Yirmi Birinci Söz/mk

се состои од два степена

Прв Степен

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ

اِنَّ الصَّلٰوةَ كَانَت۟ عَلَى ال۟مُؤ۟مِنٖينَ كِتَابًا مَو۟قُوتًا

Еден ден, еден прилично возрасен и крупен човек што е на висока положба ми рече: „Намазот е убаво нешто, меѓутоа клањањето петпати дневно е премногу. Станува здодевно поради тоа што нема крај.“

Откако помина извесно време од зборовите на овој човек, го послушав својот нефс. Слушнав дека и тој ги кажува истите зборови, па погледнав и сфатив дека со мрзеливоста на увото ги усвојува истите лекции од ѓаволот. Тогаш сфатив дека оној човек тие зборови како да ги изговори во името на сите души наклонети кон зло или, пак, беше принуден да ги изговори. Тогаш и јас реков:

„Штом мојот нефс-и еммаре (заповедничка зла душа) е принуден да прави зло, а тој што не може да го превоспита својот нефс, не може да превоспита и други, тогаш ќе почнам од сопствениот нефс.“

Па, му реков: „Еј, нефсу мој! Слушни пет предупредувања од мене кон оние твои зборови што ги изговори во темнината на комплетното незнаење, на душекот на мрзливоста и во безгрижниот сон.“

Прво предупредување:

Еј, мој кутар нефсу! Зар мислиш дека животот ти е вечен? Имаш ли некаква гаранција дека ќе преживееш до следната година или можеби до утре? Тоа што во тебе причинува здодевност е твоето погрешно мислење дека ќе живееш вечно. Стана мрзлив затоа што си разгален и мислиш дека поради задоволствата ќе останеш вечно на овој свет. Да сфатеше дека животот е краток и дека бесполезно изминува, тогаш сигурно ќе го искористеше тој еден час од дваесет и четирите и ќе го потрошеше на една убава, пријатна и блага мисија, која е извор на вистинска среќа во вечниот живот; тогаш не би ти причинило здодевност, туку би било средство за поттик кон чист копнеж и возвишено пријатно задоволство.

Второ предупредување:

Еј, мој незаситен нефсу! Не ти ли предизвикува здодевност тоа што секој ден јадеш леб, пиеш вода и дишеш воздух? Штом не ти предизвикуваат здодевност повторувањето на работите што ти се потребни, значи сигурно уживаш во нив. Затоа и намазот, кој му носи храна на моето срце, водата која му дава живот на мојата душа и привлекува благо освежително ветре за скриените Божествени префинетости во моето тело, а сите тие се твои пријатели, не би требало никогаш да ти причинуваат здодевност.

Да, срцето кое е изложено на бескрајни болки и страдања, заведено од безбројни надежи и задоволства, не може да се здобие ни со сила ни со храна, освен со смирено и богоугодно тропање на вратата на Семилостивиот, Највеликодушниот и Семожниот.

Да, духот кој е поврзан со повеќето созданија што брзо доаѓаат и си одат од овој минлив свет, ја пие водата што дава живот само со укажување преку намазот кон изворот на милосрдието на Бесмртниот Возљубен и Вечниот Достојник на обожавањето.

Да, благодатното, нежно, чувствително човечко суштество, кое е светол благодат на Господарот и е создаден за вечноста, и по природа копнее за неа, и е огледало што ги одразува пројавувањата на Големото Битие, би требало да има најсилна потреба од чист воздух меѓу тешкотиите, суровоста и напнатоста на мрачните, минливи, задушувачки земски услови. Тоа може да се случи само со дишење низ прозорецот на намазот.

Трето предупредување:

Еј, мој нестрплив нефсу! Ти денес си збунет размислувајќи за напорите што си ги положил за богослужба во изминатите денови, тешкотиите на намазот и товарот на претходните проблеми; размислуваш за должностите на богослужбата во идните денови, за мисијата за извршување на намазот и за маките од несреќите, а потоа пројавуваш нетрпение и не можеш да издржиш. Би постапил ли така некој што има барем малку разум?

Поради недостатокот на трпение личиш на глупав командант кој насочува огромна сила од својата војска на десната страна на непријателот, додека во исто време војниците на ова крило се приклучуваат во неговите редови и стануваат засилување, а неговите останати борбени сили ги испраќа на левото крило на непријателот кога таму нема ниту еден војник. Издава наредба: „Пукај“. Тогаш непријателот ја согледува неговата слабост, го насочува својот напад во центарот и целосно го разурнува и командантот и неговата војска.

Да, и ти личиш на него затоа што тешкотиите од изминатите денови завршиле и се претвориле во милост, болките се изгубиле, а задоволствата останале, а товарот се претворил во севапи (заслуги). Затоа, не само што не би требало да се раѓа здодевност, туку треба и да се појави нов копнеж, свеж поттик и постојан сериозен стремеж кон движење и напредок. А бидејќи и идните денови сè уште не се пристигнати, би било глупаво да се размислува за нив уште отсега. Тоа личи, на пример, на плач и рев заради глад и жед кои евентуално би можеле да ни се случат во иднина.

Штом реалноста е ваква, ако имаш малку разум, размисли за богослужбата во денешниот ден. Речи: „Еден час од денов ќе го потрошам на значајна, слатка и убава должност, и на една возвишена и ценета служба, чиј надомест е огромен, а напорите незначителни.“ И тогаш ќе почувствуваш дека твојата болна непромисленост се претвора во упорност и истрајност.

Еј, мој нестрплив нефсу! Должен си да бидеш стрплив во три ситуации:

Прво: стрпливост во богослужбата.

Второ: стрпливост во воздржување од гревови.

Трето: стрпливост во воздржување во несреќите.

Ако имаш разум, држи се до вистината што ја разбра од примерот во ова трето предупредување. Решително речи: „Ја Сабур“ и овие три вида стрпливости и носи ги на твоите плеќи. Силата на стрпливоста, која ти ја дал Семоќниот Праведник, може да ти биде доволна при сите тешкотии и несреќи, доколку не ја трошиш на погрешен начин; и издржи со таа сила.

Четврто предупредување:

Еј, мој лекомис- лен нефсу! Зар мислиш дека оваа твоја бого- служба е без резултат, зар надоместот за неа е мал, па ти предизвикува здодевност?

Меѓутоа, кога некој човек би ти дал некоја ситна пара или, пак, би те заплашил, тогаш ти за него би работел до вечер и пак не би ти било здодевно.

Намазот, кој е храна за твоето беспомошно и бессилно срце, и е покој за него во оваа привремена гостилница – земскиот живот, и е храна и светлина во гробот кое ќе ти биде местото за престој, твој документ и договор за Махшерот (Судот), каде што несомнено ќе ти се суди, и ќе ти биде светлина и бурак на Мостот Сират преку кој, сакал-нејќел, ќе мораш да преминеш – зар мислиш дека намазот нема да има резултати или, пак, надоместот за него ќе биде мал? Ако некој човек ти вети подарок во вредност од сто лири и те ангажира сто дена да му работиш, ти ќе му веруваш и сериозно ќе работиш, иако постои можност да не си го исполни ветувањето.

А ако Некој ти вети и никогаш не го крши Своето ветување, затоа што тоа е невозможно, и ти ветил надомест како што е Рајот и подарок во вид на вечна среќа, и ти дал да извршуваш една убава и пријатна должност за краток временски интервал – не мислиш ли дека заслужуваш строго превоспитување и страшна казна, ако не ја извршиш оваа должност или, пак, ја вршиш без волја, површно и со сила и притоа се нервираш, и Го обвинуваш Него сомневајќи се во Неговото ветување или, пак, го омаловажуваш Неговиот подарок?

На овој свет ги извршуваш и најтешките работи од страв да не паднеш во земскиот затвор, зар стравот од вечниот затвор на Пеколот не буди ли во тебе волја да ја извршиш најлесната и најубавата богослужба?

Петто предупредување:

Еј, мој нефсу, вљубен во овој свет! Зар опуштеноста во вршењето на богослужбата и нередовноста во извршувањето на намазот е поради презафатеноста во овој свет или, пак, не можеш да најдеш време поради животните грижи за преживување? Што мислиш, зар си создаден само за овој свет, па цело време го трошиш на него?

Што се однесува до способностите, знаеш дека ти си над сите живи суштества, а исто така знаеш дека во поглед на способноста за осигурување на животните потреби, послаб си дури и од врапче. Зошто не разбереш од ова дека твојата основна должност не е да се мачиш како скот, туку како вистински човек да се стремиш за прав вечен живот.

Впрочем, повеќето од делата што ги нарекуваш земни занимации, не те засегаат, а со љубопитство вмешуваш прсти во нив и го трошиш твоето драгоцено време за работи што немаат вредност и се непотребни и бескорисни, на пример да дознаеш колку кокошки има во Америка или од каков вид се прстените на Сатурн, небаре со тоа стануваш повозвишен и се стекнуваш со некакво знаење за космосот и статистиката; а ги изоставуваш најважните работи, небаре ќе живееш илјада години.

Ако речеш: „Она што мене ме спречува во извршувањето на намазот и богослужбата и ми предизвикува здодевност, не се вакви безвредни работи, туку тие со сигурност се работи што се потребни за преживување.“

Ако е така, тогаш би ти кажал: Ако работиш за дневница од сто гроша и ако некој дојде и ти рече: „Дојди копај овде десетина минути, ќе најдеш брилијант или смарагд во вредност од сто лири“, и ти ако му одговориш: „Не сакам, затоа што ќе ми скратат десет гроша од дневницата и ќе ми се намали заработувачката“, сигурно ќе сфатиш колку глупав изговор е тоа.

Ти во оваа градина работиш и за опстанок. Но, ако го пропуштиш задолжителниот (фарз) намаз, сите плодови и резултати од твојата работа ќе останат ограничени на безвреден принос во овој свет, од кој нема бериќет. Но, ако времето за одмор го користиш за намаз, кој е извор на душевен мир и одмор за срцето, тогаш кон твојот опстанок за Задгробниот свет и одредбите за задгробниот живот во склоп со твоите благословени земни средства ќе се додаде и голем извор на два постојани духовни рудника:

Birinci maden: Bütün bağındaki (Hâşiye) yetiştirdiğin –çiçekli olsun, meyveli olsun– her nebatın, her ağacın tesbihatından, güzel bir niyet ile bir hisse alıyorsun.

İkinci maden: Hem bu bağdan çıkan mahsulattan kim yese –hayvan olsun, insan olsun; inek olsun, sinek olsun; müşteri olsun, hırsız olsun– sana bir sadaka hükmüne geçer. Fakat o şart ile ki sen, Rezzak-ı Hakiki namına ve izni dairesinde tasarruf etsen ve onun malını, onun mahlukatına veren bir tevziat memuru nazarıyla kendine baksan…

İşte bak, namazı terk eden ne kadar büyük bir hasaret eder, ne kadar ehemmiyetli bir serveti kaybeder ve sa’ye pek büyük bir şevk veren ve amelde büyük bir kuvve-i manevî temin eden o iki neticeden ve o iki madenden mahrum kalır, iflas eder. Hattâ ihtiyarlandıkça bahçecilikten usanır, fütur gelir. “Neme lâzım.” der. “Ben zaten dünyadan gidiyorum. Bu kadar zahmeti ne için çekeceğim?” diyecek, kendini tembelliğe atacak. Fakat evvelki adam der: “Daha ziyade ibadetle beraber sa’y-i helâle çalışacağım. Tâ kabrime daha ziyade ışık göndereceğim, âhiretime daha ziyade zahîre tedarik edeceğim.”

Elhasıl: Ey nefis! Bil ki dünkü gün senin elinden çıktı. Yarın ise senin elinde senet yok ki ona mâliksin. Öyle ise hakiki ömrünü, bulunduğun gün bil. Lâekall günün bir saatini, ihtiyat akçesi gibi hakiki istikbal için teşkil olunan bir sandukça-i uhreviye olan bir mescide veya bir seccadeye at.

Hem bil ki her yeni gün, sana hem herkese, bir yeni âlemin kapısıdır. Eğer namaz kılmazsan senin o günkü âlemin zulümatlı ve perişan bir halde gider, senin aleyhinde âlem-i misalde şehadet eder. Zira herkesin, her günde, şu âlemden bir mahsus âlemi var. Hem o âlemin keyfiyeti, o adamın kalbine ve ameline tabidir. Nasıl ki âyinende görünen muhteşem bir saray, âyinenin rengine bakar. Siyah ise siyah görünür. Kırmızı ise kırmızı görünür. Hem onun keyfiyetine bakar. O âyine şişesi düzgün ise sarayı güzel gösterir. Düzgün değil ise çirkin gösterir. En nazik şeyleri kaba gösterdiği misillü sen kalbinle, aklınla, amelinle, gönlünle, kendi âleminin şeklini değiştirirsin. Ya aleyhinde ya lehinde şehadet ettirebilirsin.

Eğer namazı kılsan o namazın ile o âlemin Sâni’-i Zülcelal’ine müteveccih olsan birden, sana bakan âlemin tenevvür eder. Âdeta namazın bir elektrik lambası ve namaza niyetin, onun düğmesine dokunması gibi o âlemin zulümatını dağıtır ve o herc ü merc-i dünyeviyedeki karmakarışık perişaniyet içindeki tebeddülat ve harekât, hikmetli bir intizam ve manidar bir kitabet-i kudret olduğunu gösterir.

اَللّٰهُ نُورُ السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضِ âyet-i pür-envarından bir nuru, senin kalbine serper. Senin o günkü âlemini, o nurun in’ikasıyla ışıklandırır. Senin lehinde nuraniyetle şehadet ettirir.

Sakın deme: “Benim namazım nerede, şu hakikat-i namaz nerede?” Zira bir hurma çekirdeği, bir hurma ağacı gibi kendi ağacını tavsif eder. Fark yalnız icmal ve tafsil ile olduğu gibi; senin ve benim gibi bir âmînin –velev hissetmezse– namazı, büyük bir velinin namazı gibi şu nurdan bir hissesi var, şu hakikatten bir sırrı vardır, velev şuurun taalluk etmezse. Fakat derecata göre inkişaf ve tenevvürü ayrı ayrıdır. Nasıl bir hurma çekirdeğinden, tâ mükemmel bir hurma ağacına kadar ne kadar meratib bulunur. Öyle de namazın derecatında da daha fazla meratib bulunabilir. Fakat bütün o meratibde, o hakikat-i nuraniyenin esası bulunur.

اَللّٰهُمَّ صَلِّ وَسَلِّم۟ عَلٰى مَن۟ قَالَ «اَلصَّلَاةُ عِمَادُ الدّٖينِ» وَعَلٰى اٰلِهٖ وَصَح۟بِهٖ اَج۟مَعٖينَ

YİRMİ BİRİNCİ SÖZ’ÜN İKİNCİ MAKAMI

Kalbin beş yarasına beş merhemi tazammun eder.

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ

رَبِّ اَعُوذُ بِكَ مِن۟ هَمَزَاتِ الشَّيَاطٖينِ ۝ وَاَعُوذُ بِكَ رَبِّ اَن۟ يَح۟ضُرُونِ

Ey maraz-ı vesvese ile müptela! Biliyor musun vesvesen neye benzer? Musibete benzer. Ehemmiyet verdikçe şişer, ehemmiyet vermezsen söner. Ona büyük nazarıyla baksan büyür. Küçük görsen küçülür. Korksan ağırlaşır, hasta eder. Havf etmezsen hafif olur, mahfî kalır. Mahiyetini bilmezsen devam eder, yerleşir. Mahiyetini bilsen, onu tanısan gider. Öyle ise şu musibetli vesvesenin aksam-ı kesîresinden kesîrü’l-vuku olan yalnız beş vechini beyan edeceğim. Belki sana ve bana şifa olur. Zira şu vesvese öyle bir şeydir ki cehil onu davet eder, ilim onu tard eder. Tanımazsan gelir, tanısan gider.

BİRİNCİ VECİH

Birinci yara, şeytan evvela şüpheyi kalbe atar. Eğer kalp kabul etmezse şüpheden şetme döner. Hayale karşı şetme benzer bazı pis hatıraları ve münafî-i edep çirkin halleri tasvir eder. Kalbe “Eyvah!” dedirtir, yeise düşürtür. Vesveseli adam zanneder ki kalbi, Rabb’ine karşı sû-i edepte bulunuyor. Müthiş bir halecan ve heyecan hisseder. Bundan kurtulmak için huzurdan kaçar, gaflete dalmak ister.

Bu yaranın merhemi budur:

Bak ey bîçare vesveseli adam! Telaş etme. Çünkü senin hatırına gelen şetim değil belki tahayyüldür. Tahayyül-ü küfür, küfür olmadığı gibi tahayyül-ü şetim dahi şetim değildir. Zira mantıkça tahayyül, hüküm değildir. Şetim ise hükümdür. Hem bununla beraber o çirkin sözler, senin kalbinin sözleri değil. Çünkü senin kalbin ondan müteessir ve müteessiftir. Belki kalbe yakın olan lümme-i şeytanîden geliyor. Vesvesenin zararı, tevehhüm-ü zarardır. Yani onu zararlı tevehhüm etmekle kalben mutazarrır olmaktır. Çünkü hükümsüz bir tahayyülü hakikat tevehhüm eder. Hem şeytanın işini kendi kalbine mal eder. Onun sözünü, ondan zanneder. Zarar anlar, zarara düşer. Zaten şeytanın da istediği odur.

İKİNCİ VECİH

Budur ki: Manalar kalpten çıktıkları vakit, suretlerden çıplak olarak hayale girerler, oradan suretleri giyerler. Hayal ise her vakit bir sebep tahtında bir nevi suretleri nesceder. Ehemmiyet verdiği şeyin suretlerini yol üstünde bırakır. Hangi mana geçse ya ona giydirir ya takar ya bulaştırır ya perde eder. Eğer manalar münezzeh ve temiz iseler, suretler mülevves ve rezil ise giymek yoktur fakat temas var. Vesveseli adam, teması telebbüsle iltibas eder. “Eyvah!” der. “Kalbim ne kadar bozulmuş. Bu sefillik, bu hısset-i nefis, beni matrud eder.” Şeytan onun şu damarından çok istifade eder.

Şu yaranın merhemi şudur:

Dinle ey bîçare! Nasıl ki senin namazın edeb-i nezihanesinin vesilesi olan zâhirî taharete, batnının bâtınındaki necaset ona tesir etmez ve bozmaz. Öyle de maânî-i mukaddesenin suret-i mülevveseye mücavereti zarar etmez. Mesela, sen âyât-ı İlahiyeyi tefekkür ediyorsun. Birden bir maraz, ya bir iştiha ya bevl gibi bir emr-i müheyyic şiddetle senin hissine dokunuyor. Elbette senin hayalin, deva-i illet ve kaza-i hâcetin levazımatını görecek, bakacak, onlara münasip süflî suretleri nescedecek. Ve gelen manalar ortalarından geçecekler. Geçeceklere ne beis vardır, ne televvüs var ve ne zarar var ve ne hatar var. Yalnız hatar ise hasr-ı nazardır, zann-ı zarardır.

ÜÇÜNCÜ VECİH

Budur ki: Eşya mabeynlerinde, bazı münasebat-ı hafiye bulunur. Hattâ hiç ümit etmediğin şeyler içinde münasebet ipleri bulunur. Ya bizzat bulunur veya senin hayalin, meşgul olduğu sanata göre o ipleri yapmış, onları birbiriyle bağlamış. Şu sırr-ı münasebettendir ki bazen bir mukaddes şeyi görmek, bir mülevves şeyi hatıra getirir.

Fenn-i beyanda beyan olunduğu gibi “Hariçte uzaklık sebebi olan zıddiyet ise hayalde sebeb-i kurbiyettir.” Yani iki zıddın suretlerinin cem’ine vasıta, bir münasebet-i hayaliyedir. Bu münasebetle gelen tahattura, tedai-yi efkâr tabir edilir. Mesela, sen namazda, münâcatta, Kâbe karşısında, huzur-u İlahîde iken âyâtı tefekkürde olduğun bir halde; şu tedai-yi efkâr, seni tutup en uzak malayaniyat-ı rezileye sevk eder.

Senin başın, böyle bir tedai-yi efkâra müptela ise sakın telaş etme. Belki intibaha geldiğin anda, dön. “Aman ne kusur ettim!” deyip tetkikle meşgul olup durma. Tâ o zayıf münasebet, senin dikkatinle kuvvet peyda etmesin. Zira teessür gösterdikçe, ehemmiyet verdikçe, senin o zayıf tahatturun melekeye döner. Bir maraz-ı hayalî olur. Korkma, maraz-ı kalbî değil. Şu nevi tahattur ise galiben ihtiyarsızdır. Hususan hassas asabîlerde daha galiptir. Şeytan, şu nevi vesvesenin madenini çok işlettirir.

Şu yaranın merhemi şudur ki:

Tedai-yi efkâr, galiben ihtiyarsızdır. Onda mes’uliyet yoktur. Hem tedaide, mücaveret var; temas ve ihtilat yoktur. Onun için efkârın keyfiyetleri, birbirine sirayet etmez, birbirine zarar vermez. Nasıl ki şeytan ile melek-i ilham, kalp taraflarında mücaveretleri var ve füccar ve ebrarın karabetleri ve bir meskende durmaları, zarar vermez. Öyle de tedai-yi efkâr sâikasıyla istemediğin pis hayalat, gelip nezih efkârın içine girse zarar vermez. Meğer kasden olsa veya zarar zannıyla onunla ziyade meşgul olsa. Hem bazen kalp yoruluyor. Fikir, kendini eğlendirmek için rastgele bir şeyle meşgul olur. Şeytan fırsat bulur, pis şeyleri önüne serpiyor, sürüyor.

DÖRDÜNCÜ VECİH

Amelin en iyi suretini taharriden neş’et eden bir vesvesedir ki takva zannıyla teşeddüd ettikçe hal ona şiddetlenir. Hattâ bir dereceye varır ki o adam amelin daha evlâsını ararken harama düşer. Bazen bir sünnetin araması, bir vâcibi terk ettiriyor. “Acaba amelim sahih oldu mu?” der, iade eder. Bu hal devam eder. Gayet yeise düşer. Şeytan şu halinden istifade eder, onu yaralar.

Şu yaranın iki merhemi var:

Birinci merhem: Bu gibi vesvese Ehl-i İtizal’e lâyıktır. Çünkü onlar derler: “Medar-ı teklif olan ef’al ve eşya, kendi zatında, âhiret itibarıyla ya hüsnü var; sonra o hüsne binaen emredilmiş veya kubhu var; sonra ona binaen nehyedilmiş. Demek eşyada, âhiret ve hakikat nokta-i nazarında olan hüsün ve kubuh zatîdir; emir ve nehy-i İlahî ona tabidir.” Bu mezhebe göre insan, her işlediği amelde şöyle bir vesvese gelir: “Acaba amelim nefsü’l-emirdeki güzel surette yapılmış mıdır?”

Amma mezheb-i hak olan Ehl-i Sünnet ve Cemaat derler ki: Cenab-ı Hak bir şeye emreder, sonra hasen olur. Nehyeder, sonra kabih olur. Demek emir ile güzellik, nehiy ile çirkinlik tahakkuk eder. Hüsün ve kubuh mükellefin ıttılaına bakar ve ona göre takarrur eder. Şu hüsün ve kubuh ise surî ve dünyaya bakan yüzünde değil belki âhirete bakan yüzdedir.

Mesela, sen namaz kıldın veya abdest aldın. Halbuki namazını ve abdestini fesada verecek bir sebep, nefsü’l-emirde varmış. Lâkin sen ona hiç muttali olmadın. Senin namazın ve abdestin hem sahihtir hem hasendir. Mutezile der: “Hakikatte kabih ve fâsiddir. Lâkin senden kabul edilir. Çünkü cehlin var, bilmedin ve özrün var.” Öyle ise Ehl-i Sünnet mezhebine göre, zâhir-i şeriata muvafık olarak işlediğin ameline: “Acaba sahih olmuş mu?” deyip vesvese etme. Fakat “Kabul olmuş mu?” de; gururlanma, ucbe girme.

İkinci merhem: Dinde harec yoktur. لَا حَرَجَ فِى الدّٖينِ Madem dört mezhep haktır. Madem istiğfara müncer olan derk-i kusur ise gurura müncer olan hüsn-ü amelin rü’yetine –böyle vesveseli adama– müreccahtır. Yani böyle vesveseli adam, amelini güzel görüp gurura düşmektense amelini kusurlu görse, istiğfar etse daha evlâdır.

Madem böyledir, sen vesveseyi at. Şeytana de ki: Şu hal, bir harecdir. Hakikat-i hale muttali olmak güçtür. Dindeki yüsre münafîdir. لَا حَرَجَ فِى الدّٖينِ ۝ اَلدّٖينُ يُس۟رٌ esasına muhaliftir. Elbette böyle amelim bir mezheb-i hakka muvafık gelir. O bana kâfidir. Hem lâekall ben aczimi itiraf ederek ibadeti lâyık-ı vechile eda edemediğimden istiğfar ve tazarru ile merhamet-i İlahiyeye dehalet edip kusurum affolunmak, kusurlu amelim kabul olunmak için mütezellilane bir niyaza vesiledir.

BEŞİNCİ VECİH

Mesail-i imaniyede şüphe suretinde gelen vesvesedir. Bîçare vesveseli adam, bazen tahayyülü, taakkul ile iltibas eder. Yani hayale gelen bir şüpheyi, akla girmiş bir şüphe tevehhüm edip itikadına halel gelmiş zanneder. Hem bazen tevehhüm ettiği bir şüpheyi, imana zarar veren bir şek zanneder. Hem bazen tasavvur ettiği bir şüpheyi, tasdik-i aklîye girmiş bir şüphe zanneder. Hem bazen bir emr-i küfrîde tefekkürü, küfür zanneder. Yani dalaletin esbabını anlamak suretinde kuvve-i müfekkirenin cevelanını ve tetkikatını ve bîtarafane muhakemesini, hilaf-ı iman zanneder.

İşte telkinat-ı şeytaniyenin eseri olan şu zanlardan ürkerek “Eyvah! Kalbim bozulmuş, itikadıma halel gelmiş.” der. O haller, galiben ihtiyarsız olduğundan cüz-i ihtiyarîsiyle ıslah edemediğinden yeise düşer.

Bu yaranın merhemi şudur ki:

Tahayyül-ü küfür, küfür olmadığı gibi tevehhüm-ü küfür dahi küfür değildir. Tasavvur-u dalalet, dalalet olmadığı gibi tefekkür-ü dalalet dahi dalalet değildir. Çünkü hem tahayyül hem tevehhüm hem tasavvur hem tefekkür; tasdik-i aklîden ve iz’an-ı kalbîden ayrıdırlar, başkadırlar. Onlar bir derece serbesttirler. Cüz-i ihtiyariyeyi pek dinlemiyorlar. Teklif-i dinî altına çok giremiyorlar. Tasdik ve iz’an, öyle değiller. Bir mizana tabidirler. Hem tahayyül, tevehhüm, tasavvur, tefekkür nasıl ki tasdik ve iz’an değiller. Öyle de şüphe ve tereddüt sayılmazlar. Fakat eğer lüzumsuz tekrar ede ede müstekar bir hale gelse o vakit hakiki bir nevi şüphe, ondan tevellüd edebilir. Hem bîtarafane muhakeme namıyla veya insaf namına deyip şıkk-ı muhalifi iltizam ede ede, tâ öyle bir hale gelir ki ihtiyarsız taraf-ı muhalifi iltizam eder. Ona vâcib olan hakkın iltizamı kırılır. O da tehlikeye düşer. Hasmın veya şeytanın bir vekil-i fuzulîsi olacak bir halet, zihninde takarrur eder.

Şu nevi vesvesenin en mühimmi budur ki: Vesveseli adam, imkân-ı zatî ile imkân-ı zihnîyi birbiriyle iltibas eder. Yani bir şeyi zatında mümkün görse o şeyi zihnen dahi mümkün ve aklen meşkuk tevehhüm eder. Halbuki ilm-i kelâmın kaidelerindendir ki imkân-ı zatî ise yakîn-i ilmîye münafî değil ve zaruret-i zihniyeye zıddiyeti yoktur. Mesela, şu dakikada Karadeniz’in yere batması, zatında mümkündür ve o imkân-ı zatî ile muhtemeldir. Halbuki yakînen, o denizin yerinde olduğunu hükmediyoruz, şüphesiz biliyoruz. Ve o ihtimal-i imkânî ve o imkân-ı zatî, bize şek vermez, bir şüphe getirmez, yakînimizi bozmaz. Mesela, şu güneş zatında mümkündür ki bugün gurûb etmesin veya yarın tulû etmesin. Halbuki bu imkân yakînimize zarar vermez, şüphe getirmez.

İşte bunun gibi mesela, hakaik-i imaniyeden olan hayat-ı dünyeviyenin gurûbuna ve hayat-ı uhreviyenin tulûuna, imkân-ı zatî cihetinde gelen vehimler, yakîn-i imanîye zarar vermez. Hem لَا عِب۟رَةَ لِل۟اِح۟تِمَالِ ال۟غَي۟رِ النَّاشِئِ عَن۟ دَلٖيلٍ yani “Bir delilden neş’et etmeyen bir ihtimalin hiç ehemmiyeti yoktur.” olan kaide-i meşhure hem usûlü’d-din hem usûlü’l-fıkhın kaide-i mukarreresindendir.

Eğer desen: Bu derece mü’minlere muzır ve müz’iç olan vesvese, ne hikmete binaen bize bela olmuş?

Elcevap: İfrata varmamak hem galebe çalmamak şartıyla asl-ı vesvese; teyakkuza sebeptir, taharriye dâîdir, ciddiyete vesiledir. Lâkaytlığı atar, tehavünü def’eder. Onun için Hakîm-i Mutlak, şu dâr-ı imtihanda, şu meydan-ı müsabakada bize bir kamçı-yı teşvik olarak vesveseyi şeytanın eline vermiş. Beşerin başına vuruyor. Şayet ziyade incitse Hakîm-i Rahîm’e şekva etmeli اَعُوذُ بِاللّٰهِ مِنَ الشَّي۟طَانِ الرَّجٖيمِ demeli.

---

Yirminci Söz ⇐ | Sözler | ⇒ Yirmi İkinci Söz

---