On Altıncı Mektup/id

(Yaitu) orang-orang (yang menaati Allah dan Rasul) yang kepada mereka ada orang-orang yang mengatakan, ‘Sesungguhnya manusia telah mengumpulkan pasukan untuk menyerang kalian. Karena itu, takutlah kepada mereka!” Perkataan itu justru menambah keimanan mereka dan mereka menjawab, “Cukuplah Allah menjadi penolong Kami dan Allah adalah Sebaik-baik Pelindung.”(QS. Ali Imran [3]: 173).Surat ini mendapatkan rahasia ayat yang berbunyi:

“Maka berbicaralah kalian berdua kepadanya dengan kata-kata yang lemah lembut!” (QS. Thâhâ 20: 44), sehingga tidak ditulis dengan redaksi yang keras.

Ia adalah jawaban atas pertanyaan yang diajukan oleh banyak orang secara tersurat maupun tersirat.

Aku sama sekali tidak ingin menuliskan jawaban ini. Aku telah menyerahkan urusanku kepada Allah. Hanya kepada-Nya aku bertawakkal. Akan tetapi, aku tidak dibiarkan merasa nyaman sendiri. Mereka mengalihkan perhatianku kepada dunia ini. Karena itu, aku terpaksa berkata lewat lisan “Said Lama”, bukan lewat lisan “Said Baru.” Hal itu bukan untuk menyelamatkan diriku pribadi, tetapi untuk menyelamatkan teman-temanku dan al-Kalimât dari berbagai syubhat yang dilontarkan oleh para penguasa dunia dan orang-orang yang menyakiti mereka. Akan kuceritakan kondisiku yang sebenarnya kepada teman-teman, para penguasa, dan para pejabat pemerin- tahan. Hal itu terangkum dalam lima poin:

Poin Pertama

Pertanyaan:Mengapa Anda meninggalkan pentas politik dan sama sekali tidak mau mendekatinya?

Jawaban:“Said Lama” sudah pernah terjun dalam pentas politik sekitar sepuluh tahun yang lalu dengan harapan bisa berkhidmah pada agama dan ilmu lewat jalur politik. Sayangnya, usaha tersebut hanya sia-sia. Pasalnya, jalur tersebut tampak memiliki banyak prob- lem dan masih diragukan. Bagiku, terjun di dalamnya ibarat melakukan sesuatu yang kurang berguna. Ia membuatku tak bisa menunaikan tugas yang lebih penting dan lebih wajib. Ia juga berbahaya. Sebagian besarnya menipu dan dusta. Sangat mungkin seseorang menjadi alat di tangan orang asing tanpa ia sadari.

Orang yang terjun dalam dunia politik bisa menjadi pendukung atau bisa pula menjadi oposisi. Jika aku termasuk pendukung, maka terjun di dalamnya bagiku hanya menghabiskan waktu dan tidak berguna. Sebab, aku bukan aparat pemerintah dan bukan pula wakil di parlemen. Dalam kondisi demikian, tidak ada artinya bagiku aktif dalam persoalan politik. Mereka tidak membutuhkan campur tanganku. Sementara jika aku termasuk dalam barisan oposisi yang menentang pemerintah, berarti aku harus terlibat lewat pemikiran atau lewat kekuatan. Jika lewat pemikiran, akupun tidak dibutuhkan karena persoalannya sangat jelas. Semua orang sudah mengetahui. Jadi, tidak perlu melakukan sesuatu yang sia-sia. Sementara jika dengan kekuatan, yaitu sikap opisisinya ditunjukkan dengan memun- culkan sejumlah problem guna mencapai tujuan yang masih diragu- kan. Hal itu membuka peluang untuk melakukan ribuan dosa. Sebab, banyak orang mendapat bencana lantaran kesalahan satu orang. Hati nuraniku tidak rela melakukan dosa dan menggiring orang-orang tak bersalah ke dalamnya hanya karena satu atau dua kemungkinan dari sepuluh kemungkinan yang ada. Karena itu, “Said Lama” meninggalkan pentas politik dan berbagai pertemuannya, serta tidak lagi mem- baca koran dan merokok.

Bukti jujur atas semua ini adalah bahwa sejak delapan tahun aku tidak pernah membaca satu koran pun dan tidak pernah menyimaknya dari siapapun. Silahkan tunjukkan kalau memang ada bukti bahwa aku pernah membaca atau menyimak koran dari siapapun. Padahal, delapan tahun yang lalu “Said Lama” telah membaca sekitar delapan koran setiap hari.

Selain itu, sejak lima tahun, kondisiku terus diawasi dengan ketat. Silahkan buktikan kalau memang ada orang yang melihat keterlibatanku dengan politik. Padahal, orang yang sensitif sepertiku, yang tidak memiliki relasi dengan siapapun, dan yang melihat tipu muslihat terbaik adalah dengan meninggalkan semua tipu daya se- suai dengan ungkapan:Meninggalkan semua siasat adalah siasat.Maka orang yang semacamku ini tidak mungkin bisa menyembunyikan pemikirannya meski hanya selama delapan hari; bukan delapan tahun. Andaikan ia memiliki kecenderungan pada politik, tentu hal tersebut akan segera diketahui sehingga tidak perlu melakukan investigasi.

Poin Kedua

Pertanyaan:Mengapa “Said Baru” sangat menghindari politik?

Jawaban:Agar upayanya untuk meraih kehidupan abadi yang lebih dari milyaran tahun tidak dikorbankan demi keterlibatan sia- sia yang hanya memakan waktu sekitar satu atau dua tahun kehidupan dunia yang masih diragukan. Selain itu, “Said Baru” menjauhi politik guna berkhidmah untuk iman dan al-Qur’an yang merupakan pengabdian paling agung, paling wajib, paling tulus, dan paling benar. Pasalnya ia berkata:

Aku sudah mulai tua. Aku tidak tahu berapa lama lagi akan bertahan hidup sesudah ini. Karena itu, lebih baik bagiku beramal untuk kehidupan abadi. Inilah yang semestinya dijadikan prioritas. Karena iman merupakan sarana untuk bisa sukses meraih kehidupan abadi dan kunci kebahagiaan yang kekal, maka ia harus diusahakan secara optimal.

Aku adalah seorang ulama. Secara agama, aku berke- wajiban untuk memberi manfaat kepada manusia. Karena itu, aku juga ingin melayani mereka dari sisi ini. Hanya saja, pengabdian ini manfaatnya untuk kehidupan sosial dan dunia. Inilah yang berada di luar kemampuanku. Apalagi sulit melakukan pengabdian yang lurus dan baik di masa yang sulit ini. Oleh sebab itu, aku meninggalkan as- pek ini. Aku lebih memilih jalan pengabdian iman yang paling penting, paling wajib, dan paling selamat. Kubiarkan pintu tersebut terbuka agar berbagai hakikat iman dan sejumlah obat maknawi yang sangat ampuh bagiku bisa dirasakan oleh orang lain. Semoga Allah menerima pengabdian ini sekaligus menjadikannya sebagai penebus dosa-dosaku di masa lalu.

Tidak ada yang berhak menolak pengabdian ini entah ia mukmin, kafir, teman, atau zindik kecuali setan yang terkutuk. Pasalnya, ketiadaan iman merupakan kondisi yang tidak bisa dibandingkan dengan apapun. Bisa jadi kenikmatan setani masih bisa dirasakan saat melakukan kezaliman, kefasikan, dan dosa besar. Namun saat iman tidak ada, kenikmatan menjadi lenyap sama sekali. Bahkan, ia adalah derita dalam derita, siksa dalam siksa, dan kegelapan dalam kegelapan.

Demikianlah, tidak berusaha menggapai kehidupan abadi, berhenti meraih cahaya iman yang suci, serta masuk ke dalam permainan politik yang berbahaya dan tidak penting di masa tua seperti ini, sangat tidak rasional dan tidak arif bagi orang sepertiku yang tidak punya siapa-siapa lagi, yang hidup sendiri, dan yang sedang berusaha mencari penebus dosa-dosa masa lalu. Bahkan hal itu terbilang gila dan bodoh. Orang gila sekalipun dapat memahaminya.

Mungkin engkau bertanya, “Mengapa pengabdian terhadap al- Qur’an dan iman menghalangimu dari dunia politik?” Jawabannya: Berbagai hakikat iman dan al-Qur’an sangat berharga dan mahal laksana intan permata. Kalau aku sibuk dengan poli- tik, tentu akan terlintas dalam pandangan orang awam yang lengah “Mungkin orang ini ingin menjadikan kita bergabung dalam sayap politik tertentu. Bukankah orang yang mengajak dengan propagan- da politik tidak lain untuk mendapat pengikut?” Dengan kata lain, mereka melihat intan yang mahal itu laksana serpihan kaca murahan. Dengan begitu berarti aku telah berbuat zalim kepada hakikat berharga tersebut dan telah menjatuhkan nilainya lewat keterlibatanku dalam dunia politik.

Wahai ahli dunia! Mengapa kalian tidak membiarkan diriku dan masih terus mengusikku dengan berbagai macam cara?

Barangkali kalian berkata, “Para syekh sufi kadangkala masih ikut terlibat dalam urusan kita. Sementara orang-orang kadang menyebutmu dengan panggilan syekh.”

Jawaban: Wahai para pemimpin, aku bukan syekh sufi. Aku hanya seorang ulama agama. Andaikan aku mengajari mereka tarekat sufi selama empat tahun ini yang kuhabiskan di sini, kalian boleh curiga. Namun, aku selalu berkata kepada setiap orang yang datang kepadaku bahwa saat ini bukan zaman tarekat. Yang penting dan mendesak sekarang ini adalah iman dan Islam.

Barangkali kalian bertanya, “Engkau disebut “Said Kurdi” karena mungkin membawa isu rasial dan ajakan kepadanya. Ini tidak tepat bagi kami.”

Jawaban: Wahai para pemimpin, tulisan “Said Lama” dan “Said Baru” bisa kalian baca. Aku menjelaskannya sebagai saksi. Sejak lama aku memandang fanatisme kelompok dan rasisme sebagai racun mematikan. Sebab, ia merupakan penyakit bawaan dari Eropa yang sangat kotor. Nabi dengan tegas menyatakan bahwa Islam menghapus fanatisme jahiliyah.(*)Eropa telah melemparkan penyakit tersebut ke tengah-tengah umat Islam guna mencerai-beraikan mereka sehingga mudah untuk dilahap. Nah, aku berusaha sekuat tenaga mengobati penyakit ini. Para murid dan relasiku menjadi saksi atas hal tersebut.

Jika demikian wahai para pembesar, apa perlunya berusaha mengganggu dan menyakitiku di balik setiap peristiwa yang terjadi? Ini seperti menghukum prajurit di Barat lantaran kesalahan yang dilakukan oleh prajurit di Timur karena keduanya sama-sama prajurit. Atau, seperti menghukum pedagang di Bagdad karena kesalahan yang dilakukan oleh pedagang di Istanbul. Inilah yang kalian lakukan pada setiap peristiwa di mana hal itu dijadikan sebagai alasan untuk mengusikku. Perasaan seperti apa gerangan sehingga melahirkan sikap demikian? Hati nurani mana yang rela memberi keputusan seperti ini? Maslahat seperti apa yang didapat darinya?

Poin Ketiga

Para sahabat dan kolegaku memperhatikan kondisiku yang tenang dan lapang, merasa aneh dengan sikapku yang memilih diam dan sabar dalam menghadapi setiap musibah yang menimpa. Mereka bertanya-tanya, “Bagaimana engkau bisa menanggung tekanan dan kesulitan yang ada? Dulu, engkau sangat pemarah; tidak rela kalau ada yang menyentuh kehormatanmu. Engkau juga tidak pernah membiarkan penghinaan sekecil apapun.”

Jawaban: Perhatikan dua peristiwa dan kisah berikut. Kalian bisa mendapatkan jawaban dari keduanya.

Kisah Pertama: Dua tahun yang lalu, seorang direktur, tanpa sebab dan alasan yang jelas melontarkan kata-kata yang berisi penghinaan kepadaku di saat aku tidak ada di tempat. Ucapannya sampai kepadaku. Dengan perasaan “Said Lama” selama satu jam aku merasa sangat terpukul. Namun berkat rahmat Allah, sebuah hakikat yang melenyapkan kerisauan tersebut datang ke dalam kalbu. Ia mendorongku untuk memaafkan orang tadi. Hakikat yang dimaksud adalah sebagai berikut:

Aku berkata kepada diriku, “Jika penghinaan yang ia lakukan serta berbagai aib yang ia ungkap terkait dengan diriku pribadi, semoga Allah meridainya. Pasalnya, ia telah memperlihatkan aib diriku. Jika ia benar, kritik yang ia berikan akan membimbing nafsu ammarahku dan meyelamatkanku dari sikap sombong. Namun jika ia berdusta, ia tetap membantuku agar selamat dari penyakit riya dan popularitas palsu yang menjadi sebab munculnya riya.” Ya, aku belum pernah berdamai dengan nafsu ammarahku karena belum pernah mendidiknya. Kalau ada seseorang yang mengingatkanku akan adanya kalajengking yang terdapat di pundak atau tubuhku, sudah selayaknya aku berterima kasih, bukan malah marah.

Adapun kalau penghinaan yang ia berikan tertuju pada statusku sebagai pelayan Iman dan al-Qur’an, berarti penghinaan tersebut tidak mengarah kepadaku. Kuserahkan orang itu kepada Sang Pemilik al-Qur’an yang telah mempekerjakanku dalam tugas tersebut. Dia adalah al-‘Azîz (Yang Maha Perkasa) dan al-Hakîm (Yang Maha Bijaksana).

Jika ucapannya ditujukan untuk menghina dan merendahkan diriku pribadi, itu juga sebenarnya tidak tertuju padaku. Sebab, aku hanyalah tawanan dan orang asing di wilayah ini. Aku tidak memiliki hak untuk membela kehormatanku. Namun ia tertuju kepada penguasa kampung dan wilayah ini. Sebab, aku hanya tamu di dalamnya. Penghinaan kepada seorang tawanan sebenarnya mengarah kepada pemimpinnya. Ia yang akan memberikan pembelaan untuknya.

Dengan hakikat tersebut aku merasa tenang. Kubaca fir- man-Nya:“Kuserahkan urusanku kepada Allah. Sesungguhnya Allah Maha melihat akan hamba-hamba-Nya.” (QS. Ghafir [40]: 44).Akupun melupakan kejadian tersebut lalu kuanggap tidak pernah terjadi. Akan tetapi, setelah itu terlihat bahwa al-Qur’an tidak memaafkannya dan memberikan hukuman kepadanya.

Kisah Kedua: Tahun ini aku mendengar sebuah peristiwa telah terjadi. Aku hanya mendengarnya secara global setelah ia terjadi. Akan tetapi, aku dianggap sebagai orang yang memiliki hubungan dengan peristiwa tersebut. Padahal, aku tidak pernah melakukan korespondensi dengan siapapun. Kalaupun menulis surat, hal itu sangat jarang kulakukan, dan itupun hanya kepada seorang teman dan terkait dengan persoalan iman. Bahkan kepada saudara kandungku sekalipun aku hanya menulis satu surat selama empat tahun. Aku menahan diri untuk tidak berkomunikasi dan melakukan kontak dengan mereka. Apalagi pihak penguasa melarangku melakukan hal itu. Aku hanya sesekali bertemu dengan satu atau dua orang kolega dekatku dalam satu pekan. Adapun para tamu yang datang jumlahnya tidak lebih dari satu atau dua orang. Mereka hanya menemuiku selama satu atau dua menit sepanjang satu bulan untuk menanyakan persoalan ukhrawi. Aku benar-benar terasing. Aku tidak bisa melakukan kontak dengan siapapun dan dari apapun.

Aku hidup sebatang kara tanpa ada kolega di sebuah kampung yang di dalamnya tidak ada penghasilan untukku. Bahkan semenjak empat tahun yang lalu kuperbaiki masjid yang sudah rusak bersama masyarakat sekaligus aku menjadi imam di dalamnya di mana aku memang memiliki ijazah sebagai imam dan juru dakwah dari kotaku. Semoga Allah menerima amalku. Namun demikian, bulan Ramadhan yang lalu aku tidak bisa pergi ke masjid. Kadang-kadang aku melaksanakan shalat sendirian sehingga tidak mendapat pahala shalat berjamaah yang pahalanya dua puluh lima kali lipat.

Menyikapi dua peristiwa di atas itulah aku berusaha bersabar dan seperti sikap yang kuperlihatkan dua tahun yang lalu saat menghadapi sang direktur tersebut. Dengan izin Allah, Aku akan terus bersabar seperti ini.

Yang terlintas dalam benakku dan ingin kuutarakan adalah jika sikap keras, tekanan dan perlakuan buruk yang ditunjukkan oleh pihak penguasa kepada diriku yang penuh kekurangan dan aib, maka kumaafkan. Semoga dengan begitu diriku menjadi lebih baik di mana ia menjadi penebus dosa. Jika aku merasakan kepedihan aki- bat tindakan buruk yang kuterima di dunia yang merupakan tempat jamuan ini, maka aku tetap bersyukur karena aku telah merasakan kesenangan dan kenikmatannya.

Akan tetapi, jika pihak penguasa menyiksaku lantaran aku melakukan pengabdian terhadap persoalan iman dan al-Qur’an, bukan tugasku untuk memberikan pembelaan. Namun kuserahkan ia kepada Dzat al-‘Aziz (Yang Maha Perkasa) dan al-Jabbâr (Yang Maha- gagah).

Jika tindakan buruk itu dimaksudkan agar orang-orang tidak mendatangi dan menaruh hormat padaku; dengan kata lain untuk membendung popularitas palsu yang sangat rapuh; bahkan ia menjadi sebab munculnya penyakit riya dan merusak keikhlasan, maka jika benar begitu, semoga mereka mendapatkan rahmat dan berkah Allah. Sebab, menurutku, meraih popularitas dan penghormatan manusia sangat berbahaya bagi orang-orang sepertiku. Pihak-pihak yang memiliki hubungan denganku sangat mengetahui bahwa aku tidak menerima penghormatan yang ditujukan padaku, bahkan aku membencinya. Sampai-sampai seorang sahabat yang baik dan mulia pernah kubentak lebih dari lima puluh kali karena terlalu menghormatiku.

Namun, jika tindakan mereka yang merendahkan diriku di mata manusia tertuju pada berbagai hakikat iman dan al-Qur’an yang kusampaikan, maka tindakan mereka sia-sia. Sebab, bintang- gemintang al-Qur’an tidak akan pernah terhijab oleh apapun. Siapa yang memejamkan mata, siang akan menjadi malam baginya semata; tidak bagi yang lainnya.

Poin Keempat

Jawaban atas sejumlah pertanyaan yang mendatangkan keraguan:

Pertanyaan pertama:

Ehl-i dünya bana der: Ne ile yaşıyorsun? Çalışmadan nasıl geçiniyorsun? Memleketimizde tembelce oturanları ve başkasının sa’yi ile geçinenleri istemiyoruz.

Elcevap: Ben iktisat ve bereketle yaşıyorum. Rezzakımdan başka kimsenin minnetini almıyorum ve almamaya da karar vermişim. Evet, günde yüz para, belki kırk para ile yaşayan bir adam, başkasının minnetini almaz. Şu meselenin izahını hiç arzu etmiyordum. Belki bir gururu ve bir enaniyeti ihsas eder fikriyle, beyan etmek bana pek nâhoştur. Fakat madem ehl-i dünya evhamlı bir surette soruyorlar, ben de derim ki:

Küçüklüğümden beri halkların malını kabul etmemek –velev zekât dahi olsa– hem maaşı kabul etmemek –yalnız bir iki sene Dârülhikmeti’l-İslâmiyede dostlarımın icbarıyla kabul etmeye mecbur oldum ve o parayı da manen millete iade ettik– hem maişet-i dünyeviye için minnet altına girmemek, bütün ömrümde bir düstur-u hayatımdır. Ehl-i memleketim ve başka yerlerde beni tanıyanlar bunu biliyorlar. Bu beş seneki nefyimde, çok dostlar bana hediyelerini kabul ettirmek için çok çalıştılar, kabul etmedim.

“Öyle ise nasıl idare edersin?” denilse derim:

Bereket ve ikram-ı İlahî ile yaşıyorum. Nefsim çendan her hakarete, her ihanete müstahak ise de fakat Kur’an hizmetinin kerameti olarak, erzak hususunda ikram-ı İlahî olan berekete mazhar oluyorum.

وَ اَمَّا بِنِع۟مَةِ رَبِّكَ فَحَدِّث۟ sırrıyla, Cenab-ı Hakk’ın bana ettiği ihsanatı yâd edip bir şükr-ü manevî nevinde birkaç numunesini söyleyeceğim. Bir şükr-ü manevî olmakla beraber, korkuyorum ki bir riya ve gururu ihsas ederek o mübarek bereket kesilsin. Çünkü müftehirane gizli bereketi izhar etmek, kesilmesine sebep olur. Fakat ne çare, söylemeye mecbur oldum.

İşte birisi: Şu altı aydır otuz altı ekmekten ibaret bir kile buğday bana kâfi geldi. Daha var, bitmemiş. Ne miktar kifayet (Hâşiye) edecek, bilmiyorum.

İkincisi: Şu mübarek ramazanda, yalnız iki haneden bana yemek geldi, ikisi de beni hasta etti. Anladım ki başkasının yemeğini yemekten memnûum. Mütebâkisi, bütün ramazanda benim idareme bakan mübarek bir hanenin ve sadık bir arkadaşım olan o hane sahibi Abdullah Çavuş’un ihbarı ve şehadetiyle; üç ekmek, bir kıyye (kilo demek) pirinç bana kâfi gelmiştir. Hattâ o pirinç, on beş gün ramazandan sonra bitmiştir.

Üçüncüsü: Dağda, üç ay bana ve misafirlerime bir kıyye tereyağı, her gün ekmekle beraber yemek şartıyla kâfi geldi. Hattâ Süleyman isminde mübarek bir misafirim vardı. Benim ekmeğim de ve onun ekmeği de bitiyordu. Çarşamba günü idi; dedim ona: Git ekmek getir. İki saat, her tarafımızda kimse yok ki oradan ekmek alınsın. “Cuma gecesi senin yanında bu dağda beraber dua etmek arzu ediyorum.” dedi. Ben de dedim: “Tevekkelnâ alallah, kal.”

Sonra hiç münasebeti olmadığı halde ve bir bahane yokken ikimiz yürüye yürüye bir dağın tepesine çıktık. İbrikte bir parça su vardı. Bir parça şeker ile çayımız vardı. Dedim: “Kardeşim, bir parça çay yap.” O ona başladı, ben de derin bir dereye bakar bir katran ağacı altında oturdum. Müteessifane şöyle düşündüm ki: Küflenmiş bir parça ekmeğimiz var; bu akşam ancak ikimize yeter. İki gün nasıl yapacağız ve bu safi-kalp adama ne diyeceğim, diye düşünmede iken birdenbire başım çevrilir gibi başımı çevirdim, gördüm ki: Koca bir ekmek, katran ağacının üstünde, dalları içinde bize bakıyor. Dedim: “Süleyman müjde! Cenab-ı Hak bize rızık verdi.” O ekmeği aldık, bakıyoruz ki kuşlar ve hayvanat-ı vahşiye hiçbiri ilişmemiş. Yirmi otuz gündür hiçbir insan o tepeye çıkmamıştı. O ekmek, ikimize iki gün kâfi geldi. Biz yerken, bitmek üzere iken, dört sene sadık bir sıddıkım olan müstakim Süleyman, ekmekle aşağıdan çıkageldi.

Dördüncüsü: Şu üstümdeki sakoyu, yedi sene evvel, eski olarak almıştım. Beş senedir elbise, çamaşır, pabuç, çorap için dört buçuk lira ile idare ettim. Bereket-i iktisat ve rahmet-i İlahiye bana kâfi geldi.

İşte şu numuneler gibi çok şeyler var ve bereket-i İlahiyenin çok cihetleri var. Bu köy halkı çoğunu bilirler. Fakat sakın bunları fahir için zikrediyorum zannetmeyiniz, belki mecbur oldum. Hem benim için iyiliğe bir medar olduğunu düşünmeyiniz. Bu bereketler, ya yanıma gelen hâlis dostlarıma ihsandır veya hizmet-i Kur’aniyeye bir ikramdır veya iktisadın bereketli bir menfaatidir veyahut “Yâ Rahîm, Yâ Rahîm” ile zikreden ve yanımda bulunan dört kedinin rızıklarıdır ki bereket suretinde gelir, ben de ondan istifade ederim. Evet, hazîn mır mırlarını dikkatle dinlesen “Yâ Rahîm, Yâ Rahîm” çektiklerini anlarsın.

Kedi bahsi geldi, tavuğu hatıra getirdi. Bir tavuğum var. Şu kışta, yumurta makinesi gibi pek az fâsıla ile her gün rahmet hazinesinden bana bir yumurta getiriyordu. Hem bir gün iki yumurta getirdi, ben de hayrette kaldım. Dostlarımdan sordum: “Böyle olur mu?” dedim. Dediler: “Belki bir ihsan-ı İlahîdir.” Hem şu tavuğun yazın çıkardığı küçük bir yavrusu vardı. Ramazan-ı şerifin başında yumurtaya başladı, tâ kırk gün devam etti. Hem küçük hem kışta hem ramazanda, bu mübarek hali bir ikram-ı Rabbanî olduğuna, ne benim ve ne de bana hizmet edenlerin şüphemiz kalmadı. Hem ne vakit annesi kesti, hemen o başladı, beni yumurtasız bırakmadı.

İkinci vehimli sual:

Ehl-i dünya diyorlar ki: Sana nasıl emniyet edeceğiz ki sen dünyamıza karışmayacaksın? Seni serbest bıraksak belki dünyamıza karışırsın. Hem nasıl bileceğiz ki sen kurnazlık yapmıyorsun? Kendini târik-i dünya gösterip halkın malını zâhiren almaz, gizli alır bir kurnazlık olmadığını nasıl bileceğiz?

Elcevap: Yirmi sene evvelki Divan-ı Harb-i Örfîde ve Hürriyet’ten daha evvel zamanda çoklara malûm hal ve vaziyetim ve “İki Mekteb-i Musibetin Şehadetnamesi” namında o zaman Divan-ı Harpteki müdafaatım kat’î gösterir ki değil kurnazlık belki edna bir hileye tenezzül etmez bir tarzda hayat geçirmişim.

Eğer hile olsaydı, bu beş sene zarfında sizlere temellukkârane bir müracaat edilecekti. Hileli adam kendini sevdirir, kendini çekmez; iğfal ve aldatmaya daima çalışır. Halbuki bana karşı en mühim hücumlara ve tenkitlere mukabil tezellüle tenezzül etmedim. “Tevekkeltü alallah” deyip ehl-i dünyaya arkamı çevirdim.

Hem de âhireti bilen ve dünyanın hakikatini keşfeden; aklı varsa pişman olmaz, yeniden dünyaya dönüp uğraşmaz. Elli seneden sonra, alâkasız, tek başıyla bir adam; hayat-ı ebediyesini dünyanın bir iki sene gevezeliğine, şarlatanlığına feda etmez, feda etse kurnaz olmaz, belki ebleh bir divane olur. Ebleh bir divanenin elinden ne gelir ki onun ile uğraşılsın.

Amma zâhiren târik-i dünya, bâtınen talib-i dünya şüphesi ise وَمَٓا اُبَرِّئُ نَف۟سٖٓى اِنَّ النَّف۟سَ لَاَمَّارَةٌ بِالسُّٓوءِ sırrınca: Ben nefsimi tebrie etmiyorum, nefsim her fenalığı ister. Fakat şu fâni dünyada, şu muvakkat misafirhanede, ihtiyarlık zamanında, kısa bir ömürde, az bir lezzet için ebedî, daimî hayatını ve saadet-i ebediyesini berbat etmek, ehl-i aklın kârı değil. Ehl-i aklın ve zîşuurun kârı olmadığından, nefs-i emmarem ister istemez akla tabi olmuştur.

Üçüncü vehimli sual:

Ehl-i dünya diyorlar ki: Sen bizi sever misin? Beğeniyor musun? Eğer seversen neden bize küsüp karışmıyorsun?

Eğer beğenmiyorsan bize muarızsın, biz muarızlarımızı ezeriz?

Elcevap: Ben değil sizi, belki dünyanızı sevseydim dünyadan çekilmezdim. Ne sizi ve ne de dünyanızı beğenmiyorum. Fakat karışmıyorum. Çünkü ben başka maksattayım; başka noktalar benim kalbimi doldurmuş, başka şeyleri düşünmeye kalbimde yer bırakmamış. Sizin vazifeniz ele bakmaktır, kalbe bakmak değil! Çünkü idarenizi, asayişinizi istiyorsunuz. El karışmadığı vakit, ne hakkınız var ki hiç lâyık olmadığınız halde “Kalp de bizi sevsin.” demeye? Kalbe karışsanız…

Evet, ben nasıl bu kış içinde baharı temenni ediyorum ve arzu ediyorum fakat irade edemiyorum, getirmeye teşebbüs edemiyorum. Öyle de hal-i âlemin salahını temenni ediyorum, dua ediyorum ve ehl-i dünyanın ıslahını arzu ediyorum fakat irade edemiyorum çünkü elimden gelmiyor. Bilfiil teşebbüs edemiyorum çünkü ne vazifemdir ne de iktidarım var.

Dördüncü şüpheli sual:

Ehl-i dünya diyorlar ki: O kadar belalar gördük ki kimseye emniyetimiz kalmadı. Sana nasıl emin olabiliriz ki fırsat senin eline geçse arzu ettiğin gibi karışmazsın?

Elcevap: Evvelki noktalar size emniyet vermekle beraber memleketimde, talebe ve akrabam içinde, beni dinleyenlerin ortasında, heyecanlı hâdiseler içinde dünyanıza karışmadığım halde; diyar-ı gurbette ve yalnız, tek başıyla, garib, zayıf, âciz, bütün kuvvetiyle âhirete müteveccih, ihtilattan, muhabereden kesilmiş, iman ve âhiret münasebetiyle uzaktan uzağa yalnız bazı ehl-i âhireti dost bulan ve başka herkese yabani ve herkes de ona yabani nazarıyla bakan bir insan; semeresiz, tehlikeli dünyanıza karışsa muzaaf bir divane olmak gerektir.

Beşinci Nokta

Beş küçük meseleye dairdir:

Birincisi:

Ehl-i dünya bana diyorlar ki: Bizim usûl-ü medeniyetimizi, tarz-ı hayatımızı ve suret-i telebbüsümüzü ne için sen kendine tatbik etmiyorsun? Demek bize muarızsın.

Ben de derim: Hey efendiler! Ne hak ile bana usûl-ü medeniyetinizi teklif ediyorsunuz? Halbuki siz, beni hukuk-u medeniyetten ıskat etmiş gibi, haksız olarak beş sene bir köyde muhabereden ve ihtilattan memnû bir tarzda ikamet ettirdiniz. Her menfîyi şehirlerde dost ve akrabasıyla beraber bıraktınız ve sonra vesika verdiğiniz halde, sebepsiz beni tecrit edip bir iki tane müstesna hiçbir hemşehri ile görüştürmediniz. Demek, beni efrad-ı milletten ve raiyetten saymıyorsunuz. Nasıl kanun-u medeniyetinizin bana tatbikini teklif ediyorsunuz? Dünyayı bana zindan ettiniz. Zindanda olan bir adama böyle şeyler teklif edilmez. Siz bana dünya kapısını kapadınız; ben de âhiret kapısını çaldım, rahmet-i İlahiye açtı. Âhiret kapısında bulunan bir adama, dünyanın karmakarışık usûl ve âdâtı ona nasıl teklif edilir? Ne vakit beni serbest bırakıp memleketime iade edip hukukumu verdiniz, o vakit usûlünüzün tatbikini isteyebilirsiniz.

İkinci Mesele:

Ehl-i dünya diyorlar ki: Bize ahkâm-ı diniyeyi ve hakaik-i İslâmiyeyi talim edecek resmî bir dairemiz var. Sen ne salahiyetle neşriyat-ı diniye yapıyorsun? Sen madem nefye mahkûmsun, bu işlere karışmaya hakkın yok.

Elcevap: Hak ve hakikat inhisar altına alınmaz! İman ve Kur’an nasıl inhisar altına alınabilir? Siz dünyanızın usûlünü, kanununu inhisar altına alabilirsiniz. Fakat hakaik-i imaniye ve esasat-ı Kur’aniye, resmî bir şekilde ve ücret mukabilinde dünya muamelatı suretine sokulmaz. Belki bir mevhibe-i İlahiye olan o esrar, hâlis bir niyet ile ve dünyadan ve huzuzat-ı nefsaniyeden tecerrüd etmek vesilesiyle o feyizler gelebilir. Hem de sizin o resmî daireniz dahi memlekette iken beni vaiz kabul etti, tayin etti. Ben o vaizliği kabul ettim fakat maaşını terk ettim. Elimde vesikam var. Vaizlik, imamlık vesikasıyla her yerde amel edebilirim çünkü benim nefyim haksız olmuştur. Hem menfîler madem iade edildi, eski vesikalarımın hükmü bâkidir.

Sâniyen, yazdığım hakaik-i imaniyeyi doğrudan doğruya nefsime hitap etmişim. Herkesi davet etmiyorum. Belki ruhları muhtaç ve kalpleri yaralı olanlar, o edviye-i Kur’aniyeyi arayıp buluyorlar. Yalnız medar-ı maişetim için yeni huruf çıkmadan evvel, haşre dair bir risalemi tabettirdim. Bunu da bana karşı insafsız eski vali, o risaleyi tetkik edip tenkit edecek bir cihet bulamadığı için ilişemedi.

Üçüncü Mesele:

Benim bazı dostlarım, ehl-i dünya bana şüpheli baktıkları için ehl-i dünyaya hoş görünmek için; benden zâhiren teberri ediyorlar, belki tenkit ediyorlar. Halbuki kurnaz ehl-i dünya, bunların teberrisini ve bana karşı içtinablarını, o ehl-i dünyaya sadakate değil belki bir nevi riyaya, vicdansızlığa hamledip o dostlarıma karşı fena nazarla bakıyorlar.

Ben de derim: Ey âhiret dostlarım! Benim Kur’an’a hizmetkârlığımdan teberri edip kaçmayınız. Çünkü inşâallah benden size zarar gelmez. Eğer faraza musibet gelse veya bana zulmedilse siz benden teberri ile kurtulamazsınız. O hal ile musibete ve tokada daha ziyade istihkak kesbedersiniz. Hem ne var ki evhama düşüyorsunuz?

Dördüncü Mesele:

Şu nefiy zamanımda görüyorum ki hodfüruş ve siyaset bataklığına düşmüş bazı insanlar, bana tarafgirane, rakibane bir nazarla bakıyorlar. Güya ben de onlar gibi dünya cereyanlarıyla alâkadarım.

Hey efendiler! Ben imanın cereyanındayım. Karşımda imansızlık cereyanı var. Başka cereyanlarla alâkam yok. O adamlardan ücret mukabilinde iş görenler, belki kendini bir derece mazur görüyor. Fakat ücretsiz, hamiyet namına bana karşı tarafgirane, rakibane vaziyet almak ve ilişmek ve eziyet etmek; gayet fena bir hatadır. Çünkü sâbıkan ispat edildiği gibi siyaset-i dünya ile hiç alâkadar değilim; yalnız bütün vaktimi ve hayatımı, hakaik-i imaniye ve Kur’aniyeye hasr ve vakfetmişim. Madem böyledir, bana eziyet verip rakibane ilişen adam düşünsün ki o muamelesi zındıka ve imansızlık namına imana ilişmek hükmüne geçer.

Beşinci Mesele:

Dünya madem fânidir.

Hem madem ömür kısadır.

Hem madem gayet lüzumlu vazifeler çoktur.

Hem madem hayat-ı ebediye burada kazanılacaktır.

Hem madem dünya sahipsiz değil.

Hem madem şu misafirhane-i dünyanın gayet Hakîm ve Kerîm bir Müdebbiri var.

Hem madem ne iyilik ve ne fenalık, cezasız kalmayacaktır.

Hem madem لَا يُكَلِّفُ اللّٰهُ نَف۟سًا اِلَّا وُس۟عَهَا sırrınca teklif-i mâlâyutak yoktur.

Hem madem zararsız yol, zararlı yola müreccahtır.

Hem madem dünyevî dostlar ve rütbeler, kabir kapısına kadardır.

Elbette en bahtiyar odur ki: Dünya için âhireti unutmasın, âhiretini dünyaya feda etmesin, hayat-ı ebediyesini hayat-ı dünyeviye için bozmasın, malayani şeylerle ömrünü telef etmesin, kendini misafir telakki edip misafirhane sahibinin emirlerine göre hareket etsin, selâmetle kabir kapısını açıp saadet-i ebediyeye girsin. (Hâşiye)

• * *

On Altıncı Mektup’un Zeyli

بِاس۟مِهٖ وَ اِن۟ مِن۟ شَى۟ءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَم۟دِهٖ

Ehl-i dünya sebepsiz, benim gibi âciz, garib bir adamdan tevehhüm edip binler adam kuvvetinde tahayyül ederek beni çok kayıtlar altına almışlar. Barla’nın bir mahallesi olan Bedre’de ve Barla’nın bir dağında, bir iki gece kalmaklığıma müsaade etmemişler. İşittim ki diyorlar:

“Said elli bin nefer kuvvetindedir, onun için serbest bırakmıyoruz.”

Ben de derim ki: Ey bedbaht ehl-i dünya! Bütün kuvvetinizle dünyaya çalıştığınız halde, neden dünyanın işini dahi bilmiyorsunuz? Divane gibi hükmediyorsunuz. Eğer korkunuz şahsımdan ise elli bin nefer değil belki bir nefer elli defa benden ziyade işler görebilir. Yani, odamın kapısında durup bana “Çıkmayacaksın!” diyebilir.

Eğer korkunuz mesleğimden ve Kur’an’a ait dellâllığımdan ve kuvve-i maneviye-i imaniyeden ise elli bin nefer değil, yanlışsınız! Meslek itibarıyla elli milyon kuvvetindeyim, haberiniz olsun! Çünkü Kur’an-ı Hakîm’in kuvvetiyle sizin dinsizleriniz dâhil olduğu halde, bütün Avrupa’ya meydan okuyorum. Bütün neşrettiğim envar-ı imaniye ile onların fünun-u müsbete ve tabiat dedikleri muhkem kalelerini zîr ü zeber etmişim. Onların en büyük dinsiz feylesoflarını, hayvandan aşağı düşürmüşüm. Dinsizleriniz dahi içinde bulunan bütün Avrupa toplansa Allah’ın tevfikiyle beni o mesleğimin bir meselesinden geri çeviremezler, inşâallah mağlup edemezler!

Madem böyledir, ben sizin dünyanıza karışmıyorum, siz de benim âhiretime karışmayınız! Karışsanız da beyhudedir.

Takdir-i Hudâ, kuvvet-i bâzu ile dönmez

Bir şem’a ki Mevla yaka, üflemekle sönmez.

Benim hakkımda, müstesna bir surette, pek ziyade ehl-i dünya tevehhüm edip âdeta korkuyorlar. Bende bulunmayan ve bulunsa dahi siyasî bir kusur teşkil etmeyen ve ittihama medar olmayan şeyhlik, büyüklük, hanedan, aşiret sahibi, nüfuzlu, etbaı çok, hemşehrileriyle görüşmek, dünya ahvaliyle alâkadar olmak, hattâ siyasete girmek, hattâ muhalif olmak gibi bende bulunmayan emirleri tahayyül ederek evhama düşmüşler. Hattâ hapiste ve hariçteki, yani kendilerince kabil-i af olmayanların dahi aflarını müzakere ettikleri sırada, beni âdeta her şeyden men’ettiler. Fena ve fâni bir adamın, güzel ve bâki şöyle bir sözü var:

Zulmün topu var, güllesi var, kalesi varsa

Hakkın da bükülmez kolu, dönmez yüzü vardır.

Ben de derim:

Ehl-i dünyanın hükmü var, şevketi var, kuvveti varsa

Kur’an’ın feyziyle, hâdiminde de

Şaşırmaz ilmi, susmaz sözü vardır;

Yanılmaz kalbi, sönmez nuru vardır.

Çok dostlarla beraber bana nezaret eden bir kumandan, mükerreren sual ettiler:

“Neden vesika için müracaat etmiyorsun? İstida vermiyorsun?”

Elcevap: Beş altı sebep için müracaat etmiyorum ve edemiyorum:

Birincisi: Ben ehl-i dünyanın dünyasına karışmadım ki onların mahkûmu olayım, onlara müracaat edeyim. Ben, kader-i İlahînin mahkûmuyum ve ona karşı kusurum var, ona müracaat ediyorum.

İkincisi: Bu dünya çabuk tebeddül eder bir misafirhane olduğunu yakînen iman edip bildim. Onun için hakiki vatan değil, her yer birdir. Madem vatanımda bâki kalmayacağım; beyhude ona karşı çabalamak, oraya gitmek bir şeye yaramıyor. Madem her yer misafirhanedir; eğer misafirhane sahibinin rahmeti yâr ise herkes yârdır, her yer yarar. Eğer yâr değilse her yer kalbe bârdır ve herkes düşmandır.

Üçüncüsü: Müracaat, kanun dairesinde olur. Halbuki bu altı senedir bana karşı muamele, keyfî ve fevka’l-kanundur. Menfîler kanunuyla bana muamele edilmedi. Hukuk-u medeniyetten ve belki hukuk-u dünyeviyeden ıskat edilmiş bir tarzda bana baktılar. Bu fevka’l-kanun muamele edenlere, kanun namına müracaat manasız olur.

Dördüncüsü: Bu sene buranın müdürü, benim namıma, Barla’nın bir mahallesi hükmünde olan Bedre karyesinde, tebdil-i hava için birkaç gün kalmaya dair müracaat etti; müsaade etmediler. Böyle ehemmiyetsiz bir ihtiyacıma cevab-ı red verenlere nasıl müracaat edilir? Müracaat edilse zillet içinde faydasız bir tezellül olur.

Beşincisi: Haksızlığı hak iddia edenlere karşı hak dava etmek ve onlara müracaat etmek; bir haksızlıktır, hakka karşı bir hürmetsizliktir. Ben bu haksızlığı ve hakka karşı hürmetsizliği irtikâb etmek istemem vesselâm.

Altıncı Sebep: Bana karşı ehl-i dünyanın verdikleri sıkıntı, siyaset için değil çünkü onlar da bilirler ki siyasete karışmıyorum, siyasetten kaçıyorum. Belki bilerek veya bilmeyerek zındıka hesabına, benim dine merbutiyetimden beni tazip ediyorlar. Öyle ise onlara müracaat etmek, dinden pişmanlık göstermek ve meslek-i zındıkayı okşamak demektir.

Hem ben onlara müracaat ve dehalet ettikçe; âdil olan kader-i İlahî, beni onların zalim eliyle tazip edecektir. Çünkü onlar diyanete merbutiyetimden beni sıkıyorlar. Kader ise benim diyanette ve ihlasta noksaniyetim var, ara sıra ehl-i dünyaya riyakârlıklarımdan için beni sıkıyor.

Öyle ise şimdilik şu sıkıntıdan kurtuluşum yok. Eğer ehl-i dünyaya müracaat etsem kader der: “Ey riyakâr! Bu müracaatın cezasını çek!” Eğer müracaat etmezsem ehl-i dünya der: “Bizi tanımıyorsun, sıkıntıda kal!”

Yedinci Sebep: Malûmdur ki bir memurun vazifesi, heyet-i içtimaiyeye muzır eşhasa meydan vermemek ve nâfi’lere yardım etmektir. Halbuki beni nezaret altına alan memur, kabir kapısına gelen misafir bir ihtiyar adama “Lâ ilahe illallah”taki imanın latîf bir zevkini izah ettiğim vakit –bir cürm-ü meşhud halinde beni yakalamak gibi– çok zaman yanıma gelmediği halde, o vakit güya bir kabahat işliyorum gibi yanıma geldi. İhlas ile dinleyen o bîçareyi de mahrum bıraktı, beni de hiddete getirdi. Halbuki burada bazı adamlar vardı, o onlara ehemmiyet vermiyordu. Sonra edepsizliklerde ve köydeki hayat-ı içtimaiyeye zehir verecek surette bulundukları vakit, onlara iltifat etmeye ve takdir etmeye başladı.

Hem malûmdur ki: Zindanda yüz cinayeti bulunan bir adam, nezarete memur zabit olsun, nefer olsun, her zaman onlarla görüşebilir. Halbuki bir senedir hem âmir hem nezarete memur hükûmet-i milliyece iki mühim zat kaç defa odamın yanından geçtikleri halde, kat’â ve aslâ ne benim ile görüştüler ve ne de halimi sordular. Ben evvel zannettim ki adâvetlerinden yanaşmıyorlar. Sonra tahakkuk etti ki evhamlarından… Güya ben onları yutacağım gibi kaçıyorlar.

İşte şu adamlar gibi eczası ve memurları bulunan bir hükûmeti, hükûmet diyerek merci tanıyıp müracaat etmek, kâr-ı akıl değil, beyhude bir zillettir. Eski Said olsaydı Antere gibi diyecekti:

مَاءُ ال۟حَيَاةِ بِذِلَّةٍ كَجَهَنَّمَ وَ جَهَنَّمُ بِال۟عِزِّ فَخ۟رُ مَن۟زِلٖى

Eski Said yok, Yeni Said ise ehl-i dünya ile konuşmayı manasız görüyor. Dünyaları başlarını yesin! Ne yaparlarsa yapsınlar! Mahkeme-i kübrada onlarla muhakeme olacağız der, sükût eder.

Adem-i müracaatımın sebeplerinden sekizincisi: “Gayr-ı meşru bir muhabbetin neticesi, merhametsiz bir adâvet olduğu” kaidesince, âdil olan kader-i İlahî, lâyık olmadıkları halde meylettiğim şu ehl-i dünyanın zalim eliyle beni tazip ediyor. Ben de bu azaba müstahakım deyip sükût ediyorum.

Çünkü Harb-i Umumî’de Gönüllü Alay Kumandanı olarak iki sene çalıştım, çarpıştım. Ordu Kumandanı ve Enver Paşa takdiratı altında kıymettar talebelerimi, dostlarımı feda ettim. Yaralanıp esir düştüm. Esaretten geldikten sonra Hutuvat-ı Sitte gibi eserlerimle kendimi tehlikeye atıp İngilizlerin İstanbul’a tasallutu altında, İngilizlerin başlarına vurdum. Şu beni işkenceli ve sebepsiz esaret altına alanlara yardım ettim. İşte onlar da bana, o yardım cezasını böyle veriyorlar. Üç sene Rusya’da esaretimde çektiğim zahmet ve sıkıntıyı, burada bu dostlarım bana üç ayda çektirdiler.

Halbuki Ruslar, beni Kürt Gönüllü Kumandanı suretinde, Kazakları ve esirleri kesen gaddar adam nazarıyla bana baktıkları halde, beni dersten men’etmediler. Arkadaşım olan doksan esir zabitlerin kısm-ı ekserisine ders veriyordum. Bir defa Rus Kumandanı geldi, dinledi. Türkçe bilmediği için siyasî ders zannetti; bir defa beni men’etti, sonra yine izin verdi. Hem aynı kışlada bir odayı cami yaptık. Ben imamlık yapıyordum. Hiç müdahale etmediler, ihtilattan men’etmediler, beni muhabereden kesmediler.

Halbuki bu dostlarım güya vatandaşlarım ve dindaşlarım ve onların menfaat-i imaniyelerine uğraştığım adamlar, hiçbir sebep yokken, siyasetten ve dünyadan alâkamı kestiğimi bilirlerken üç sene değil belki beni altı sene sıkıntılı bir esaret altına aldılar; ihtilattan men’ettiler. Vesikam olduğu halde dersten, hattâ odamda hususi dersimi de men’ettiler; muhabereye set çektiler. Hattâ vesikam olduğu halde, kendim tamir ettiğim ve dört sene imamlık ettiğim mescidimden beni men’ettiler. Şimdi dahi cemaat sevabından beni mahrum etmek için –daimî cemaatim ve âhiret kardeşlerim– mahsus üç adama dahi imamet etmemi kabul etmiyorlar.

Hem istemediğim halde, birisi bana iyi dese bana nezaret eden memur kıskanarak kızıyor, nüfuzunu kırayım diye vicdansızcasına tedbirler yapıyor, âmirlerinden iltifat görmek için beni taciz ediyor.

İşte böyle vaziyette bir adam, Cenab-ı Hak’tan başka kime müracaat eder? Hâkim, kendi müddeî olsa elbette ona şekva edilmez. Gel sen söyle, bu hale ne diyeceğiz? Sen ne dersen de. Ben derim ki: Bu dostlarım içinde çok münafıklar var. Münafık kâfirden eşeddir. Onun için kâfir Rus’un bana çektirmediğini çektiriyorlar.

Hey bedbahtlar! Ben size ne yaptım ve ne yapıyorum? İmanınızın kurtulmasına ve saadet-i ebediyenize hizmet ediyorum! Demek hizmetim hâlis, lillah için olmamış ki aksü’l-amel oluyor. Siz ona mukabil, her fırsatta beni incitiyorsunuz. Elbette mahkeme-i kübrada sizinle görüşeceğiz.

حَس۟بُنَا اللّٰهُ وَنِع۟مَ ال۟وَكٖيلُ ۝ نِع۟مَ ال۟مَو۟لٰى وَنِع۟مَ النَّصٖيرُ derim.

اَل۟بَاقٖى هُوَ ال۟بَاقٖى

Said Nursî

---

On Beşinci Mektup ⇐ | Mektubat | ⇒ On Yedinci Mektup

---