On Dokuzuncu Lem'a/el

Το Δοκίμιο περί Εξοικονόμησης

[Σχετικά με την εξοικονόμηση και ολιγάρκεια την σπατάλη και διασκόρπιση.]

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

Μπισμιλλάχιρραχμάνιρραχίμ

Στο Όνομα του Αλλάχ, του Ραχμάν του Ραχίμ.

كُلُوا وَ اش۟رَبُوا وَ لَا تُس۟رِفُوا

“Τρώτε και πίνετε, αλλά μην σπαταλάτε…” ()

Αυτό το εδάφιο μας δίνει ένα πολύ σημαντικό μάθημα σοφίας και βαθύνοιας με την ρητή εντολή για εξοικονόμηση και την οριστική απαγόρευση της σπατάλης. Σ` αυτό το θέμα υπάρχουν επτά ευφυολογήματα.

ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΕΥΦΥΟΛΟΓΗΜΑ

Ο Αλλάχ, Ο Δημιουργός και κάτοχος απεριόριστης Στοργής, Ελέους και Ευσπλαχνίας, (Χαλίκ-ι Ραχίμ), αυτό που ζητά από τους ανθρώπους, έναντι των αγαθών που προσφέρει, είναι η ευχαριστία. Ενώ η σπατάλη είναι αντίθετη στην ευχαριστία, επίσης είναι και μια επιζήμια περιφρόνηση προς το αγαθό. Ενώ η εξοικονόμηση είναι ένας επικερδής σεβασμός προς το αγαθό.

Ναι η εξοικονόμηση είναι και μια πνευματική ευχαριστία και σεβασμός στα αγαθά Του Φιλεύσπλαχνου, Του Φιλόστοργου και οπωσδήποτε είναι και αιτία αφθονίας και ευμάρειας. Ακόμη είναι αιτία υγείας του σώματος, σαν μια δίαιτα. Είναι επίσης η αιτία της τιμής που θα απαλλάξει τον άνθρωπο από την ταπείνωση της πνευματικής ζητιανιάς και επίσης είναι η αιτία που τον κάνει να αισθανθεί τη γεύση που βρίσκεται μέσα στο αγαθό και αφορμή για να γευθεί τη νοστιμιά στα αγαθά αυτά που εμφανισιακά φαίνονται άνοστα. Ενώ η σπατάλη επειδή είναι αντίθετη στις προαναφερθείσες βαθύνοιες, έχει σοβαρά αποτελέσματα.

ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΥΦΥΟΛΟΓΗΜΑ

Ο Πλάστης, και Κατεξοχήν Σοφός Αλλάχ που δημιουργεί τα πάντα με σοφία, με νόημα και ωφέλεια και έτσι όπως πρέπει και του οποίου τα έργα δεν μπορούν να μιμηθούν (Φατίρ-ι Χακίμ), -έχει δημιουργήσει το ανθρώπινο σώμα σαν ένα τέλειο παλάτι και τακτοποιημένο σαν μια πολιτεία. Η αίσθηση γεύσης στο στόμα είναι σαν ένας θυρωρός, τα νεύρα και οι φλέβες σαν τηλέφωνο και καλώδια τηλεγράφου. Η αίσθηση γεύσης μαζί με το στομάχι το οποίο είναι το κέντρο του σώματος αποτελούν το μέσο επικοινωνίας, ώστε, η ουσία που έρχεται στο στόμα να προαναγγέλλεται με τις φλέβες. Αν το σώμα και το στομάχι δεν το χρειάζεται τότε η αίσθηση γεύσης (ο θυρωρός) λέει “Απαγορεύεται!” και το πετάει έξω. Και κάπου κάπου όταν δηλαδή δεν είναι προς το όφελος του σώματος, συνάμα είναι και βλαβερό και πικρό τότε το πετάει αμέσως έξω και το φτύνει.

Αφού η αίσθηση γεύσης στο στόμα είναι σαν ένας θυρωρός και το στομάχι, όσον αφορά τη διοίκηση του σώματος είναι σαν ένας άρχοντας και εξουσιαστής. Τότε το δώρο που έρχεται στο παλάτι ή στη πολιτεία και προσφέρεται στον άρχοντα, αν έχει εκατό βαθμούς αξία, το αποδεχόμενο φιλοδώρημα του θυρωρού πρέπει να έχει μόνο πέντε βαθμούς αξία, δεν πρέπει να είναι παραπάνω. Ώστε ο θυρωρός να μην υπερηφανευθεί να μην παραπλανηθεί και ξεχάσει το καθήκον του και βάλει τους επαναστάτες που δίνουν περισσότερα φιλοδωρήματα μέσα στο παλάτι.

Ιδού λοιπόν, στηριζόμενοι σ` αυτό το μυστήριο, τώρα ας υποθέσουμε ότι υπάρχουν δύο μπουκιές. Αν η μία μπουκιά με θρεπτικές ουσίες όπως τυρί και αυγά κοστίζει πολύ λίγο (π.χ σαράντα δεκάρες) ενώ η άλλη μπουκιά όπως ο πιο εξαιρετικός μπακλαβάς κοστίζει πολύ περισσότερα χρήματα (π.χ δέκα δραχμές), τότε όσον αφορά το σώμα αυτές οι δύο μπουκιές, πριν μπούνε στο στόμα δεν έχουν καμία διαφορά μεταξύ τους, είναι ίσα. Είναι πάλι ίσα σχετικά με την διατροφή του σώματος και αφού περάσουν από το λαρύγγι. Ίσως το τυρί που κοστίζει πολύ λίγο κάποιες φορές είναι πιο θρεπτικό. Μόνο που υπάρχει μια διαφορά μισού λεπτού όσον αφορά το κολακεία της αίσθησης γεύσης στο στόμα. Ας συγκριθεί λοιπόν το πόσο ανόητη και επιζήμια σπατάλη είναι το να πληρώνει κανείς αντί λίγα αλλά πολύ περισσότερα χρήματα για χάρη μισού λεπτού.

Τώρα, ενώ το δώρο που έρχεται στον άρχοντα του παλατιού αξίζει πολύ λίγο (σαράντα δεκάρες) και αν το φιλοδώρημα του θυρωρού είναι εννέα φορές περισσότερο τότε αυτό θα αποπλανήσει τον θυρωρό. Και τότε θα τον κάνει να πει “Εγώ είμαι ο άρχοντας!” και θα βάλει μέσα αυτόν, που θα δώσει το περισσότερο φιλοδώρημα και την γεύση, ταυτόχρονα θα επαναστατήσει και θα βάλει φωτιά. Θα τον αναγκάσει να πει “Αμάν να έρθει γιατρός να διώξει την θέρμη μου και να σβήσει την φωτιά μου!”.

Ιδού λοιπόν, η εξοικονόμηση και ολιγάρκεια είναι η κατάλληλη συμπεριφορά προς την Θεϊκή σοφία και βαθύνοια, κρατάει την αίσθηση γεύσης σε θέση θυρωρού και δίνει ανάλογο φιλοδώρημα. Ενώ η σπατάλη, επειδή συμπεριφέρεται αντίθετα σ` αυτή την σοφία και βαθύνοια, τρώει γρήγορα χαστούκι ανακατεύει το στομάχι και χάνει την πραγματική όρεξη. Ταΐζει με μια πλαστή, ψεύτικη όρεξη που προέρχεται από την ποικιλία των φαγητών, γίνεται αιτία δυσπεψίας και αρρωσταίνει τον άνθρωπο.

ΤΡΙΤΟ ΕΥΦΥΟΛΟΓΗΜΑ

Στο προηγούμενο ευφυολόγημα είπαμε ότι η αίσθηση γεύσης είναι σαν τον “θυρωρό”. Οι απερίσκεπτοι και αυτοί που δεν έχουν εξελιχτεί πνευματικά και δεν προοδεύουν στο δρόμο της ευχαριστίας, ναι, για αυτούς η αίσθηση γεύσης είναι ο θυρωρός. Για χάρη της γεύσης αυτού του θυρωρού δεν πρέπει να σπαταλάμε φθάνοντας στο σημείο να πληρώνουμε αντί για ένα, δέκα βαθμούς περισσότερο κόστος.

Όμως, όπως έχει εξηγηθεί στην σύγκριση στον Έκτο Λόγο, η αίσθηση γεύσης αυτών, που δοξάζουν με ειλικρίνεια και που είναι πραγματικοί πιστοί και που έχουν ανυψωθεί πνευματικά, αυτή η αίσθηση γεύσης γ` αυτούς είναι στη θέση ενός υπουργού κι επιθεωρητή στην κουζίνα των αγαθών της Θεϊκής ευσπλαχνίας. Σκοπός αυτής της αίσθησης είναι να ζυγίσει –με κάθε μικρή ζυγαριά από το καθένα, τον αριθμό των φαγητών- και να αναγνωρίσει την ποικιλία των αγαθών του Αλλάχ και να τα προαναγγέλλει στο σώμα και στο στομάχι με πνευματική ευχαριστία. Έτσι, με αυτό τον τρόπο, η αίσθηση γεύσης δεν φροντίζει μόνο το υλικό σώμα. Αλλά επειδή φροντίζει ακόμη και την καρδιά και την ψυχή και το μυαλό, έχει επιρροή και αξίωμα υπεράνω από το στομάχι.

Μπορεί να ακολουθήσει τη νοστιμιά υπό τον όρο να μην κάνει σπατάλη, μόνο και μόνο για να εκπληρώσει το καθήκον της ευχαριστίας και υπό την προϋπόθεση να αισθανθεί και να αναγνωρίσει την ποικιλία των αγαθών του Αλλάχ και αυτή η αίσθηση γεύσης να είναι θεμιτή και να μην γίνει η αφορμή ταπείνωσης και ζητιανιάς. Μπορεί να προτιμήσει γευστικά φαγητά και να χρησιμοποιήσει εκείνη τη γλώσσα που φέρει την αίσθηση γεύσης για να εκπληρώσει το καθήκον της ευχαριστίας. Ένα περιστατικό και ένα υπερφυσικό φαινόμενου του Γκάβς που αναφέρεται μ` αυτό το θέμα:

Κάποτε, το μοναχοπαίδι μιας καλομαθημένης και ηλικιωμένης κυρίας βρισκόταν υπό την διαπαιδαγώγηση του Εξοχότατου Γκάβς-ι Αζάμ Σεΐχ-ι Γκειλανή (κ.σ.()). Αυτή η αξιότιμη κυρία πήγε στο δωμάτιο του γιου της και είδε ότι ο γιος της τρώει ένα κομμάτι μαύρο ξερό ψωμί. Η σωματική αδυναμία του που προήλθε από τον ασκητισμό ευαισθητοποίησε την φιλευσπλαχνία της μητέρας του. Τον λυπήθηκε. Μετά πήγε στον Εξοχότατο Γκάβς για να εκφράσει την δυσαρέσκεια της και τον είδε να τρώει ψημένο κοτόπουλο.

Διαμαρτυρόμενη είπε:

“Ω δάσκαλε! Ο γιος μου πεθαίνει από την πείνα και εσύ τρως κοτόπουλο!”

Hazret-i Gavs tavuğa demiş: ! قُم۟ بِاِذ۟نِ اللّٰهِ O pişmiş tavuğun kemikleri toplanıp tavuk olarak yemek kabından dışarı atıldığını, mutemed ve mevsuk çok zatlardan Hazret-i Gavs gibi keramat-ı hârikaya mazhariyeti dünyaca meşhur bir zatın bir kerameti olarak manevî tevatürle nakledilmiş.

Ο Εξοχότατος Γκάβς είπε: “Όταν κι ο γιος σου φθάσει σ` αυτό το βαθμό ας φάει κι αυτός κοτόπουλο”.

Ιδού λοιπόν, το νόημα της διαταγής αυτής του Εξοχότατου Γκάβς είναι ότι: Όταν και στον γιος σου, επικρατήσει, η ψυχή του στο σώμα του, η καρδιά στο άτομο (το Νάφς) του, το μυαλό στο στομάχι του και όταν θα ζητάει τη γεύση μόνο για να δοξάζει, τότε μπορεί να τρώει γευστικά φαγητά.

Dördüncü Nükte

“İktisat eden, maişetçe aile belasını çekmez.” mealinde لَا يَعُولُ مَنِ اق۟تَصَدَ hadîs-i şerifi sırrıyla: İktisat eden, maişetçe aile zahmet ve meşakkatini çok çekmez. Evet iktisat, kat’î bir sebeb-i bereket ve medar-ı hüsn-ü maişet olduğuna o kadar kat’î deliller var ki hadd ü hesaba gelmez.

Ezcümle, ben kendi şahsımda gördüğüm ve bana hizmet ve arkadaşlık eden zatların şehadetleriyle diyorum ki: İktisat vasıtasıyla bazen bire on bereket gördüm ve arkadaşlarım gördüler. Hattâ dokuz sene –şimdi otuz sene– evvel benimle beraber Burdur’a nefyedilen reislerden bir kısmı, parasızlıktan zillet ve sefalete düşmemekliğim için zekâtlarını bana kabul ettirmeye çok çalıştılar. O zengin reislere dedim: “Gerçi param pek azdır fakat iktisadım var, kanaate alışmışım. Ben sizden daha zenginim.” Mükerrer ve musırrane tekliflerini reddettim. Cây-ı dikkattir ki iki sene sonra, bana zekâtlarını teklif edenlerin bir kısmı iktisatsızlık yüzünden borçlandılar. Lillahi’l-hamd onlardan yedi sene sonra, o az para iktisat bereketiyle bana kâfi geldi; benim yüzsuyumu döktürmedi, beni halklara arz-ı hâcete mecbur etmedi. Hayatımın bir düsturu olan “nâstan istiğna” mesleğimi bozmadı.

Evet iktisat etmeyen, zillete ve manen dilenciliğe ve sefalete düşmeye namzettir. Bu zamanda israfata medar olacak para, çok pahalıdır. Mukabilinde bazen haysiyet, namus rüşvet alınıyor. Bazen mukaddesat-ı diniye mukabil alınıyor, sonra menhus bir para veriliyor. Demek, manevî yüz lira zarar ile maddî yüz paralık bir mal alınır.

Eğer iktisat edip hâcat-ı zaruriyeye iktisar ve ihtisar ve hasretse اِنَّ اللّٰهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو ال۟قُوَّةِ ال۟مَتٖينُ sırrıyla وَمَا مِن۟ دَٓابَّةٍ فِى ال۟اَر۟ضِ اِلَّا عَلَى اللّٰهِ رِز۟قُهَا sarahatiyle, ummadığı tarzda yaşayacak kadar rızkını bulacak. Çünkü şu âyet taahhüd ediyor.

Evet rızık ikidir:

Biri: Hakiki rızıktır ki onunla yaşayacak. Bu âyetin hükmü ile o rızık, taahhüd-ü Rabbanî altındadır. Beşerin sû-i ihtiyarı karışmazsa o zarurî rızkı herhalde bulabilir. Ne dinini, ne namusunu, ne izzetini feda etmeye mecbur olmaz.

İkincisi: Rızk-ı mecazîdir ki sû-i istimalat ile hâcat-ı gayr-ı zaruriye, hâcat-ı zaruriye hükmüne geçip, görenek belasıyla tiryaki olup terk edemiyor. İşte bu rızık, taahhüd-ü Rabbanî altında olmadığı için bu rızkı tahsil etmek, hususan bu zamanda çok pahalıdır. Başta izzetini feda edip zilleti kabul etmek, bazen alçak insanların ayaklarını öpmek kadar manen bir dilencilik vaziyetine düşmek, bazen hayat-ı ebediyesinin nuru olan mukaddesat-ı diniyesini feda etmek suretiyle o bereketsiz menhus malı alır.

Hem bu fakr u zaruret zamanında, aç ve muhtaç olanların elemlerinden ehl-i vicdana rikkat-i cinsiye vasıtasıyla gelen teellüm; o gayr-ı meşru bir surette kazandığı para ile aldığı lezzeti, vicdanı varsa acılaştırıyor.

Böyle acib bir zamanda, şüpheli mallarda, zaruret derecesinde iktifa etmek lâzımdır. Çünkü اِنَّ الضَّرُورَةَ تُقَدَّرُ بِقَد۟رِهَا sırrıyla: Haram maldan mecburiyetle zaruret derecesini alabilir, fazlasını alamaz. Evet muztar adam, murdar etten tok oluncaya kadar yiyemez. Belki ölmeyecek kadar yiyebilir. Hem yüz aç adamın huzurunda, kemal-i lezzet ile fazla yenilmez.

İktisat, sebeb-i izzet ve kemal olduğuna delâlet eden bir vakıa:

Bir zaman, dünyaca sehavetle meşhur Hâtem-i Tâî, mühim bir ziyafet veriyor. Misafirlerine gayet fazla hediyeler verdiği vakit, çölde gezmeye çıkıyor. Bakar ki bir ihtiyar fakir adam, bir yük dikenli çalı ve gevenleri beline yüklemiş; cesedine batıyor, kanatıyor.

Hâtem ona dedi: “Hâtem-i Tâî, hediyelerle beraber mühim bir ziyafet veriyor. Sen de oraya git; beş kuruşluk bu çalı yüküne bedel, beş yüz kuruş alırsın.”

O muktesid ihtiyar demiş ki: “Ben, bu dikenli yükümü izzetimle çekerim, kaldırırım. Hâtem-i Tâî’nin minnetini almam.”

Sonra, Hâtem-i Tâî’den sormuşlar: “Sen kendinden daha civanmert, aziz, kimi bulmuşsun?”

Demiş: “İşte o sahrada rast geldiğim o muktesid ihtiyarı benden daha aziz, daha yüksek, daha civanmert gördüm.”

Beşinci Nükte

Cenab-ı Hak kemal-i kereminden, en fakir adama en zengin adam gibi ve gedaya (yani fakire) padişah gibi lezzet-i nimetini ihsas ettiriyor. Evet bir fakirin, kuru bir parça siyah ekmekten açlık ve iktisat vasıtasıyla aldığı lezzet, bir padişahın ve bir zenginin israftan gelen usanç ve iştahsızlık ile yediği en a’lâ baklavadan aldığı lezzetten daha ziyade lezzetlidir.

Cây-ı hayrettir ki bazı müsrif ve mübezzir insanlar, böyle iktisatçıları “hısset” ile ittiham ediyorlar. Hâşâ… İktisat, izzet ve cömertliktir. Hısset ve zillet, ehl-i israf ve tebzirin zâhirî merdane keyfiyetlerinin içyüzüdür. Bu hakikati teyid eden, bu risalenin telifi senesinde Isparta’da hücremde cereyan eden bir vakıa var. Şöyle ki:

Kaideme ve düstur-u hayatıma muhalif bir surette, bir talebem iki buçuk okkaya yakın bir balı, bana hediye kabul ettirmeye ısrar etti. Ne kadar kaidemi ileri sürdüm, kanmadı. Bilmecburiye, yanımdaki üç kardeşime yedirmek ve şaban-ı şerif ve ramazanda o baldan iktisat ile otuz kırk gün üç adam yesin ve getiren de sevap kazansın ve kendileri de tatlısız kalmasın diyerek “Alınız!” dedim. Bir okka bal da benim vardı. O üç arkadaşım, gerçi müstakim ve iktisadı takdir edenlerdendi. Fakat her ne ise birbirine ikram etmek ve her biri ötekinin nefsini okşamak ve kendi nefsine tercih etmek olan bir cihette ulvi bir haslet ile iktisadı unuttular. Üç gecede iki buçuk okka balı bitirdiler. Ben gülerek dedim:

“Sizi, otuz kırk gün o bal ile tatlandıracaktım. Siz, otuz günü üçe indirdiniz. Âfiyet olsun.” dedim. Fakat, ben kendi o bir okka balımı iktisat ile sarf ettim. Bütün şaban ve ramazanda hem ben yedim hem lillahi’l-hamd o kardeşlerimin her birisine iftar vaktinde birer kaşık (Hâşiye) verip mühim sevaba medar oldu.

Benim halimi görenler, o vaziyetimi belki hısset telakki etmişlerdir. Öteki kardeşlerimin üç gecelik vaziyetlerini bir civanmertlik telakki edebilirler. Fakat hakikat noktasında, o zâhirî hısset altında ulvi bir izzet ve büyük bir bereket ve yüksek bir sevap gizlendiğini gördük. Ve o civanmertlik ve israf altında, eğer vazgeçilmese idi, bir dilencilik ve gayrın eline tama’kârane ve muntazırane bakmak gibi hıssetten çok aşağı bir haleti netice verir idi.

Altıncı Nükte

İktisat ve hıssetin çok farkı var. Tevazu, nasıl ki ahlâk-ı seyyieden olan tezellülden manen ayrı ve sureten benzer bir haslet-i memduhadır. Ve vakar, nasıl ki kötü hasletlerden olan tekebbürden manen ayrı ve sureten benzer bir haslet-i memduhadır.

Öyle de ahlâk-ı âliye-i Peygamberiyeden olan ve belki kâinattaki nizam-ı hikmet-i İlahiyenin medarlarından olan iktisat ise sefillik ve bahillik ve tama’kârlık ve hırsın bir halitası olan hısset ile hiç münasebeti yok. Yalnız, sureten bir benzeyiş var. Bu hakikati teyid eden bir vakıa:

Sahabenin Abâdile-i Seb’a-yı Meşhure’sinden olan Abdullah İbn-i Ömer Hazretleri ki halife-i Resulullah olan Faruk-u A’zam Hazret-i Ömer’in (ra) en mühim ve büyük mahdumu ve sahabe âlimlerinin içinde en mümtazlarından olan o zat-ı mübarek çarşı içinde, alışverişte, kırk paralık bir meseleden, iktisat için ve ticaretin medarı olan emniyet ve istikameti muhafaza için şiddetli münakaşa etmiş. Bir sahabe ona bakmış. Rûy-i zeminin halife-i zîşanı olan Hazret-i Ömer’in mahdumunun kırk para için münakaşasını acib bir hısset tevehhüm ederek o imamın arkasına düşüp ahvalini anlamak ister. Baktı ki Hazret-i Abdullah hane-i mübareğine girdi. Kapıda bir fakir adam gördü. Bir parça eğlendi; ayrıldı, gitti. Sonra hanesinin ikinci kapısından çıktı, diğer bir fakiri orada da gördü. Onun yanında da bir parça eğlendi; ayrıldı, gitti. Uzaktan bakan o sahabe merak etti.

Gitti o fakirlere sordu: “İmam sizin yanınızda durdu, ne yaptı?”

Her birisi dedi: “Bana bir altın verdi.”

O sahabe dedi: “Fesübhanallah! Çarşı içinde kırk para için böyle münakaşa etsin de sonra hanesinde iki yüz kuruşu kimseye sezdirmeden kemal-i rıza-yı nefisle versin!” diye düşündü, gitti, Hazret-i Abdullah İbn-i Ömer’i gördü.

Dedi: “Yâ İmam! Bu müşkülümü hallet. Sen çarşıda böyle yaptın, hanende de şöyle yapmışsın.”

Ona cevaben dedi ki: “Çarşıdaki vaziyet iktisattan ve kemal-i akıldan ve alışverişin esası ve ruhu olan emniyetin, sadakatin muhafazasından gelmiş bir halettir; hısset değildir. Hanemdeki vaziyet, kalbin şefkatinden ve ruhun kemalinden gelmiş bir halettir. Ne o hıssettir ve ne de bu israftır.”

İmam-ı A’zam, bu sırra işaret olarak لَا اِس۟رَافَ فِى ال۟خَي۟رِ كَمَا لَا خَي۟رَ فِى ال۟اِس۟رَافِ demiş. Yani “Hayırda ve ihsanda (fakat müstahak olanlara) israf olmadığı gibi israfta da hiçbir hayır yoktur.”

Yedinci Nükte

İsraf, hırsı intac eder. Hırs, üç neticeyi verir:

Birincisi: Kanaatsizliktir. Kanaatsizlik ise sa’ye, çalışmaya şevki kırar. Şükür yerine şekva ettirir, tembelliğe atar. Ve meşru, helâl, az malı (Hâşiye) terk edip; gayr-ı meşru, külfetsiz bir malı arar. Ve o yolda izzetini, belki haysiyetini feda eder.

Hırsın ikinci neticesi: Haybet ve hasarettir. Maksudunu kaçırmak ve istiskale maruz kalıp, teshilat ve muavenetten mahrum kalmaktır. Hattâ اَل۟حَرٖيصُ خَائِبٌ خَاسِرٌ yani “Hırs, hasaret ve muvaffakiyetsizliğin sebebidir.” olan darb-ı mesele mâsadak olur.

Hırs ve kanaatin tesiratı, zîhayat âleminde gayet geniş bir düstur ile cereyan ediyor.

Ezcümle, rızka muhtaç ağaçların fıtrî kanaatleri, onların rızkını onlara koşturduğu gibi hayvanatın hırs ile meşakkat ve noksaniyet içinde rızka koşmaları, hırsın büyük zararını ve kanaatin azîm menfaatini gösterir.

Hem zayıf umum yavruların lisan-ı halleriyle kanaatleri, süt gibi latîf bir gıdanın ummadığı bir yerden onlara akması ve canavarların hırs ile noksan ve mülevves rızıklarına saldırması; davamızı parlak bir surette ispat ediyor.

Hem semiz balıkların vaziyet-i kanaatkâranesi, mükemmel rızıklarına medar olması; ve tilki ve maymun gibi zeki hayvanların hırs ile rızıkları peşinde dolaşmakla beraber kâfi derecede bulmamalarından cılız ve zayıf kalmaları, yine hırs ne derece sebeb-i meşakkat ve kanaat ne derece medar-ı rahat olduğunu gösterir.

Hem Yahudi milleti hırs ile riba ile hile dolabı ile rızıklarını zilletli ve sefaletli, gayr-ı meşru ve ancak yaşayacak kadar rızıklarını bulması ve sahra-nişinlerin (yani bedevîlerin) kanaatkârane vaziyetleri, izzetle yaşaması ve kâfi rızkı bulması; yine mezkûr davamızı kat’î ispat eder.

Hem çok âlimlerin (Hâşiye) ve ediblerin (Hâşiye) zekâvetlerinin verdiği bir hırs sebebiyle fakr-ı hale düşmeleri ve çok aptal ve iktidarsızların fıtrî, kanaatkârane vaziyetleri ile zenginleşmeleri kat’î bir surette ispat eder ki: Rızk-ı helâl, acz ve iftikara göre gelir; iktidar ve ihtiyar ile değil. Belki o rızk-ı helâl, iktidar ve ihtiyar ile makûsen mütenasiptir. Çünkü çocukların iktidar ve ihtiyarı geldikçe rızkı azalır, uzaklaşır, sakîlleşir. اَل۟قَنَاعَةُ كَن۟زٌ لَا يَف۟نٰى hadîsinin sırrıyla kanaat, bir define-i hüsn-ü maişet ve rahat-ı hayattır. Hırs ise bir maden-i hasaret ve sefalettir.

Üçüncü Netice: Hırs ihlası kırar, amel-i uhreviyeyi zedeler. Çünkü bir ehl-i takvanın hırsı varsa teveccüh-ü nâsı ister. Teveccüh-ü nâsı müraat eden, ihlas-ı tammı bulamaz. Bu netice çok ehemmiyetli, çok cây-ı dikkattir.

Elhasıl: İsraf, kanaatsizliği intac eder. Kanaatsizlik ise çalışmanın şevkini kırar, tembelliğe atar; hayatından şekva kapısını açar, mütemadiyen şekva ettirir. (Hâşiye) Hem ihlası kırar, riya kapısını açar. Hem izzetini kırar, dilencilik yolunu gösterir. İktisat ise kanaati intac eder.

عَزَّ مَن۟ قَنَعَ ذَلَّ مَن۟ طَمَعَ hadîsin sırrıyla kanaat, izzeti intac eder. Hem sa’ye ve çalışmaya teşci eder. Şevkini ziyadeleştirir, çalıştırır.

Çünkü mesela, bir gün çalıştı. Akşamda aldığı cüz’î bir ücrete kanaat sırrıyla, ikinci gün yine çalışır. Müsrif ise kanaat etmediği için ikinci gün daha çalışmaz. Çalışsa da şevksiz çalışır. Hem iktisattan gelen kanaat; şükür kapısını açar, şekva kapısını kapatır. Hayatında daima şâkir olur. Hem kanaat vasıtasıyla insanlardan istiğna etmek cihetinde teveccühlerini aramaz. İhlas kapısı açılır, riya kapısı kapanır.

İktisatsızlık ve israfın dehşetli zararlarını geniş bir dairede müşahede ettim. Şöyle ki: Ben, dokuz sene evvel mübarek bir şehre geldim. Kış münasebetiyle o şehrin menabi-i servetini göremedim. –Allah rahmet etsin– oranın müftüsü birkaç defa bana dedi: “Ahalimiz fakirdir.” Bu söz benim rikkatime dokundu. Beş altı sene sonraya kadar daima o şehir ahalisine acıyordum. Sekiz sene sonra yazın yine o şehre geldim. Bağlarına baktım. Merhum Müftünün sözü hatırıma geldi. Fesübhanallah dedim, bu bağların mahsulatı şehrin hâcetinin pek fevkindedir. Bu şehir ahalisi pek çok zengin olmak lâzım gelir. Hayret ettim. Beni aldatmayan ve hakikatlerin derkinde bir rehberim olan bir hatıra-i hakikatle anladım: İktisatsızlık ve israf yüzünden bereket kalkmış ki o kadar menabi-i servetle beraber o merhum Müftü “Ahalimiz fakirdir.” diyordu.

Evet, zekât vermek ve iktisat etmek, malda bi’t-tecrübe sebeb-i bereket olduğu gibi; israf etmek ile zekât vermemek, sebeb-i ref’-i bereket olduğuna hadsiz vakıat vardır.

İslâm hükemasının Eflatun’u ve hekimlerin şeyhi ve feylesofların üstadı, dâhî-i meşhur Ebu Ali İbn-i Sina, yalnız tıp noktasında كُلُوا وَ اش۟رَبُوا وَ لَا تُس۟رِفُوا âyetini şöyle tefsir etmiş. Demiş:

: جَمَع۟تُ الطِّبَّ فِى ال۟بَي۟تَي۟نِ جَم۟عًا وَ حُس۟نُ ال۟قَو۟لِ فٖى قَص۟رِ ال۟كَلَامِ

فَقَلِّل۟ اِن۟ اَكَل۟تَ وَ بَع۟دَ اَك۟لٍ تَجَنَّب۟ وَ الشِّفَاءُ فِى ال۟اِن۟هِضَامِ

وَ لَي۟سَ عَلَى النُّفُوسِ اَشَدُّ حَالًا مِن۟ اِد۟خَالِ الطَّعَامِ عَلَى الطَّعَامِ

Yani “İlm-i tıbbı iki satırla topluyorum. Sözün güzelliği kısalığındadır: Yediğin vakit az ye. Yedikten sonra dört beş saat kadar daha yeme. Şifa, hazımdadır. Yani kolayca hazmedeceğin miktarı ye. Nefse ve mideye en ağır ve yorucu hal, taam taam üstüne yemektir.” (Hâşiye)

Cây-ı hayret ve medar-ı ibret bir tevafuk

İktisat Risalesi’ni, üçü acemi olarak beş altı ayrı ayrı müstensih ayrı ayrı yerde ayrı ayrı nüshadan yazıp birbirinden uzak, hatları birbirinden ayrı, hiç elifleri düşünmeyerek yazdıkları her bir nüshanın elifleri; duasız elli bir, dua ile beraber elli üçte tevafuk etmekle beraber; İktisat Risalesi’nin tarih-i telif ve istinsahı olan Rumîce elli bir ve Arabî elli üç tarihinde tevafuku ise şüphesiz tesadüf olamaz. İktisaddaki bereketin keramet derecesine çıktığına bir işarettir. Ve bu seneye “Sene-i İktisat” tesmiyesi lâyıktır.

Evet, zaman iki sene sonra bu keramet-i iktisadiyeyi, İkinci Harb-i Umumî’de her taraftaki açlık ve tahribat ve israfatla ve nev-i beşer ve herkes iktisada mecbur olmasıyla ispat etti.

سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ

---

On Sekizinci Lem'a ⇐ Lem'alar | ⇒ Yirminci Lem'a

---