادت موجودات را نمی‏بیند و نمی‏تواند ببیند و اصولاً آن را انکار می‏کند. در آن صورت موجوداتی را که از نظر عبادت و تسبیح مقامات عالی دارند و هر یک از آن‏ها در حکم مکتوبی صمدانی و آیینه‏‏یی برای اسماء ربّانی هستند، تحقیر کرده و وضعیت آن‏ها را بی‏اهمیت، و خودشان را بی‏مسؤولیت و بی‏روح و پریشان قلمداد می‏کند. او چنین موجوداتی را تحقیر کرده، و کمالات‏شان را نادیده می‏انگارد و به حقوق‏شان تجاوز می‏کند.

    آری، هرکس کائنات را با آیینه خویش مشاهده می‏کند. حضرت حق انسان را برای عالم به صورت مقیاس و میزان آفریده است. عالمی خاص از این عالم به هر انسان داده شده که رنگ آن نسبت به اعتقاد قلبی انسان مشخص می‏شود.

    مثلاً انسانی که مأیوس و ماتم زده است و می‏گرید، موجودات را گریان و مأیوس می‏بیند و کسی که شاد و خوشحال است و به سبب مژده‏‏یی که به او داده‏اند شادمان می‏خندد، عالم را شاد و خرم و خندان می‏بیند؛ کسی که متفکرانه و جدی عبادت می‏کند و تسبیح می‏گوید عبادت و تسبیح حقیقتاً موجود مخلوقات را به واسطه مرتبه‏‏یی از کشف مشاهده می‏کند. و کسی که بر اثر انکار و غفلت عبادت را ترک گفته است موجودات را مخالف، بر خطا و در ضدّیت با حقیقت کمالاتشان توهم کرده، و به لحاظ معنا به حقوق‏شان تجاوز می‏کند.

    تارک الصلوت مذکور، به نفس خود از این لحاظ که مخلوق خداست و مالکیتی بر آن ندارد نیز ستم می‏کند. مالکش برای گرفتن حق مخلوق خود از نفس اماره او، به شدت تهدیدش می‏کند. او عبادت را به عنوان نتیجه خلقت و غایت فطرت ترک نموده است، لذا کاری که می‏کند در حکم تجاوز به حکمت الهی و مشیت ربّانی‏ست. این است که مجازات می‏شود.

    حاصل کلام: ترک کننده عبادت، هم به خود ظلم می‏کند (چون نفسش عبد و مملوک حضرت حق است) و هم در برابر حقوق کمالات کائنات، مرتکب تجاوز و ظلم می‏شود. آری، هم چنان‏که کفر تحقیر موجودات است، ترک عبادت نیز انکار کمالات عالم هستی است؛ و چون در حکم تجاوز به حکمت الهی‏ست چنین کسی مستحق تهدیدهای دهشتناک و مجازات‏های شدید می‏باشد.

    برای بیان این استحقاق و حقیقت مذکور است که قرآن معجز بیان به صورت اعجاز آمیزی لحن مزبور را برمی گزیند و چون حقیقت بلاغت است با مقتضای حال مطابقت می‏کند.

    سؤال دوم: کسی که از طبیعت صرفنظر کرد و به سوی ایمان آمد می‏گوید:

    حقیقت بزرگی‏ست که هر موجود در هر مقام و شرایطی تابع مشیت الهی و قدرت ربّانی‏ست؛ این حقیقت آن قدر عظیم است که ذهن محدود ما گنجایش آن را ندارد. فراوانی گسترده که با چشمان خود می‏بینیم و سهولت بی‏نهایتی که در خلقت و ایجاد اشیاء وجود دارد. و در مسیر وحدت، در ایجاد اشیا، سهولت و آسانی بی‏نهایتی هست، در آیاتی مانند:

    مَا خَل۟قُكُم۟ وَلَا بَع۟ثُكُم۟ اِلَّا كَنَف۟سٍ وَاحِدَةٍ ۝ وَمَٓا اَم۟رُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَم۟حِ ال۟بَصَرِ اَو۟ هُوَ اَق۟رَبُ([5])؛ ﭿﯓ ﯔ ﯕ ﯖﯗﯘﯙﯚﯛﯜﭾ ([6])به صراحت از سهولتی در نهایت درجه آن بحث می‏شود؛ این‏ها نشان می‏دهند که حقیقت بزرگ مذکور، مقبول‏ترین و معقول‏ترین مسأله است. سرّ و حکمت این سهولت چیست؟

    پاسخ: در بیان وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَى۟ءٍ قَدٖيرٌ([7]) که کلمه دهم از مکتوب بیستم است سرّ مزبور کاملاً واضح، قطعی و قانع کننده بیان گردیده است. خصوصاً در ذیل آن مکتوب با وضوح ثابت شده است که همه موجودات وقتی به صانع واحد نسبت داده شوند، خلقت‏شان چون آفرینش یکی از موجودات سهل و آسان خواهد بود. حال اگر این نسبت به واحد احد داده نشود، آفرینش فقط یک موجود، چون خلقت همه موجودات دشوار می‏شود و ایجاد یک دانه صعوبت یک درخت را خواهد داشت.

    اگر ایجادها به صانع حقیقی نسبت داده شود آفرینش کائنات به سهولت آفرینش یک درخت سهل و آسان خواهد بود و درخت چون دانه، بهشت چون بهار و بهار چون یک شاخه گل. بذل و بخشش فراوانی که به سادگی قابل مشاهده است و این که کثیری از افراد یک نوع به سهولت یافت می‏شود و خلق موجودات مصنوع و با ارزش آن هم با سهولتِ تمام و با سرعت، دلایل فراوانی دارد که مدار سهولت مذکورند و حکمت و راز آن را نشان می‏دهند و ما در رسایل دیگر به آن‏ها پرداخته‏ایم؛ لذا در این جا فقط به دو نمونه، آن هم به اختصار اشاره‏‏یی می‏کنیم.

    مثلاً اگر صد سرباز را تحت امر افسری واحد قرار دهند بسیار سهل‏تر است از این که یک سرباز را به صد افسر بسپارند؛ به همین ترتیب وقتی تجهیزات نظامی ارتشی به یک قانون، یک کارخانه، و تحت امر یک پادشاه داده شود به طور معمول و از نظر کمیّت به اندازه امور تجهیزاتی یک سرباز، سهل و ساده خواهد بود؛ حال اگر تجهیزات نظامی یک سرباز را به مراکز متعدد بسپارند یا متوجه کارخانه‏های متعدد کنند و به فرماندهان گوناگون ارجاع دهند از نظر کمّی مشکل تجهیزات یک ارتش را خواهد داشت، زیرا در آن صورت برای تجهیز فقط یک سرباز به کارخانه‏های مورد نیاز یک ارتش احتیاج خواهد بود.

    یا درختی را در نظر بگیرید که به سبب سرّ وحدت، مواد حیاتی‏اش در یک ریشه در یک مرکز و با یک قانون تأمین می‏گردد؛ لذا مشاهده می‏شود که خلقت این درخت با آن که هزاران میوه می‏دهد به اندازه آفرینش یک میوه سهل و ساده است. اگر جهت حرکت از وحدت به سوی کثرت باشد و مواد حیاتی لازم برای هر میوه از جاهای مختلف تأمین شود، هر میوه به اندازه درختی مشکل خواهد داشت. شاید دانه نیز که خلاصه و نمونه‏‏یی از درخت است به اندازه درخت مشکل ساز شود، زیرا تمام مواد حیاتی مورد نیاز یک درخت برای یک دانه نیز لازم خواهد شد.

    صدها مثال دیگر مانند همین چند مثال نشان می‏دهند خلقت هزاران موجودی که در وحدت، بی‏نهایت سهل و ساده آفریده می‏شوند، از خلقت موجودی واحد که در شرک و کثرت به سر می‏برد به مراتب آسان‏تر است.

    در رساله‏های دیگر این حقیقت را مانند وضوح دو ضرب در دو مساوی‏ست با چهار، اثبات کرده‏ایم، لذا خواننده را بدان جا ارجاع می‏دهیم و در این جا فقط راز بسیار مهمی را از منظر سهولت و آسانی در علم و قَدَر الهی و قدرت ربّانی بیان می‏کنیم:

    اولاً تو یک موجود هستی، اگر خود را به قدیر ازلی واگذار کنی تو را به سرعت شعله ور شدن کبریتی، از هیچ، از عدم، با فرمانی و با قدرت بی‏نهایتش در آنی می‏آفریند؛ و اگر خود را به او وانگذاری و به اسباب مادی و طبیعت نسبت دهی در آن صورت چون خلاصه و میوه و فشرده مختصر کائنات هستی، و برای آفریدنت می‏بایست عالم هستی و همه عناصر را از غربالی ظریف بگذرانند و با مقیاس‏هایی دقیق مواد وجودی تو را از سراسر عالم جمع آوری کنند.

    چون اسباب مادی صرفاً جمع آوری و ترکیب می‏کند. همه عاقلان تصدیق می‏کنند که اسباب مادی آن چه را در خود ندارند نمی‏توانند به وجود آورند. این است که برای ایجاد جسم یک ذی حیات کوچک مجبورند عناصر تشکیل دهنده‏اش را از سراسر عالم جمع آوری کنند.

    اینک دریاب که در وحدت و توحید تا چه حد سهولت و در شرک و گمراهی تا چه حد مشکلات وجود دارد.

    ثانیاً در علم سهولتی بی‏پایان وجود دارد، توضیح مطلب این است:

    قَدَر، نوعی از علم است که در حکم قالب مخصوص و معنوی هر چیز، مقدار مشخصی تعیین می‏کند. مقدار قَدَری، برای وجود آن شی در حکم یک طرح یا یک الگو می‏باشد. هنگامی که قدرت دست به ایجاد می‏زند، در نهایت سهولت براساس مقدار قَدَری تعیین شده ایجاد می‏کند.

    اگر شی مزبور به قدیر ذوالجلالی که صاحب علم ازلی، لایتناهی و محیط است نسبت داده نشود؛ هم‏چنان‏که پیش از این گفتیم، نه تنها هزاران مشکل که محال‏های فراوان آشکار می‏گردد، زیرا اگر مقدار قَدَری و علمی نادیده گرفته شود لازم می‏شود هزاران قالب مادی و خارجی در بدن حیوانی بسیار کوچک به کار گرفته شود.

    سهولت بی‏نهایتی را که در وحدت وجود دارد و مشکلات فراوانی را که در شرک و ضلالت هست دریاب و توجه کن که آیه:

    وَمَٓا اَم۟رُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَم۟حِ ال۟بَصَرِ اَو۟ هُوَ اَق۟رَبُ([8]) چه حقیقت درست، واقعی و متعالی را بیان می‏دارد.

    سؤال سوم: راه یافته‏‏یی که پیش‏تر دشمن بود و اینک دوست شده است می‏گوید: فیلسوفان بسیارمشهور زمانه ما می‏گویند: از عدم نه چیزی به وجود می‏آید و نه چیزی از بین می‏رود. صرفاً ترکیب و تحلیلی‏ست که دستگاه عالم هستی را به کار می‏اندازد.

    پاسخ: مشهورترین فیلسوفانی که با نور قرآن به موجودات نگاه نمی‏کنند دیده‏اند که وجود یافتن موجودات به واسطه طبیعت و اسباب (همان طور که پیش از این اثبات کرده‏ایم) دارای مشکلاتی در حد امتناع می‏باشد، لذا به دو گروه تقسیم شدند:

    گروهی از آن‏ها سوفسطایی شدند، دست از عقل که ویژگی انسان است شستند و از حیوانات نیز پست‏تر شده و وجود عالم هستی را انکار نمودند. آن‏ها حتی منکر وجود خود شدند و این نظر را سهل‏تر از قائل شدن فاعلیت اسباب و طبیعت یافتند، لذا با انکارخود و کائنات دچار جهل مطلق گردیدند.

    گروه دوم دیدند اعتقاد به فاعلیت اسباب و طبیعت در مسیر ضلالت، مثلاً ایجاد یک پشه یا یک دانه مشکلات فراوانی وجود دارد و این امر نیازمند اقتداری بیرون از دایره‏ی عقل است، به همین دلیل ناچار به انکار مسأله‏ی ایجاد می‏پردازند و می‏گویند «از نیست، هست حاصل نمی‏شود» و عدم را نیز محال می‏دانند و می‏گویند «هست، نیست نمی‏شود» این دسته از فیلسوفان در توهم خود به وضعیتی اعتباری به صورت ترکیب و تحلیل و آمیختگی و تجمع قائلند که بر اثر تصادف و حرکت ذرات حاصل می‏شود.

    حال بیا و کسانی را مشاهده کن که در پست‏ترین سطح حماقت و جهالت هستند و خود را عاقل‏ترین افراد گمان کرده‏اند. این حقیقت را دریاب که ضلالت، انسان را تا چه حد مسخره و پست و نادان می‏کند و از آن عبرت بگیر!

    حضرت حق سالانه چهارصد هزار نوع را به یکباره بر روی زمین خلق می‏کند، خدایی که زمین و آسمان‏ها را در شش روز آفرید، قدرتی ازلی که در هر بهار، در شش هفته، عالمی زنده، بر اساس صنعت، و حکیمانه‏تر از پیش ایجاد می‏کند. موجودات علمیه‏یی که طرح و مقدارشان در دایره‏ی علم ازلی معیّن گردیده، و فاقد وجود خارجی‏اند، به‏ سهولت تمام توسط قدرت ازلی وجود خارجی می‏یابند، مثل مالیدن مادّه‏یی سحرآمیز بر کاغذیی که با مرکب نامریی نوشته شده و مشخص شدن نوشته‏های آن. ناممکن دانستن این مطلب از قدرت ازلی حق، و انکار آفرینش، به مراتب احمقانه‏تر و جاهلانه‏تر از طرز فکر گروه اول یعنی سوفسطاییان است.

    این بیچارگان و عاجزان مطلق چیزی جز اراده‏‏یی محدود در اختیارشان نیست؛ و چون نفس فرعونی‏شان قادر به نابودی و از بین بردن چیزی نمی‏باشد و چون نمی‏توانند ذره یا ماده‏‏یی را از هیچ و عدم، موجود کنند، و اسباب و طبیعت نیز که مورد اعتمادشان است قادر به ایجاد چیزی نمی‏باشد، احمقانه می‏گویند: «وجود از عدم حاصل نمی‏شود، و موجود نیز هیچگاه معدوم نمی‏شود.» و این چنین می‏خواهند قدیر مطلق را هم شامل این قاعده باطل و خطا کنند.

    آری، قدیر مطلق دو نوع «ایجاد» می‏کند: یکی با اختراع و ابداع است، یعنی از هیچ و نیستی موجود می‏کند و هر چیز لازم برای این موجود را نیز از هیچ ایجاد می‏کند و در اختیارش می‏گذارد. نوع دیگر با انشاء و براساس صنعت‏گری‏ست، یعنی برای حکمت‏هایی دقیق چون نشان دادن کمال حکمت و جلوه‏های اسماء خود، قسمی از موجودات را از عناصر عالم انشاء می‏کند، و ذرات و مواد را که تابع اوامرش هستند به واسطه قانون رزاقیّت به سوی آن‏ها گسیل می‏دارد و در آن‏ها به کار می‏گیرد.

    آری، قادر مطلق به دو صورت، یعنی ابداع و انشاء ایجاد می‏کند. نیست کردن هست، و هست کردن نیست، سهل‏ترین، ساده‏ترین، عمومی‏ترین و دائمی‏ترین قانون اوست. خداوند قدرتی‏ست که در هر بهار تمام احوال و کیفیات اشکال و صفات و ذرات سیصد هزار نوع از مخلوقات را از نیست هست می‏کند؛ کسی که در مورد چنین پروردگاری بگوید «قادر به هست کردن معدوم نیست» خود باید معدوم شود!

    فردی که طبیعت را رها کرده، و وارد حیطه حقیقت شده بود می‏گوید: «حضرت حق را به رقم همه ذرات، شکر و حمد و ثنا می‏گویم که کمال ایمان را کسب کردم، و از اوهام و ضلالت نجات یافتم و شبهه‏‏یی هم برایم باقی نماند.»

    اَل۟حَم۟دُ لِلّٰهِ عَلٰى دٖينِ ال۟اِس۟لَامِ وَ كَمَالِ ال۟اٖيمَانِ

    سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ([9])


    Yirmi İkinci Lem'a ⇐ Lem'alar | ⇒ Yirmi Dördüncü Lem'a
    1. ↑ دلیل تألیف رساله حاضر مقابله با تضعیف بی‏اساس حقایق ایمانیه و مقابله با هجوم به قرآن و آنانی‏ست که هرآن چه را عقل بی‏خرد قادر به درک آن نیست خرافه می‏خوانند. حمله به قرآن خشم شدیدی را در قلبم (قلمم) ایجاد کرد و موجب شد سیلی‏های محکم و شدیدی بر ملحدان و مذاهب باطل آن‏ها وارد گردد؛ وگرنه شیوه رساله نور رعایت وقار و متانت و استفاده از سخن ملایم است.
    2. ↑ پيامبران‏شان گفتند مگر در باره خدا پديد آورنده آسمان‏ها و زمين ترديدى هست. (ابراهیم:10).
    3. ↑ آری اگر انتساب مطرح باشد دانه از قَدَر الهی دستور می‏گیرد و مظهر امور خارق‏العاده‏‏یی می‏گردد. اگر در انتساب فوق، انقطاع حاصل شود خلقت آن دانه بیش از آفرینش درخت بزرگ کاج نیازمند جهازات، قدرت، و صنعت خواهد بود، زیرا درخت کاج در کوهستان که اثر مجسم قدرت است با تمام اعضا و جهازات باید در درخت معنوی مندرج در دانه که اثر قدر الهی‏ست موجود باشد. چرا که کارخانه تولید کننده آن درخت بزرگ همین دانه است. درخت مقدر در دانه به واسطه قدرت(الهی) در خارج ظهور می‏یابد و صورت جسمانی درخت کاج حاصل می‏گردد.
    4. ↑ مگر دربارة وجود خدا، آفرینندة آسمان‏ها و زمین، بدون مُدِل و نمونة پیشین، شکّ و تردیدی در میان است؟ (ابراهیم: 10).
    5. ↑ آفرینش شما (در آغاز) و زنده گرداندن شما (در انجام) جز همسان (آفرینش و زنده گرداندن) فردی نیست. (لقمان: 28).
    6. ↑ کار (برپایی) قیامت (و زنده گرداندن مردمان در آن، برای خدا ساده و آسان است و از لحاظ سرعت و سهولت، درست) به‏اندازة چشم برهم زدن و یا کوتاه‏تر از آن است. (نحل: 77).
    7. ↑ و خدا بر هر چیزی توانا است (چرا که قدرت بی‏انتها است). (هود:4)
    8. ↑ کار (برپایی) قیامت (و زنده گرداندن مردمان در آن، برای خدا ساده و آسان است و از لحاظ سرعت و سهولت، درست) به‏اندازة چشم برهم زدن و یا کوتاه‏تر از آن است. (نحل: 77).
    9. ↑ فرشتگان گفتند: منزّهی تو، ما چیزی جز آنچه به ما آموخته‏ای نمی‏دانیم (و توانایی جانشینی را در زمین و استعداد اشتغال به امور مادی را نداریم و معترفیم که آدم موجودی شایسته‏تر از ما است و) تو دانا و حکیمی. (بقره: 32).
    "https://risale.site/index.php?title=Yirmi_Üçüncü_Lem%27a/fa&oldid=165677" sayfasından alınmıştır