On Altıncı Söz/sq

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ

Me Emrin e All-llahut, i Gjithëmëshirshmi, Mëshirploti.

اِنَّمَٓا اَم۟رُهُٓ اِذَٓا اَرَادَ شَي۟ئًا اَن۟ يَقُولَ لَهُ كُن۟ فَيَكُونُ ۝ فَسُب۟حَانَ الَّذٖى بِيَدِهٖ مَلَكُوتُ كُلِّ شَى۟ءٍ وَاِلَي۟هِ تُر۟جَعُونَ

“Sigurisht që urdhri i Tij, kur Ai do një gjë, është vetëm se Ai t’i thotë: ‘Bëhu!’ dhe ajo është e bërë (në çast)! Kështu pra, i lavdëruar është Ai dhe i lartësuar mbi gjithçka që ata ia bashkojnë Atij, në duart e të Cilit është mbizotërimi i çdo gjëje dhe tek Ai ju të gjithë do të ktheheni.”()

[Kjo Fjale u shkrua qe t'i jape intuitë e kuptim nefsit tim të verbër, që të largojë erresirat rreth tij, dhe gë t'i sjelle getësi, duke i treguar atij katër Rreze nga drita e vërsetit të lartëpërmendur].

RREZJA E PARË

O Nefsi im injorant! Ti thua: “Njësia e Esencës Hyjnore së bashku me përbotshmërinë e akteve Hyjnore, Uniteti i Esencës së Zotit të Plotëfuqishëm së bashku me Hyjninë e Tij të gjithanshme që s’pranon ndihmë, dhe mëvetësia e Tij me gjithëpërfshirjen e veprave të Tij të pandara me ortakë, qënia e Tij larg e përtej hapësirës dhe njëkohësisht i pranishëm gjithkund; lartësia e Tij e pakufishme së bashku me të qënit afër të gjitha gjërave dhe Qënia e Tij Një i Vetëm dhe megjithatë Ai vetë duke i mbajtur të gjitha veprat në Dorën e Tij, janë prej të vërtetave të Kur’anit. Ti nefs thua: Kur’ani është i Gjithurtë, dhe i Gjithurti nuk ngarkon mbi arsyen gjëra të cilat janë të paarsyeshme. Dhe arsyeja shikon një kontradiktë të dukshme ndërmjet këtyre gjërave. Prandaj unë do të dëshiroja një shpjegim për to që do ta shtynte mendjen për t’u nënshtruar.”

Përgjigjja: Meqenëse çështja është kështu dhe ti e kërkon atë për të arritur qetësinë e sigurinë, atëherë ne themi duke u mbështetur në shkëlqimin e Kur’anit:

Emri “En-Nur” “Drita”, i cili është nga Emrat e Bukur Hyjnorë, ka zgjidhur shumë nga problemet dhe vështirësitë e mia. Në dashtë Zoti, Ai do ta zgjidhë gjithashtu edhe këtë problem.

Duke zgjedhur mënyrën e krahasimit, e cila i sjell qartësi mendjes dhe dritë zemrës, ashtu siç tha Imam Rabbani (R.A.), edhe ne themi:

نَه شَبَم۟ نَه شَب۟ پَرَس۟تَم۟ مَن۟ غُلَامِ شَم۟سَم۟ اَز۟ شَم۟س۟ مٖى گُويَم۟ خَبَر۟

Unë nuk jam as nata, as një dashurues i natës; Unë jam një shërbëtor i Diellit të realitetit dhe prej atij Dielli unë flas.

Meqenëse krahasimi është një pasqyrë më e shndëritshme që refkleton mrekullinë e Kur’anit edhe ne gjithashtu do ta shikojmë këtë mister me anë të një krahasimi. që vijon:

Një person i vetëm mund të fitojë universalitet nëpërmjet pasqyrave të ndryshme. Ndërsa duke qenë një individ i vetëm, ai bëhet si një universal duke poseduar cilësi të përgjithshme. Për shembull, ndërsa dielli është një qënie e pjesshme e personifikuar, pra një individ i vetëm, veçse ama npërmjet objekteve dhe gjërave të tejdukshme, ai bëhet një universal i tillë saqë ai e mbush faqen e tokës me imazhet dhe me reflektimet e tij. Ai madje ka aq shumë tregues e shfaqje, aq sa numri i piklave dhe i grimcave të shndëritshme. Megjithëse nxehtësia e diellit, drita dhe shtatë ngjyrat në dritën e tij, secila ngërthen, rrethon dhe përfshin të gjitha gjërat që ndodhen përballë tyre, gjithashtu çdo gjë e tejdukshme mban e fsheh në beben e syrit të saj nxehtësinë e diellit, dritën e tij dhe shtatë ngjyrat, së bashku me imazhin e tij; dhe ajo gjë bën një fron për to në zemrën e saj të pastër.

Domethënë, për sa ka të bëjë me Unitetin , dielli i rrethon të gjitha gjërat që ndodhen përballë tij, ndërsa në lidhje me Njësinë, dielli është i pranishëm së bashku me shumë cilësi të tij në çdo gjë nëpërmjet një lloji shfaqjeje të esencës së tij.

Meqenëse ne kemi kaluar nga krahasimi për tek diskutimi i përfaqësimit, ne do të tregojmë tre nga shumë lloje përfaqësimi, të cilët do të jenë boshti për të kuptuar këtë çështje.

I pari: Ky është reflektimi i objekteve të dendura materiale. Këto reflektime janë tjetra dhe jo gjëja e reflektuar, ato nuk janë e njëjta, dhe ato janë të vdekura, pa jetë. Ato nuk posedojnë asnjë cilësi tjetër përveç identitetit të tyre të jashtëm. Për shembull, në qoftë se futesh ti o Said në magazinën e pasqyrave, atëherë një Said i vetëm bëhet një mijë Saida. Por me jetë je vetëm ti, ndërsa të tjerët janë të vdekur; ata nuk i kanë veçoritë e jetës.

'I dyti: Ky është reflektimi i objekteve të ndritshme materiale. Ky reflektim nuk është i njëjti si gjëja e reflektuar. Por në të të njëjtën kohë nuk është as tjetra, pasi ajo nuk përmban natyrën e ndritshme të objektit, por ajo posedon shumicën e veçorive të tyre dhe mund të konsiderohet si e gjallë. Për shembull, dielli kur përhap rrezet e tij sipër globit tokësor e shfaq imazhin e tij dhe reflektimin, tek të gjitha pasqyrat. Në secilën nga reflektimet është e pranishme nxehtësia, drita dhe shtatë ngjyrat në dritë, të cilat janë si cilësitë e diellit. Le ta supozojmë diellin që të kishte vetëdije, (nxehtësia e tij të ishte pikërisht fuqia e tij e pastër; drita e tij të ishte pikërisht njohuria e tij e pastër; dhe shtatë ngjyrat e tij të ishin shtatë cilësitë e tij) atëherë dielli i vetëm do të ishte i pranishëm në të gjitha pasqyrat në të njëjtin moment, dhe do të ishte i aftë ta bënte secilën një fron të tij për vetveten dhe një lloj telefoni.

Një pasqyrë nuk do të ishte pengesë për një tjetër. Ai do të mund të takohej me secilin nga ne nëpërmjet pasqyrave tona. Ndërsa ne megjithëse jemi larg prej tij, ai është më afër nesh se sa vetet tona.

I treti: Ky është reflektimi i shpirtërave të ndritshëm. Ky reflektim është i gjallë dhe njëkohësisht i njëjti si shpirtërat. Por meqenëse ai shfaqet në përputhje me kapacitetin e pasqyrave, ai nuk e nxë plotësisht esencën e shpirtit dhe natyrën. Për shembull, në momentin që Hazreti Xhebrail Alejhis-selam ishte i pranishëm në prezencën e Profetit (A.S.M.) në Formën e –sahabës– Dihje, ai njëkohësisht po bënte sexhde me krahët e tij madhështorë në prezencën Hyjnore para Fronit sublim. Dhe në të njëjtin moment, ai është i pranishëm në vende të panumërta dhe është duke përçuar urdhërat Hyjnorë. Një detyrë nuk është pengesë për një tjetër;

kështu, është nëpërmjet këtij misteri që Profeti Muhammed Alejhis Salatu Ves-selam esenca e të cilit është dritë dhe natyra e tij është e ndritshme, në këtë botë i dëgjon të gjitha salevatet e kënduara për të nga i gjithë komuniteti i tij dhe në ringjallje do të takohet me të gjithë të pastërtit në të njëjtën kohë. Njëri nuk do të jetë pengesë për një tjetër. Në fakt, disa prej evlijave, të cilët kanë fituar një shkallë të lartë dritësie dhe quhen “El- Ebdal” ‘zëvendësa’ (përfaqësues, plotësues), janë shikuar në shumë vende në të njëjtën kohë dhe i njëjti person ka kryer shumë akte të ndryshme në të njëjtin moment.

Po, në të vërtetë, ashtu si gjërat si qelqi dhe uji që veprojnë si pasqyra për objektet materiale, gjithashtu, ajri, eteri, dhe disa qënie të botës së shembëllesës janë si pasqyra për qëniet shpirtërore; ato bëhen si mjete transporti e përcjelljeje me shpejtësinë e vetëtimës dhe të imagjinatës. Ato qënie shpirtërore futen në mijëra vende për një çast. Kështu ato ecin dhe udhëtojnë në ato vendbanime të bukura dhe elegante, në ato pasqyra të pastërta me shpejtësinë e imagjinatës.

Meqenëse, pavarësisht qënies i pjesshëm e i kufizuar, nëpërmjet mitserit të dritësisë, krijesat e pafuqishme e të nënshtruara si dielli dhe si qëniet gjysmëndriçuese të kufizuara nga materia, ashtu si qëniet shpirtërore, mund të jenë prezent në vende të shumta, ndërsa janë në një vend ; ata bëhen si universale absolute; dhe ndonëse me një fuqi të kufizuar zgjedhjeje, ata mund të kryejnë shumë punë në të njëjtin moment...

Dhe kështu, çfarë gjëje mund ta fshehë vetveten nga adresimi i Njësisë, i cili është brenda shfaqjes së atributeve dhe shfaqjes së veprave të Tij nëpërmjet vullnetit të Tij universal, fuqisë së Tij absolute, dhe njohjes së Tij gjithëpërfshirëse?

I Shenjti i Vetëm, i Cili është shumë i lartësuar, shumë larg materies, i zhveshur nga lënda, i pastruar dhe i përjashtuar nga çdo kufizim, limit dhe nga errësira e dendësisë; madje të gjitha këto drita dhe qënie të ndritshme janë veçse hije të dendura prej dritave të Emrave të Tij të Bukur; Gjithë ekzistenca dhe e gjithë jeta, bota e shpirtërave dhe Bota e shembëllesës janë veçse pasqyra gjysmë- transparente për të shfaqur Bukurinë e Atij të Shenjti madhështor, Atributet e të Cilit janë gjithëpërfshirëse dhe cilësitë e të Cilit janë universale. Atëherë çfarë gjëje mund të jetë e vështirë për Të? Çfarë gjëje mund të fshihet nga Ai? Çfarë individi mund t’i shmanget Atij? Dhe cili mund të qëndrojë larg Tij dhe cili personalitet mund të afrohet me Të pa fituar universalitetin?

Në të vërtetë, megjithëse nëpërmjet dritës së tij të pakufizuar dhe reflektimit jolëndor, dielli është më afër teje se sa bebja e syrit tënd, për shkak se ti je i kufizuar, je shumë larg prej tij. Meqenëse ti je i kufizuar, ti duhet të kapërcesh shumë limite dhe të tejkalosh shumë shkallë universale me qëllim që të afrohesh tek ai. Kjo do të bënte të domosdoshme që ti në efekt të kishe madhësinë e përmasës së tokës dhe do të duhet të dilje lart mbi hënën dhe pastaj ti mund të ishe i aftë të afroheshe drejtpërdrejt me shkallëm e nivelit esencial të diellit dhe të takoheshe me të pa perde.

Në të njëjtën mënyrë, Madhështori i Vetëm i bukurisë, dhe Hirploti i Plotësimit është më afër teje se sa çdo gjë tjetër,. ndërsa ti je pafundësisht larg prej Tij.

Në qoftë se zemra jote ka forcë dhe mendja jote ka lartësi e shkëlqim, përpiqu t’i vësh në praktikë reale pikat që erdhën në krahasim...

RREZJA E DYTË

Ey nefs-i bîhuş! Diyorsun ki:

اِنَّمَٓا اَم۟رُهُٓ اِذَٓا اَرَادَ شَي۟ئًا اَن۟ يَقُولَ لَهُ كُن۟ فَيَكُونُ hem اِن۟ كَانَت۟ اِلَّا صَي۟حَةً وَاحِدَةً فَاِذَاهُم۟ جَمٖيعٌ لَدَي۟نَا مُح۟ضَرُونَ gibi âyetler; vücud-u eşya, sırf bir emir ile ve def’î olduğunu ve اَح۟سَنَ كُلَّ شَى۟ءٍ خَلَقَهُ hem صُن۟عَ اللّٰهِ الَّذٖٓى اَت۟قَنَ كُلَّ شَى۟ءٍ gibi âyetler; vücud-u eşya, ilim içinde azîm bir kudretle, hikmet içinde dakik bir sanatla tedricî olduğunu gösteriyorlar. Vech-i tevfiki nedir?

Elcevap: Kur’an’ın feyzine istinaden deriz:

Evvela, münafat yoktur. Bir kısım öyledir: İptidadaki icad gibi. Bir kısmı böyledir: Mislini iade gibi.

Sâniyen: Mevcudatta meşhud olan suhulet ve sürat ve kesret ve vüs’at içinde nihayet intizam, gayet itkan ve hüsn-ü sanat ve kemal-i hilkat, şu iki kısım âyetlerin vücud-u hakikatlerine kat’iyen şehadet eder. Öyle ise şunların hariçte tahakkukları medar-ı bahis olması lüzumsuzdur. Belki yalnız “Sırr-ı hikmeti nedir?” denilebilir. Öyle ise biz dahi bir kıyas-ı temsilî ile şu hikmete işaret ederiz.

Mesela, nasıl ki terzi gibi bir sanatçı; birçok külfetler, maharetlerle musanna bir şeyi icad eder ve ona bir model yapar. Sonra onun emsalini külfetsiz çabuk yapabilir. Hattâ bazen öyle bir derece suhulet peyda eder ki güya emreder, yapılır ve öyle kuvvetli bir intizam kesbeder, saat gibi güya bir emrin dokunmasıyla işlenir ve işler.

Öyle de Sâni’-i Hakîm ve Nakkaş-ı Alîm, şu âlem sarayını müştemilatıyla beraber bedî’ bir surette yaptıktan sonra cüz’î ve küllî, cüz ve küll her şeye bir model hükmünde bir nizam-ı kaderî ile bir miktar-ı muayyen vermiştir.

İşte bak o Nakkaş-ı Ezelî, her bir asrı bir model yaparak mu’cizat-ı kudreti ile murassa, taze bir âlemi ona giydiriyor. Her bir seneyi bir mikyas ederek havârık-ı rahmetiyle musanna, taze bir kâinatı o kamete göre dikiyor. Her bir günü bir satır yaparak dekaik-i hikmetiyle müzeyyen, mücedded mevcudatı onda yazıyor.

Hem o Kadîr-i Mutlak, her bir asrı her bir seneyi her bir günü bir model yaptığı gibi rûy-i zemini, her bir dağ ve sahrayı, bağ ve bostanı, her bir ağacı birer model yapmıştır. Vakit be-vakit, taze taze birer kâinatı zeminde kuruyor, birer yeni dünyayı icad ediyor. Birer âlemi alıp da diğer muntazam bir âlemi getiriyor. Mevsim be-mevsim her bağ ve bostanda taze taze mu’cizat-ı kudretini ve hedâyâ-yı rahmetini gösterir. Yeni birer kitab-ı hikmet-nüma yazıyor. Taze taze birer matbaha-i rahmetini kuruyor. Mücedded bir hulle-i sanat-nüma giydiriyor. Her baharda, her bir ağaca sündüs-misal taze bir çarşaf giydiriyor. Lü’lü-misal yeni bir murassaatla süslendiriyor. Yıldız-misal rahmet hediyeleriyle ellerini dolduruyor.

İşte şu işleri nihayet hüsn-ü sanat ve kemal-i intizam ile yapan ve şu birbiri arkasında gelen ve zaman ipine takılan seyyar âlemleri, nihayet hikmet ve inayet ve kemal-i kudret ve sanat ile değiştiren zat, elbette gayet Kadîr ve Hakîm’dir. Nihayet derecede Basîr ve Alîm’dir. Tesadüf onun işine karışamaz. İşte o Zat-ı Zülcelal’dir ki şöyle ferman ediyor:

اِنَّمَٓا اَم۟رُهُٓ اِذَٓا اَرَادَ شَي۟ئًا اَن۟ يَقُولَ لَهُ كُن۟ فَيَكُونُ ۝ وَمَٓا اَم۟رُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَم۟حِ ال۟بَصَرِ اَو۟ هُوَ اَق۟رَبُ deyip hem kemal-i kudretini ilan hem kudretine nisbeten haşir ve kıyamet gayet sehil ve külfetsiz olduğunu beyan ediyor. Emr-i tekvinîsi, kudret ve iradeyi tazammun ettiğini ve bütün eşya, evamirine gayet musahhar ve münkad olduklarını ve mübaşeretsiz, mualecesiz halk ettiği için icadındaki suhulet-i mutlakayı ifade için sırf bir emirle işler yaptığını Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyan ile ferman ediyor.

Hasıl-ı kelâm: Bir kısım âyetler, eşyada hususan bidayet-i icadında gayet derecede hüsn-ü sanatı ve nihayet derecede kemal-i hikmeti ilan ediyor. Diğer kısmı, eşyada hususan tekrar icadında ve iadesinde gayet derecede suhulet ve süratini, nihayet derecede inkıyad ve külfetsizliğini beyan eder.

Üçüncü Şuâ

Ey haddinden tecavüz etmiş nefs-i pür-vesvas! Diyorsun ki:

بِيَدِهٖ مَلَكُوتُ كُلِّ شَى۟ءٍ ۝ مَا مِن۟ دَٓابَّةٍ اِلَّا هُوَ اٰخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا ۝ وَ نَح۟نُ اَق۟رَبُ اِلَي۟هِ مِن۟ حَب۟لِ ال۟وَرٖيدِ gibi âyetler, nihayet derecede kurbiyet-i İlahiyeyi gösteriyor.

وَ اِلَي۟هِ تُر۟جَعُونَ ۝ تَع۟رُجُ ال۟مَلٰٓئِكَةُ وَالرُّوحُ اِلَي۟هِ فٖى يَو۟مٍ كَانَ مِق۟دَارُهُ خَم۟سٖينَ اَل۟فَ سَنَةٍ ve hadîste vârid olan “Cenab-ı Hak, yetmiş bin hicab arkasındadır.” ve mi’rac gibi hakikatler, nihayet derecede bu’diyetimizi gösteriyor. Şu sırr-ı gamızı fehme takrib edecek bir izah isterim.

Elcevap: Öyle ise dinle:

Evvela, Birinci Şuâ’nın âhirinde demiştik: Nasıl ki güneş, kayıtsız nuruyla ve maddesiz aksi cihetiyle sana, senin ruhun penceresi ve onun âyinesi olan göz bebeğinden daha yakın olduğu halde; sen, mukayyed ve maddede mahpus olduğun için ondan gayet uzaksın. Onun yalnız bir kısım akisleriyle, gölgeleriyle temas edebilirsin ve bir nevi cilveleriyle ve cüz’î tecellileriyle görüşebilirsin ve bir sınıf sıfatları hükmünde olan elvanlarına ve bir taife isimleri hükmünde olan şuâlarına ve mazharlarına yanaşabilirsin.

Eğer, güneşin mertebe-i aslîsine yanaşmak ve bizzat doğrudan doğruya güneşin zatı ile görüşmek istersen o vakit pek çok kayıtlardan tecerrüd etmekliğin ve pek çok meratib-i külliyetten geçmekliğin lâzım gelir. Âdeta sen, manen tecerrüd cihetiyle küre-i arz kadar büyüyüp, hava gibi ruhen inbisat edip ve kamer kadar yükselip, bedir gibi mukabil geldikten sonra bizzat perdesiz onunla görüşüp bir derece yanaşmak dava edebilirsin.

Öyle de o Celil-i pür-kemal, o Cemil-i bîmisal, o Vâcibü’l-vücud, o Mûcid-i külli mevcud, o Şems-i sermed, o Sultan-ı ezel ve ebed, sana senden yakındır. Sen, ondan nihayetsiz uzaksın. Kuvvetin varsa temsildeki dekaikı tatbik et.

Sâniyen: Mesela وَ لِلّٰهِ ال۟مَثَلُ ال۟اَع۟لٰى bir padişahın çok isimleri içinde “kumandan” ismi çok mütedâhil dairelerde tezahür eder. Serasker daire-i külliyesinden tut, müşiriyet ve ferikiyet, tâ yüzbaşı tâ onbaşıya kadar geniş ve dar, küllî ve cüz’î dairelerde de zuhur ve tecellisi vardır. Şimdi bir nefer, hizmet-i askeriyesinde onbaşı makamında tezahür eden cüz’î kumandanlık noktasını merci tutar, kumandan-ı a’zamına şu cüz’î cilve-i ismiyle temas eder ve münasebettar olur. Eğer asıl ismiyle temas etmek, ona o unvan ile görüşmek istese onbaşılıktan tâ serasker mertebe-i külliyesine çıkmak lâzım gelir.

Demek padişah, o nefere ismiyle, hükmüyle, kanunuyla ve ilmiyle, telefonuyla ve tedbiriyle ve eğer o padişah, evliya-i ebdaliyeden nurani olsa bizzat huzuruyla gayet yakındır. Hiçbir şey mani olup hâil olamaz. Halbuki o nefer gayet uzaktır. Binler mertebeler hâil, binler hicablar fâsıldır. Fakat bazen merhamet eder, hilaf-ı âdet bir neferi huzuruna alır, lütfuna mazhar eder.

Öyle de “Emr-i kün feyekûn”e mâlik, güneşler ve yıldızlar emirber neferi hükmünde olan Zat-ı Zülcelal, her şeye her şeyden daha ziyade yakın olduğu halde, her şey ondan nihayetsiz uzaktır. Onun huzur-u kibriyasına perdesiz girmek istenilse zulmanî ve nurani, yani maddî ve ekvanî ve esmaî ve sıfâtî yetmiş binler hicabdan geçmek, her ismin binler hususi ve küllî derecat-ı tecellisinden çıkmak, gayet yüksek tabakat-ı sıfâtında mürur edip tâ ism-i a’zamına mazhar olan arş-ı a’zamına urûc etmek; eğer cezb ve lütuf olmazsa binler seneler çalışmak ve sülûk etmek lâzım gelir.

Mesela sen, ona Hâlık ismiyle yanaşmak istersen; senin hâlıkın hususiyetiyle, sonra bütün insanların hâlıkı cihetiyle, sonra bütün zîhayatların hâlıkı unvanıyla, sonra bütün mevcudatın hâlıkı ismiyle münasebettarlık lâzım gelir. Yoksa zıllde kalırsın, yalnız cüz’î bir cilveyi bulursun.

Bir ihtar: Temsildeki padişah, aczi için kumandanlık isminin meratibinde müşir ve ferik gibi vasıtalar koymuştur. Fakat بِيَدِهٖ مَلَكُوتُ كُلِّ شَى۟ءٍ olan Kadîr-i Mutlak, vasıtalardan müstağnidir. Vasıtalar, sırf zâhirîdirler; perde-i izzet ve azamettirler. Ubudiyet ve hayret ve acz ve iftikar içinde saltanat-ı rububiyetine dellâldırlar, temaşagerdirler. Muîni değiller, şerik-i saltanat-ı rububiyet olamazlar.

Dördüncü Şuâ

İşte ey tembel nefsim! Bir nevi mi’rac hükmünde olan namazın hakikati; sâbık temsilde bir nefer, mahz-ı lütuf olarak huzur-u şahaneye kabulü gibi; mahz-ı rahmet olarak Zat-ı Celil-i Zülcemal ve Mabud-u Cemil-i Zülcelal’in huzuruna kabulündür. “Allahu ekber” deyip, manen ve hayalen veya niyeten iki cihandan geçip, kayd-ı maddiyattan tecerrüd edip bir mertebe-i külliye-i ubudiyete veya küllînin bir gölgesine veya bir suretine çıkıp, bir nevi huzura müşerref olup اِيَّاكَ نَع۟بُدُ hitabına, herkesin kabiliyeti nisbetinde bir mazhariyet-i azîmedir.

Âdeta, harekât-ı salâtiyede tekrarla “Allahu ekber, Allahu ekber” demekle kat’-ı meratibe ve terakkiyat-ı maneviyeye ve cüz’iyattan devair-i külliyeye çıkmasına bir işarettir ve marifetimiz haricindeki kemalât-ı kibriyasının mücmel bir unvanıdır. Güya her bir “Allahu ekber” bir basamak-ı mi’raciyeyi kat’ına işarettir.

İşte şu hakikat-i salâttan manen veya niyeten veya tasavvuren veya hayalen bir gölgesine, bir şuâına mazhariyet dahi büyük bir saadettir.

İşte hacda pek kesretli “Allahu ekber” denilmesi, şu sırdandır. Çünkü hacc-ı şerif bi’l-asale herkes için bir mertebe-i külliyede bir ubudiyettir. Nasıl ki bir nefer, bayram gibi bir yevm-i mahsusta ferik dairesinde bir ferik gibi padişahın bayramına gider ve lütfuna mazhar olur. Öyle de bir hacı, ne kadar âmî de olsa kat’-ı meratib etmiş bir veli gibi umum aktar-ı arzın Rabb-i Azîm’i unvanıyla Rabb’ine müteveccihtir. Bir ubudiyet-i külliye ile müşerreftir.

Elbette hac miftahıyla açılan meratib-i külliye-i rububiyet ve dürbünüyle nazarına görünen âfak-ı azamet-i uluhiyet ve şeairiyle kalbine ve hayaline gittikçe genişlenen devair-i ubudiyet ve meratib-i kibriya ve ufk-u tecelliyatın verdiği hararet, hayret ve dehşet ve heybet-i rububiyet “Allahu ekber, Allahu ekber” ile teskin edilebilir ve onunla o meratib-i münkeşife-i meşhude veya mutasavvire ilan edilebilir.

Hacdan sonra şu manayı, ulvi ve küllî muhtelif derecelerde bayram namazında, yağmur namazında, husuf küsuf namazında, cemaatle kılınan namazda bulunur. İşte şeair-i İslâmiyenin velev sünnet kabîlinden dahi olsa ehemmiyeti şu sırdandır.

سُب۟حَانَ مَن۟ جَعَلَ خَزَائِنُهُ بَي۟نَ ال۟كَافِ وَ النُّونِ

فَسُب۟حَانَ الَّذٖى بِيَدِهٖ مَلَكُوتُ كُلِّ شَى۟ءٍ وَاِلَي۟هِ تُر۟جَعُونَ

سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ

رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذ۟نَٓا اِن۟ نَسٖينَٓا اَو۟ اَخ۟طَا۟نَا

رَبَّنَا لَا تُزِغ۟ قُلُوبَنَا بَع۟دَ اِذ۟ هَدَي۟تَنَا وَهَب۟ لَنَا مِن۟ لَدُن۟كَ رَح۟مَةً اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟وَهَّابُ وَصَلِّ وَ سَلِّم۟ عَلٰى رَسُولِكَ ال۟اَك۟رَمِ مَظ۟هَرِ اِس۟مِكَ ال۟اَع۟ظَمِ وَ عَلٰى اٰلِهٖ وَ اَص۟حَابِهٖ وَ اِخ۟وَانِهٖ وَ اَت۟بَاعِهٖ

اٰمٖينَ يَا اَر۟حَمَ الرَّاحِمٖينَ

Küçük Bir Zeyl

Kadîr-i Alîm ve Sâni’-i Hakîm, kanuniyet şeklindeki âdâtının gösterdiği nizam ve intizamla, kudretini ve hikmetini ve hiçbir tesadüf işine karışmadığını izhar ettiği gibi; şüzuzat-ı kanuniye ile âdetinin hârikalarıyla, tagayyürat-ı suriye ile teşahhusatın ihtilafatıyla, zuhur ve nüzul zamanının tebeddülüyle meşietini, iradetini, fâil-i muhtar olduğunu ve ihtiyarını ve hiçbir kayıt altında olmadığını izhar edip yeknesak perdesini yırtarak ve her şey, her anda her şe’nde her şeyinde ona muhtaç ve rububiyetine münkad olduğunu i’lam etmekle gafleti dağıtıp, ins ve cinnin nazarlarını esbabdan Müsebbibü’l-esbab’a çevirir. Kur’an’ın beyanatı şu esasa bakıyor.

Mesela, ekser yerlerde bir kısım meyvedar ağaçlar bir sene meyve verir, yani rahmet hazinesinden ellerine verilir, o da verir. Öbür sene, bütün esbab-ı zâhiriye hazırken meyveyi alıp vermiyor.

Hem mesela, sair umûr-u lâzımeye muhalif olarak yağmurun evkat-ı nüzulü o kadar mütehavvildir ki mugayyebat-ı hamsede dâhil olmuştur. Çünkü vücudda en mühim mevki, hayat ve rahmetindir. Yağmur ise menşe-i hayat ve mahz-ı rahmet olduğu için elbette o âb-ı hayat, o mâ-i rahmet, gaflet veren ve hicab olan yeknesak kaidesine girmeyecek. Belki doğrudan doğruya Cenab-ı Mün’im-i Muhyî ve Rahman ve Rahîm olan Zat-ı Zülcelal perdesiz, elinde tutacak; tâ her vakit dua ve şükür kapılarını açık bırakacak.

Hem mesela, rızık vermek ve muayyen bir sima vermek, birer ihsan-ı mahsus eseri gibi ummadığı tarzda olması; ne kadar güzel bir surette meşiet ve ihtiyar-ı Rabbaniyeyi gösteriyor.

Daha tasrif-i hava ve teshir-i sehab gibi şuunat-ı İlahiyeyi bunlara kıyas et.

---

On Beşinci Söz ⇐ | Sözler | ⇒ On Yedinci Söz

---