Önsöz/fa

مقدمه‏‏یی به قلم یکی از علمای اعلام که در مدینه است و برای تاریخچه حیات جناب بدیع‏الزمان نگاشته شده است.

در مقدمه‏‏یی که مورد اقبال فراوانی قرار گرفت گفته بودم در مطالعه تاریخ زندگانی بزرگان، هنگامی که مناقب چشمگیر آنان ذکر می‏شود و از خاطرات با ارزش آن‏ها یاد می‏گردد؛ خواننده احساس می‏کند قدم در عالم دیگری گذاشته است. احساس پاک دوستی، قلب او را به آتش می‏کشد و فیض الهی آن را دربرمی گیرد. تاریخ از چنان انسان‏های بزرگی یاد می‏کند که بسیاری از بزرگان در قیاس با آن‏ها کوچک دیده می‏شوند.

وقتی از رادمردانی یاد می‏کنیم که موجب افتخار تاریخ شده‏اند

و وقتی روح از زمین برمی خیزد و به سوی عوالم گسترده بال می‏گشاید

فیض هزاران رایحه دلنشین، روح را عمیقاً تحت تأثیر قرار می‏دهد

گویی از گلستانی در بهشت عبور کرده‏‏یی…

من حقیقت مندرج در شعر بالا را با تمام عظمت و شکوهش هنگام نگارش مقدمه حاضر ادراک کردم، زیرا کتابی را که با عمیق‏ترین اخلاص و صمیمیت تقدیم خوانندگان عزیز و محترم می‏کنیم به استاد بدیع‏الزمان سعید نورسی فاتح بزرگ قلوب – کسی که عمر تقریباً صد ساله و بابرکتش مملو از هزاران صحنه خارق‏العاده بود – و به تألیف او یعنی رساله نور که از 130 جزء تشکیل گردیده و به شاگردان نور - که با اخلاص و فضیلت‏شان و اخلاق و صمیمیت‏شان و ایمان و عرفان‏شان در همه صحنه‏های زندگی نه تنها برای یک مملکت بلکه برای تمامی انسان‏ها الگو می‏باشند - تعلق دارد.

می گویند مقدمه کتاب در واقع خلاصه آن کتاب است، اما مگر محتویات کتابی عمیق و گسترده را که هر موضوعش در اثری مستقل نمی‏گنجد می‏توان در مقدمه‏‏یی چند صفحه‏‏یی گنجاند؟

در هیچ کدام از آثار نظم و نثری که تاکنون با بضاعت اندک خویش نوشته‏ام تا این حد احساس عجز و حیرت نکرده بودم. آنان که قرار است کتاب حاضر را با ذوق و هیجانی سرشار و لذتی الهی مطالعه کنند، با حیرت و شگفتی خواهند دید که بدیع‏الزمان شخصیتی ممتاز و عالمی از نوع دیگر است؛ کسی که از کودکی به صورت استثنایی بالیده و در طول عمر خود مظهر تجلیات الهی بوده است.

من پس از بررسی دقیق شخصیت این انسان بزرگ، هم چنین آثار و طلبه‏هایش، و زیستن در عالم حس و فکر و روح آنان با بیتی از شاعر عرب مواجه شدم که حقیقتی ژرف را بر زبان آورده بود: «جمع همه عالم در یک شخص، برای خدا دشوار نیست…»

* * *

تعداد کسانی که شیفته جذبه این قطب می‏شوند و از عظمت هدف و شکوه غایت و بزرگی ایمان او الهام می‏گیرند و مستفیض می‏شوند، روز به روز در حال افزایش است.

این رویداد بزرگ که موجب حیرت عقول است هم چنان که منکران را منکوب می‏کند، موجب شادی و سرور مؤمنان است و به این ترتیب مسیر خود را ادامه می‏دهد.

ببینید مجاهدی کبیر درباره این حادثه عظیم - که چون رابطه‏‏یی معنوی در قلب‏های مملو از ایمان به بودن خود ادامه می‏دهد - با شیوه‏‏یی که قلوب را به وجد می‏آورد چه می‏گوید:

«در روزهای سیاهی که پستی بی‏اخلاقی چون توفانی همه جا را فراگرفته و فضایل را نابود می‏کند، شاهدیم که فیض او یعنی بدیع‏الزمان چون رازی از قلبی به قلب دیگر منتقل می‏شود و این به هجومی شبیه است که مقاومت در برابرش ممکن نیست؛ ما با مشاهده این حقیقت تسلی خاطر می‏یابیم... شب‏هایمان بسیار تاریک است و صبح چنین شب‏هایی نزدیک خواهد بود.»

آری، آنان که فیض و تأثیر این نور را می‏بینند که چون رازی از قلبی به قلب دیگر انتقال یافته و بدون آن که امکان مقاومتی در مقابلش وجود داشته باشد در هر گوشه مملکت در حال گسترش می‏باشد، با شگفتی سؤال می‏کنند: «این شخص که شهرتش سرتاسر کشور را دربرگرفته است کیست؟ زندگانی او چگونه بوده، آثار و مسلک و مشرب او کدام است؟ راهی را که برگزیده است آیا طریقت است یا جمعیت یا تشکلی سیاسی؟»

به تعقیب دادگاهی و اداری او پرداختند و بازجویی‏ها و محکمه‏های مفصلی برگزار شد. سرانجام وقتی مشخص شد، این تجلی الهی چیزی جز «پایگاه عرفان و ایمان» نیست که در دیار قلب‏ها ایجاد می‏شود، تجلی عدالت به صورت الهی بدین شکل ظهور یافت: «بی‏گناهی بدیع‏الزمان سعید نورسی و رفع توقیف از همه نسخه‏های رساله نور» و این حکم به طور رسمی اعلام شد. آن گاه آشکار شد که روح بر ماده، حق بر باطل، نور بر ظلمت، و ایمان بر کفر همیشه پیروز خواهد شد و این حقیقتی‏ست که در رأس قوانین لایتغیر الهی از ازل تا ابد قرار داشته است.

می گویند اصلی‏ترین معیاری که می‏تواند صداقت، صمیمیت، ماهیت و حقیقت هر مصلح ظهور کرده را در کشوری نشان دهد، تفاوت رفتارهای فردی، اجتماعی و روحی او در روزهای آغازین حرکت با ایامی‏ست که به پیروزی رسیده است.

مثلاً فردی را در نظر بگیرید که در روزهای اول، متواضع، باوقار، آسوده خاطر و فروتن است و به طور کلی از نظر اخلاق و فضایل بسیار درست کار بوده و شخصیتی ممتاز دارد؛ طوری که می‏توان او را الگو قرار داد. حال باید دید پس از پیروزی در جهاد و مبارزه که در دل‏ها جای گرفته است بازهم از همان وضع پیشین برخوردار است و می‏توان او را الگو قرار داد یا نه. مبادا مانند کسانی که گمان می‏رفت آدم‏های بزرگی هستند – و تعدادشان هم کم نبوده است – بر اثر طعم خوش پیروزی دیگر در زمین و آسمان جا نمی‏گیرند.

این شفاف‏ترین آیینه‏‏یی‏ست که هویت و شخصیت و ماهیت و حقیقت واقعی هر فرد کوچک و بزرگِ مدعی اندیشه و مکتب را می‏تواند نشان دهد.

بهترین مثال برای کسانی که در طول تاریخ در این آزمایش موفق شده‏اند نخست پیامبران و مخصوصاً سرورمان سلطان الانبیاء(ع)، آن گاه جانشینان و اصحاب او سپس شخصیت‏های بزرگی که مسیر نورانی آن‏ها را طی کرده‏اند، می‏باشند.

* * *

حضرت پیامبر(ع) درحدیث شریف «العُلَماءُ وَرَثَةُ الاَنبیاءِ» با بیان اعجازآمیز خود نشان می‏دهد که عالم شدن کار ساده‏‏یی نیست،

زیرا مادام که عالم وارث پیامبران است پس در تبلیغ و نشرحق و حقیقت می‏بایست از همان راهی برود که آنان رفته‏اند؛ هر چند این راه پر باشد از کوه و سنگ و گل و لای و سنگ خارا و پرتگاه و بدتر از این‏ها دستگیری و بازداشت و محاکمه و حبس و زندان و تبعید و انفرادی و مسموم شدن و سکوهای اعدام و هزاران ظلم و شکنجه غیر قابل تصور دیگر.

بدیع‏الزمان شخصی‏ست که با جهاد مقدس خود که بیش از نیم قرن به درازا کشید تمام عمرش را در این مسیر دشوار طی طریق کرد و هزاران مانع پیش روی را با سرعت برق پشت سر نهاد و عملاً ثابت کرد که وارث پیامبران است.

آن چه در میان فضایل و ویژگی‏های علمی، اخلاقی و ادبی او مرا مفتون خود می‏کند، ایمان اوست که محکم‏تر از کوه، عمیق‏تر از دریاها و مرتفع‏تر از آسمان‏ها بود.

خدایا این چگونه ایمانی بود بدین عظمت! چگونه صبری بود که پایان نداشت! چه اراده‏‏یی بود محکم‏تر از فولاد! او به رغم همه شکنجه‏ها و آزارها و تهدیدها و تضییق‏هایی که خیال و خاطر را به وحشت می‏اندازد، هیچ گاه سر خم نکرد، صدایش خاموش نشد و نفس (مسیحایی اش) محدود نگردید.

زمانی تحت تأثیر لذت و الهامِ هیجان انگیزِ اشعار حرکت بخش اقبال بزرگ، منظومه‏‏یی به نام «مجاهد» سروده بودم. شاید در میان خوانندگانِ ابیات زیر کسانی باشند که بگویند کسی که این شعر را سروده مبالغه‏های شاعرانه کرده است، لیکن آنان که کتاب حاضر را می‏خوانند، شاهکاری که مفتخر به نگارش مقدمه‏اش شده ام، با شگفتی همراه با وجد خواهند دانست که خداوند چه بندگانی دارد. اگر ایمانی به کمال برسد چه کارها که نمی‏کند و از پس چه امور خارق‏العاده‏‏یی که برنمی آید:

عزم اگر وارد قلبی مملو از ایمان گردد

انسان نیز اگر نایل به درک انتهایی‏ترین راز در ایمان گردد

بزرگ‏ترین مرگ‏ها هم نمی‏توانند او را به زنجیر کشند

و نمی‏توانند او را که چون آتشفشانی در حال فوران است متوقف کنند

الهامی از سوی خداوند نازل می‏شود و عزمش را جزم می‏کند

و شاید پیامبر را هر شب در عالم رؤیا ملاقات می‏کند

قلب او چون محرابی می‏شود مملو از نور

طوری که مهتاب قادر نیست چراغ افق دید او گردد

برف و زمستان برایش معنایی نخواهد داشت، یکه نمی‏خورد، اندوهگین نمی‏شود و درد نمی‏کشد

گویی همیشه فصل برای او تابستانی پرسایه و دلنشین است

او عوالم بهشتی را در همین دنیا می‏بیند

حتی اگر مجبور هم شود در برابر درد هم‏چون کوه‏های محکم سر خم نمی‏کند

اگر پرتگاه‏های خطرناک اطراف او را احاطه کرده باشند

ماه غروب کند، خورشید خاموش گردد و آفاق جهان تاریک شود

و اگر آسمان‏ها همه فرو بریزند، او از راه خود بازنمی گردد

و مشعلی که در روح او و با ایمان شعله ور شده خاموش نمی‏شود

ایمانی که در قلب چون آتشفشانش دارد چنان مقدس است که

هر لحظه ندایی به وجدان او خطاب می‏کند:

ای مسافر! چیزی به صبح نمانده، توقف مکن، به راهت ادامه بده!

با مشعل‏های فروزانی که ظلمات بر اثر آن خون خواهند گریست

ای دستی که برای نجات انسان‏ها از بهشت هبوط کرده یی!

پا بر ستارگان بنه و به عوالم بالا صعود کن

ابیات فوق گویی برای مجاهد بزرگ، قهرمان ایمان حضرت بدیع‏الزمان نوشته شده است، زیرا این صفات عالی همگی صفات اویند. ببینید خداوند در آیه زیر به مجاهدان چه وعده‏هایی داده است:

وَالَّذٖينَ جَاهَدُوا فٖينَا لَنَه۟دِيَنَّهُم۟ سُبُلَنَا وَاِنَّ اللّٰهَ لَمَعَ ال۟مُح۟سِنٖينَ()

یعنی به آنان که در راه ما مجاهده می‏کنند قطعاً راه‏هایمان را نشان می‏دهیم، و تردیدی نیست که خداوند با محسنان (مجاهدانی که چنان عبادت می‏کنند که تو گویی خدا را می‏بینند) همراه است.

پس خداوند بزرگ وعده داده است به مجاهدانی که در راه ایمان و قرآن از جان و مال‏شان می‏گذرند راه‏های حق و حقیقت را نشان خواهد داد. حاشا که خداوند در وعده خویش تخلف نمی‏کند. کافی‏ست شرایط ایجاب این وعده عظیم الهی فراهم آید.

آیه کریمه مذکور در تحلیل شخصیت استاد برای ما راهنمایی از نور خواهد بود و ما می‏توانیم با روشنایی درخشان آن، ظریف‏ترین خطوط و حساس‏ترین نقاط را ببینیم و دریابیم، زیرا تا وقتی انسان از نعمت حمایت الهی حضرت حق برخوردار است ترس و نگرانی و اندوه و خستگی و تعب و به ستوه آمدن و امثال آن معنایی نخواهد داشت.

آسمان دلی را که منور به نور خداست کدام ابر می‏تواند بپوشاند؟ روح بنده‏‏یی را که سعادت حضور الهی را کسب کرده است کدام آرزوی فانی و کدام توجه ناچیز و کدام هدف پیش پا افتاده و کدام هوس می‏تواند راضی کند و تسکین و تسلی دهد؟

یار و مربی و ولی او خداست

خدا را که به خاطر می‏آورد حس و حالش سراسر نور می‏شود

هر لحظه در حال صعود به اقلیم معرفت است

قرآن افق‏های کاملاً متفاوتی را در برابر روح او می‏گشاید

قرآن «یوم الست» را به یاد او می‏آورد

او عاشق است و از ازل مست آن بزم

بدیع‏الزمان فرد محترمی‏ست که مظهر عنایتی کاملاً خارق‏العاده شده بود، به همین دلیل است که زندان برای او گلستان می‏شد و او از آن جا افق‏های نورانی ابدیت را مشاهده می‏کرد. هر سکوی اعدام برای او یک کرسی وعظ و ارشاد است؛ از آن جا در مسیر هدفی متعالی، به انسانیت درس صبر و ثبات و متانت و وقار می‏دهد. هر زندان برای او به مدرسه یوسفیه تبدیل می‏شود. او زمان ورود به زندان مانند استادی که برای تدریس به دانشگاه می‏رود، وارد می‏شود، زیرا زندانیان طلبه‏هایش هستند که نیازمند فیض و ارشاد اویند. این که او هر روز ایمان چند هم وطن را نجات دهد و جانیان را به انسانی چون فرشته تبدیل کند برایش سعادتی بود که آن را با هیچ چیز عوض نمی‏کرد.

شکی نیست کسی که چنین از ادراک متعالی اخلاص و ایمان برخوردار باشد، تأثیرات فریبنده مفهوم زمان و مکان بر انسان‏های فانی را به عالم کثیف ماده سپرده و با روح خود در افق‏های پاک و نورانی عالم معنا به سر می‏برد.

تعریف و توصیفی که صوفیان بزرگ (رض) از مرتبه عالی فنا فی الله و بقا بالله ارائه می‏دهند، نائل شدن به همین افتخار قدسی است.

آری هر مؤمن در حضور و خشوع و تجرد و استغراق و نحوه دریافت فیض، احوال خاص خود را دارد. هر کس به نسبت ایمان و عرفان، صلاح و تقوا و فیض و معنویات خویش می‏تواند از این حظ الهی بهره مند شود، لیکن این حال دلنشین، وصال دلچسب و حظ بی‏نظیر در مجاهدان بزرگی که صاحب مقام احسان‏اند و ذکرشان در آیه کریمه گذشت همواره بادوام است. به همین سبب است که آن‏ها هیچ گاه دچار غفلت فراموش کردن مولا نمی‏شوند. آن‏ها با نفس خویش هم‏چون شیر در سراسر عمرشان مبارزه می‏کنند، و خاطره کامل‏ترین و مترقی‏ترین پیشرفت‏ها در هر لحظه حیات‏شان ثبت می‏شود. هستی آن‏ها به طور کلی در رضایت رب العالمینی ذوب شده است که متَّصف به صفات جمال و کمال و جلال است.

مولا ما را نیز در زمره این سعادتمندان قرار دهد؛ آمین!

* * *

در صفحات پیشین از ایمان استاد گفتیم، همان قدر که دوستانش را حیران و مفتون می‏کرد موجب دهشت دشمنان نیز می‏شد. اینک کمی درباره شخصیت ممتاز او و کمالات و اخلاق و مزایایی بگوییم که چون ‏هاله‏‏یی از نور او را دربرگرفته بود.

روشن است که هر شخصیتی از ویژگی‏های مختلف و معینی برخوردار است. اصلی‏ترین صفاتی که شخصیت استاد را تشکیل می‏داد بدین قرار است:

از خود گذشتگی:

یکی از مهم‏ترین شرایط فردی که اهل اندیشه و مخصوصاً اهل اصلاح است از خود گذشتگی‏ست، زیرا چشم‏ها و دل‏ها با ظریف‏ترین حساسیت‏ها مراقب این نقطه با اهمیت هستند. تمام زندگی استاد سراسر مملو از نمونه‏های فراوان از خود گذشتگی‏ست.

از مرحوم علامه مصطفی صبری افندی درباره از خود گذشتگی شنیده بودم که می‏گفت: «اسلام امروز نیازمند مجاهدانی‏ست که نه فقط دنیا بلکه آماده فدا کردن آخرت‏شان باشند.»

چون در آن زمان نتوانستم معنای سخن این مرد بزرگ را به درستی بفهمم آن را از نوع سخنان اسرارآمیز صوفیان در حال استغراق پنداشتم، لذا آن را برای کسی نقل نکردم و در هیچ جا از آن سخنی به میان نیاوردم.

زمانی که همان سخن را در کلمات آتشین بدیع‏الزمان مطالعه کردم دانستم که معیار از خود گذشتگی نسبت به بزرگان، بزرگ می‏شود. آری، مگر ممکن است خدای ارحم الراحمین که ذوالکریم تعالی و تقدس است مجاهدانی را که حاضرند برای اسلام چنین از خود گذشتگی تلخی داشته باشند، رها کند؟ آیا برازنده شأن خداوند است که عبد فدایی‏اش را از لطف و کرم و عنایت و مرحمت خود محروم کند؟

بدیع‏الزمان نمونه درخشان و استثنایی این تجلی‏ست، او در همه عمر مجرد زیست، و از همه لذت‏های مشروع دنیا محروم ماند. فرصت آن را نیافت به این فکر کند که باید خانه‏‏یی دست و پا کند و زندگی خانوادگی سعادتمندی داشته باشد، اما حضرت حق چیزهایی به او عطا کرد که از بزرگی و عظمت، قلم‏های فانی قادر به تعریف آن‏ها نیستند.

امروز در دنیا کدام رییس خانواده‏‏یی به لحاظ معنا به اندازه جناب بدیع‏الزمان خوشبخت است؟ کدام پدر است که صاحب میلیون‏ها فرزند شده باشد؟ آن هم چه فرزندهایی... و کدام استاد توانسته است این تعداد طلبه تربیت کند؟

این رابطه روحی و قدسی به اذن الله تعالی تا دنیا دنیاست، باقی خواهد بود و چون سیلی توفنده از نور تا ابدیت جریان خواهد یافت، زیرا این مکتب الهی وجودی‏ست که در دریای نور قرآن کریم تبلور یافته است، از قرآن زاده شده و با قرآن به حیات خود ادامه خواهد داد.

مهربانی و مرحمت:

استاد بزرگ، حق و حقیقت را از همان دوران کودکی یافته بود، حتی در ایامی که برای شنیدن فریاد قلب و مناجات روحش به غارها می‏رفت عارف باللهی بود که ذوق فیض عبادت و اطاعت، و تفکر و مراقبه و حضور روحی آن را کسب کرده بود.

اما در آن روزهای سهمناک که کابوس کفر و الحاد در حال احاطه بر جهان و کشور ما بود و امواج تاریک شب را به یادها متبادر می‏کرد، بدیع‏الزمان چون شیری از بستر حمله ور شد و با طغیانی که یادآور کوه‏های آتشفشان است وارد میدان جهاد شد. او آسایش و آرامش خود را تماماً صرف این راه مقدس نمود، لذا از آن روز تاکنون هر سخن او چون تکه‏‏یی از مواد مذاب آتشفشان و هر اندیشه‏اش به مثابه زبانه آتش بوده است. سخنانش قلب‏ها را به آتش می‏کشید و احساس و اندیشه‏ها را شعله ور می‏کرد.

استاد پس از عزلت و انزوای کامل، دقیقاً مانند امام غزالی که مرحله‏‏یی مهم و تاریخی را در زندگی خود پشت سر گذاشت، دوباره به اجتماع برگشت و به ارشاد مردم پرداخت.

گویی خداوند مرشدان بزرگ را بعد از آن که در عزلت و انزوا تربیت و تصفیه و تزکیه نمود، مکلف به مسؤولیت ارشاد و روشنگری می‏کند. به همین دلیل است که وقتی نَفَس آنان از قلب‏هایشان - که از آب مقطر هم پاک‏تر و زلال‏تر است - برمی خیزد، به محض رسیدن به قلوب دیگران، تأثیرات متفاوتی می‏گذارد.

چنان که عرض کردم، فتوحاتی را که امام غزالی نهصد سال پیش در عرصه اخلاق و فضیلت ایجاد نمود در زمانه کنونی بدیع‏الزمان در وادی ایمان و اخلاص حاصل نموده است.

آری، آن چه حضرت استاد را همواره به سوی میادین مدهوش کننده جهاد سوق می‏داد، همین شفقت و مهربانی بی‏نظیرش بود. این مطلب را از خود او بشنویم:

«به من می‏گویند: «چرا این و آن را دلخور کردی؟» من متوجه نیستم، حریق عجیبی در برابرم می‏بینم؛ زبانه‏های آتش به آسمان برخاسته، فرزندانم در حال سوختن اند، ایمانم در حال سوختن است، عجله می‏کنم آتش را خاموش کنم و ایمانم را نجات دهم. حالا کسی در راه می‏خواسته مانع من شود و پایم به او خورده است؛ چه اهمیتی دارد؟ آیا این حادثه کوچک در برابر آن حریق بزرگ اهمیتی دارد؟ افکار و دیدگاه‏های تنگ و محدود…»

بی نیازی:

هزاران نمونه از استغنا و بی‏نیازی استاد که در طول زندگانی، طبقات مختلف اجتماع شاهد آن بوده‏اند بسیار فاضلانه زبانزد عام و خاص شده است.

او از ماسوی الله به معنای کامل کلمه احساس بی‏نیازی می‏کرد و با جسم و جان خویش به خزانه بی‏پایان و بی‏انتهای رب العالمین متکی بود، و این را در طول عمر خود نه یک عادت که به عنوان مذهب، مشرب و مسلک پذیرفته و به هرقیمتی در آن ثابت قدم بود؛ حالتی که هنوز هم ادامه دارد.

جنبه جالب توجه این است که شیوه مزبور در شخص او منحصر نماند و به صورت ایده‏‏یی قدسی به طلبه‏هایش نیز انتقال یافت. امکان ندارد کسی در برابر استغنا و احساس بی‏نیازی یک طلبه رساله نور که توفیق شنا کردن در دریای نور را به دست آورده است، شگفت زده نشود.

ببینید استاد این موضوع مهم را چگونه در مکتوب دوم شاهکارش که «مکتوبات» نام دارد با شش وجه متعلق به آن، با ایمان اصیل و ادراکی عارفانه بیان می‏کند:

«اول: اهل ضلالت علما را متهم می‏کنند که علم را واسطه کسب منافع کرده‏اند، و می‏گویند علم و دین را مدار تأمین معیشت خود نموده‏اند، و با بی‏انصافی تمام به آن‏ها حمله می‏کنند؛ بنابراین باید اینان را با عمل تکذیب کرد.

دوم: ما در انتشار حق و حقیقت مکلف به پیروی از انبیا هستیم. زبان حال مبلغان حق در قرآن حکیم این است: اِنَّ اَجرِی اِلّا عَلیَ اللهِ؛ اِنَّ اَجرِی اِلّا عَلَی الله آن‏ها به این ترتیب از انسان‏ها مستغنی هستند.»

فتوحات الهی که نصیب کلیات رساله نور شده است بهترین مثال و بی‏نظیرترین نتیجه برای ثبات قدم در مسلک انبیاست. استاد در سایه همین مطلب از عزت علمی خود به مثابه الماسی بسیار با ارزش محافظت کرد.

چگونه ممکن است کسی که به معاش و مقام و ثروت و هزاران منفعت شخصی و مادی که دیگران اسیر آن می‏شوند علاقه‏‏یی ندارد، فاتح قلب‏ها نشود؟ چگونه ممکن است دل‏های با ایمان مملو از فیض و نور او نشوند؟

قناعت:

قناعت چیزی نیست جز توضیح و تفسیر استغنا و بی‏نیازی که پیش از این بیان کردیم؛ در واقع برای ورود به سرای قناعت در وهله اول باید از دروازه‏‏یی که بی‏نیازی نامیده می‏شود عبور کرد، این است که قناعت و بی‏نیازی لازم و ملزوم هم‏اند.

قناعت مجاهدی مانند استاد که در این خصوص انبیا را الگوی خود قرار می‏دهد، حالت خصلتی طبیعی به خود می‏گیرد طوری که تو گویی به خودی خود حصول یافته است؛ به نحوی که روزانه یک کاسه سوپ، یک لیوان آب و پاره‏‏یی نان برایش کفایت می‏کند، زیرا این انسان بزرگ همان طور که لامارتین شاعر مشهور و منصف فرانسوی گفته «برای خوردن زندگی نمی‏کند، بلکه برای زندگی کردن می‏خورد.»

پس از درک کامل مشرب و مسلک استاد احساس می‏کنم قناعت متعالی او را نباید با چیزهای ساده‏‏یی مانند خوردن و آشامیدن مقایسه کنم. قناعت چنین انسان بزرگی را باید در عرصه‏های معنوی مورد بررسی قرار داد و با معیارهای غیرمادی اندازه‏گیری کرد.

برای مثال استاد نابغه‏‏یی‏ست که توانایی خود را در این قناعت متعالی نه با مسایل پیش پا افتاده‏‏یی مانند خوردن و آشامیدن و پوشیدن، که با اسراف نکردن و هدر ندادن ارزش‏های معنوی و مجرد هم‏چون فکر، ذهن، استعداد، قابلیت، وقت، زمان، نفس و نَفَس می‏سنجد؛ و این اصول مراقبه و محاسبه دقیق را که در تمام عمر مانند یک ویژگی درونی از آن برخوردار بود به همه طلبه‏هایش نیز القا می‏کرد،

لذا واداشتن طلبه نور به خواندن هر کتاب یا دیکته کردن هر سخن به او کار ساده‏‏یی نیست، زیرا واژه «توجه» که در کانونی‏ترین نقطه قلب او نوشته شده وظیفه حساس‏ترین کنترل‏ها را برعهده دارد.

لذا بدیع‏الزمان با تربیت نسلی پاک و مطهر عملاً نشان داد که در میان مربیان، تربیت کننده‏‏یی خارق‏العاده و مُصلحی تواناست؛ نادره‏‏یی فطری که صحیفه‏‏یی از جنس اطلس و شعاع‏های نورانی به تاریخ قناعت و خویشتنداری اضافه نمود.

تواضع و فروتنی:

این دو خصیصه در انتشار خارق‏العاده رساله نور در جهان بسیار مفید بوده و تأثیر عمیقی داشته است.

استاد در صحبت‏ها و تألیفات خود از عناوین زینت بخشی چون قطب العارفین یا غوث الواصلین استفاده نمی‏کرد، به همین دلیل دل‏ها خیلی زود متوجه او می‏شدند و با صمیمیتی خالصانه او را دوست می‏داشتند و از هدف عالی‏اش جانبداری می‏نمودند.

مثلاً بسیاری از سخنان او که درباره اخلاق و فضیلت و حکمت و عبرت ایراد شده است مستقیماً متوجه نفس خود اوست. اولین و یگانه مخاطب خطابه‏های قاطع و آتشینش، نفس خویش است. از درون اوست که - مانند گسترش از مرکز به محیط – به همه دل‏های مشتاق حضور و سعادت، نور و سرور سرایت می‏کند.

استاد در زندگی خصوصی بسیار حلیم و سلیم و متواضع است. بزرگ‏ترین فداکاری‏ها را می‏کند تا نه تنها فردی بلکه ذره‏‏یی رنجیده خاطر نشود. متحمل زحمت و مشقت و محرومیت‏های بسیار می‏شود... البته به این شرط که با ایمان و قرآنش کاری نداشته باشند...

در آن صورت او را که چون دریایی آرام بود می‏بینید تبدیل به توفانی شده است که موج‏هایش به آسمان برخاسته، عمانی شده است که ساحل را به وحشت و دهشت می‏اندازد؛ چرا که او سربازی قهرمان و فدایی، و خدمتکار صادق قرآن است که از مرزهای ایمان مراقبت می‏نماید. او خود این حقیقت را در عبارتی کوتاه بدین شکل بیان می‏کند: «یک سرباز زمانی که در حال نگهبانی‏ست اگر فرمانده هم بیاید سلاح بر زمین نمی‏گذارد، من هم یکی از سربازان و خادمان قرآن هستم. در زمان خدمت هر کس که می‏خواهد در مقابلم ظاهر شود، می‏گویم حق این است، سر خم نمی‏کنم…»

هنگام انجام وظیفه و در میدان جهاد ابیات زیر زبان حال اوست:

چون اسبی شیهه کشان در هم می‏شکنم این لجام خونین را

حاشا که بتوانم هویتم را به دشمن دغل بفروشم

به نظر من اسارت دور شدن از هویت خویش است

دچار چنین ذلتی شدن شگفت شکنجه‏‏یی‏ست

هر لحظه‏ام با عشق وصال ابدی سپری می‏شود

ایمان من قلعه‏‏یی‏ست که به دست قدرت حق بنا شده است

چه قدر از این آرزوی مقدس دلشادم

اجداد شهیدم علاقمندند مرا در بهشت ببینند

روحم جاودان و عمرم ابدی‏ست

مرگ طریقی‏ست که با وصلت بزرگ به خدا منتهی می‏شود

* * *

دوست داشتم پیش از آن که کتاب را شروع کنم جنبه‏های علمی، فکری، تصوفی و ادبی شخصیت استاد را مطالعه کنم، اما پس از آن که به یقین دانستم این موضوعات بسیار عمیق و فراگیرند و نمی‏توان آن‏ها را به چند صفحه محدود کرد، مناسب دیدم به هر کدام آن‏ها در چند جمله اشاره کنم.

اگر خداوند توفیق عنایت فرماید با تمام وجود آرزومندم این موضوعات ژرف را همراه با کلیات رساله نور و با یاری طلبه‏های نور در اثری بزرگ و مستقل به صورت تحلیلی، مورد تحقیق و مطالعه قرار دهم. در این خصوص نیازمند دعای با ارزش استاد بزرگ و برادرانم هستم.

جنبه علمی استاد:

مرحوم ضیا پاشا با بیت زیر حقیقت بزرگی را در قالب یک قاعده بیان نموده است، تا از نسلی به نسل دیگر انتقال یابد:

آیینه انسان، کار است، به سخن نمی‏نگرند

رتبه عقلی شخص را در اثرش جویا می‏شوند

آری، پرداختن تفصیلی به توانایی‏های علمی فرد ممتاز و مستثنایی که کتاب‏خانه بزرگی چون کلیات رساله نور را در ایمان و عرفان به ملت مسلمان‏مان اهدا کرده و بنیادی از نور بر دل‏ها استوار نموده است، مانند تعریف خورشید هنگام ظهر کار عبثی‏ست.

اما طبق گفته یکی از شاعران دلسوخته:

«از هر سو که بنگری حُسن است و اختیار از کف می‏برد»

و اینک بحث از علم و عرفان و اخلاق و کمالات فرد مبارکی که در همه لحظات حیات مظهر تجلیات الهی بوده است، ذوق و حظی الهی نصیب انسان می‏کند، این است که نمی‏توانم سخن را کوتاه کنم.

استاد در کلیات رساله نور به مهم‏ترین موضوعات دینی، اجتماعی، اخلاقی، ادبی، حقوقی، فلسفی و تصوفی پرداخته و در همه آن‏ها نیز به صورتی خارق‏العاده موفق بوده است.

نکته اصلی و شگفت انگیز مطلب این جاست که او سخت‏ترین مسایلی را که موجب به خطر افتادن بسیاری از علما شده بود به صورت کاملاً روشن و قطعی حل کرده است و به همین ترتیب با پیروی از راه درخشان اهل سنت و جماعت از گرداب‏های بلا نجات یافته و خود را به ساحل سلامت رسانده و خوانندگان آثارش را نیز به همین ترتیب نجات داده است.

بدین سبب مفتخریم از این که کلیات رساله نور را با خیال راحت و صادقانه به همه طبقات ملت عزیزمان تقدیم می‏کنیم. رساله‏های نور قطرات شفافی هستند که از دریای قرآن کریم اخذ شده و شعاع‏های نورانی و بلورینی می‏باشند که از خورشید هدایت ساطع شده‏اند،

لذا مقدس‏ترین وظیفه‏‏یی که بر عهده هر مسلمان قرار می‏گیرد تلاش برای انتشار و گسترش این آثار نورانی و نجات دهنده ایمان است. در تاریخ بارها دیده شده که یک اثر موجب هدایت و سعادت افراد و خانواده‏ها و جامعه‏ها و توده‏های بی‏شماری شده است... آه! چه سعادتمند است کسی که باعث نجات ایمان برادر مؤمنش گردد!

جنبه فکری استاد:

مشخص است که هر اندیشمند دارای نظام فکری خاصی‏ست و در حیات فکری خود هدفی و آرمانی دارد که با تمام وجود بدان وابسته است؛ و برای بحث از نظام فکری، هدف و آرمان او مقدمات مفصلی باید بیان کرد. اما نظام فکری بدیع‏الزمان و هدف و آرمان او را بدون نیاز به مقدمات خسته کننده می‏توان در یک عبارت خلاصه کرد:

«اعلام وحدانیت و الوهیت آفریدگار جهان هستی» که هدف تمام کتاب‏های آسمانی و همه‏ی پیامبران بوده است؛ و اثبات این مطلب با دلایل علمی، منطقی و فلسفی.

پس آیا می‏توان گفت استاد با منطق و فلسفه و علوم مثبت هم ارتباط دارد؟

بله، تا زمانی که منطق و فلسفه با قرآن سازگار باشند و به حق و حقیقت خدمت کنند استاد بزرگ‏ترین منطقی و تواناترین فیلسوف است. روشن‏ترین دلایل و قطعی‏ترین براهینی که بدیع‏الزمان برای اثبات مکتب مقدس و جهان شمولش به کار می‏گیرد، علم مثبت است. علمی که هر روز بیش‏تر از دیروز این که قرآن کلام الله می‏باشد، را اثبات می‏کند.

در واقع تا وقتی فلسفه به معنی حکمت باشد هر اثری که بکوشد حضرت واجب الوجود تعالی و تقدس را به واسطه صفات شایسته ذات باری‏اش اثبات کند، بزرگ‏ترین حکمت و صاحب آن اثر نیز بزرگ‏ترین حکیم خواهد بود.

استاد به واسطه چنین راه علمی که همان راه نورانی قرآن می‏باشد مفتخر است که ایمان هزاران دانشگاهی را نجات داده است. ایشان در این خصوص از جنبه‏های علمی، ادبی، فلسفی و ویژگی‏های متعدد دیگری برخوردارند. آرزومندم ویژگی‏های مزبور را با ذکر نمونه‏هایی از آثار او - ان‏شاءالله - در کتابی مستقل به عرض برسانم.

توفیق از جانب خداست.

جنبه تصوفی او:

از شخصی که عالمی بزرگ و از مشایخ نقشبندیه بود و می‏کوشید همه سکنات خود را با رفتارهای پیامبر عالی مقام مان تطبیق دهد پرسیدم:

جناب افندی سبب تیرگی روابط میان علما و متصوفه چیست؟

چنین پاسخ داد: علما علم رسول اکرم را به ارث برده‏اند و متصوفه عمل آن بزرگوار را. به همین دلیل کسی را که وارث علم و عمل پیامبر باشد «ذوالجناحین» یعنی صاحب دو بال می‏نامند،

لذا منظور از طریقت، عمل به عزیمت‏ها است نه رخصت‏ها؛ تا این که فرد متخلق به اخلاق پیامبر شود و از همه امراض معنوی نجات یابد و در رضای حضرت حق فنا گردد. آنان که موفق به کسب این مرتبه متعالی می‏شوند بی‏تردید اهل حقیقت هستند؛ یعنی به آن چه مقصود و مطلوب از طریقت بود نائل گشته‏اند. لیکن رسیدن به این مقام رفیع برای هر کسی میسر نیست، لذا بزرگانمان برای این که دسترسی به آن درجه را ساده‏تر کنند قواعد معینی وضع کرده‏اند. خلاصه این که طریقت دایره‏‏یی از دوایر شریعت است. کسی که از طریقت به زیر افتد خود را در شریعت خواهد یافت، اما پناه برخدا! اگر کسی از شریعت به زیر افتد خود را در خسران ابدی می‏یابد.

طبق گفته این شخصیت بزرگ بین راه نورانی که بدیع‏الزمان گشود و تصوف حقیقی و بی‏شائبه، هیچ اختلاف جوهری وجود ندارد. هر دو، راه‏هایی هستند که انسان را به رضای خدا و در نتیجه جنت اعلا و دیدار مولا می‏رسانند.

بنابراین هر برادر متصوفی که غایت اصیل مذکور را هدف خود قرار داده باشد هیچ مانعی ندارد که کلیات رساله نور را با لذت تمام مطالعه کند. حتی باید گفت رساله نور دایره «مراقبه»یی را که در تصوف وجود دارد براساس راه قرآن کریم گسترده‏تر نموده و تفکر را به عنوان وردی بسیار مهم به آن افزوده است.

آری، به دلیل همین تفکر که افق‏های متفاوتی را در برابر چشم و دل انسان می‏گشاید، سالکی که صرفاً به مراقبه قلب خویش می‏پردازد با قلب و تمام لطایفش به سیر و تماشا و مراقبه و مشاهده‏ی عظمت و بزرگی سراسر کائنات، از ذرات تا کرات می‏پردازد و اسماء حسنی و صفات علیای حضرت حق را که در آن عوالم به هزار و یک شکل تجلی می‏یابند در کمال وجد می‏بیند و به صورت عین الیقین، علم الیقین و حق الیقین درمی یابد و احساس می‏کند که در معبدی لایتناهی قرار دارد.

معبدی که واردش شده است چنان والا مرتبه است که تمام انسان‏ها در آن با عشق و شوق و خشوع و استغفار در حال ذکر خالق‏شان هستند و با زبانی زیبا و شیرین و حزین همه با هم به یک شیوه و با یک نغمه و آهنگ چنین می‏سرایند: «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر.»

اگر کسی راه ایمان و عرفان و قرآن را که رساله نور گشوده است دنبال کند، وارد چنین معبد بزرگ و باشکوهی خواهد شد. در آن جا هر کس به نسبت ایمان و عرفان و فیض و اخلاص خویش بهره مند می‏شود.

جنبه ادبی او:

ادیبان و شاعران و متفکران و عالمان از قدیم به لحاظ چگونگی استفاده از لفظ و معنا و اسلوب و محتوا به دو گروه تقسیم می‏شده‏اند: برخی از آنان فقط برای اسلوب و طرز بیان همین طور وزن و قافیه اهمیت قائل بودند و معنا را فدای آن می‏کردند، این شیوه غالبا در شعر نمود می‏یابد.

گروه دیگر نیز بیش‏تر به معنا و محتوا اهمیت می‏دادند و کیفیت را فدای نحوه بیان نمی‏کردند.

گمان می‏کنم حالا جنبه ادبی متفکر بزرگی چون بدیع‏الزمان با همین مقدمه مختصر به راحتی دانسته می‏شود، زیرا استاد عمر ارزشمند و با برکت خود را صرف تنظیم و ترتیب سخنانی نکرد که در گوش‏ها باقی بماند، بلکه برعکس، او نابغه‏‏یی است که به تلقین احساس دین، ادراک ایمان، و مفهوم اخلاق و فضیلت در قلب‏ها و روح‏ها و وجدان‏ها و اندیشه‏ها پرداخت تا به صورت آرمانی قدسی در همه عصرها و در میان همه نسل‏ها تا انسانیت هست باقی بماند. مجاهدی که برای تحقق چنین هدف والایی از جان و جهان خود گذشته باشد طبیعی‏ست که نمی‏تواند سرگرم صورت‏های فانی شود.

با این حال استاد از نظر ظرافت‏های ذوقی، حساسیت‏های درونی، ژرفای اندیشه و تعالی قوه خیال ازچنان توانایی ادبی برخوردار بود که می‏توان آن را خارق‏العاده دانست. این است که اسلوب و طرز بیان او نسبت به موضوعات مختلف فرق می‏کرد،

برای مثال در موضوعات علمی و فلسفی با این که برای اقناع از دلایل منطقی و ریاضی استفاده می‏نمود اما در عین حال ترکیب‏های بسیار کوتاه به کار می‏برد. ولی در جایی که قرار بود قلبی را سرمست کند و روحی را تعالی بخشد طرز بیانش به نحو غیرقابل توصیفی زلال و شفاف می‏شد.

برای نمونه او وقتی آسمان‏ها، خورشیدها، ستاره‏ها، مهتاب‏ها و مخصوصاً عالم بهار و تجلی قدرت و عظمت خداوند را در عوالم مذکور تصویر می‏کند اسلوبش چنان لطیف می‏شود که هر تشبیه، تابلویی را به ذهن متبادر می‏نماید که با زیباترین رنگ‏ها قاب شده است. گویی با هر تصویر به جهانی خارق‏العاده جان می‏بخشد.

بر اساس همین حکمت است که طلبه نور (در هر دانشکده‏‏یی از دانشگاه هم که باشد) با مطالعه کلیات رساله نور از نظر حسی، فکری، روحی، وجدانی و خیالی به معنای واقعی کلمه قانع می‏شود.

چگونه ممکن است قانع نشود؛ در حالی که کلیات رساله نور دسته گلی از گلستان جهان شمول قرآن کریم است و از نور و هوا و روشنایی و رایحه آن گلستان الهی و متبرک برخوردار می‏باشد.

آب‏های جاری این نیاز روح را بازگو می‏کنند

که بشر همواره به قرآن محتاج است

علی علوی قوریجی

---

Tarihçe-i Hayat | ⇒ Giriş

---