Yirmi Altıncı Söz/sq

Trajtesa mbi kaderin Hyjnor

وَ اِن۟ مِن۟ شَى۟ءٍ اِلَّا عِن۟دَنَا خَزَٓائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُٓ اِلَّا بِقَدَرٍ مَع۟لُومٍ ۝ وَ كُلَّ شَى۟ءٍ اَح۟صَي۟نَاهُ فٖٓى اِمَامٍ مُبٖينٍ

Me Emrin e All-llahut, i Gjithëmëshirshmi, Mëshirëploti. “Dhe nuk ka ndonjë gjë veçse (burimet dhe) thesaret e saj (të pashtershme) janë me Ne dhe Ne nuk e dërgojmë atë veçse në masë të drejtë e të ditur.”() “Dhe çdo gjë Ne e kemi llogaritur në një Libër të Qartë.”()

[Paracaktimi Hyjnor dhe fugia e zgjedhjes janë dy gështje rêndësishme. Ne do tê perpigemi të zgjidhim disa nga misteret e tyre ne "Katër Çështje"]

ÇËSHTJA E PARË

Paracaktimi Hyjnor() dhe fuqia e zgjedhjes() janë aspektet e një besimi që i përkasin gjendjes dhe ndërgjegjes të cilat tregojnë limitet përfundimtare të Islamit dhe imanit, ato nuk janë çështje shkencore e teorike. Domethënë, një besimtar ia atribuon çdo gjë Zotit të Plotëfuqishëm, madje edhe veprat, edhe vetveten e tij.

Dhe, më në fund, me qëllim që ai të mos shpëtojë nga detyrimet dhe nga përgjegjësia, del përpara tij ‘fuqia e zgjedhjes’ dhe i thotë: “Ti je përgjegjës dhe ke detyrime”, dhe me qëllim që ai të mos bëhet krenar për shkak të gjërave të mira dhe të plotësimeve që burojnë prej tij, shfaqet përballë tij Kaderi Hyjnor, duke i thënë “Njihi limitet e tua; nuk je ti bërësi i tyre.”

Po, Kaderi dhe fuqia e zgjedhjes janë në shkallët më të larta të Imanit dhe të Islamit.. ato kanë hyrë brenda çështjeve të besimit, me qëllim që ta shpëtojnë nefsin njerëzor; Kaderi e shpëton nefsin nga mburrja, ndërsa fuqija e zgjedhjes e shpëton atë nga ndjenja e mungesës së përgjegjësisë. Të kapurit pas Kaderit për t’u shfajësuar nga përgjegjësitë e veprave të këqia që i kanë kryer nefset e tyre kryeneçë dhe urdhërues për të liga, dhe për t’u ndier krenarë e kryelartë për virtytet që u janë dhuruar atyre duke ia atribuuar ato fuqisë së zgjedhjes, ky do të ishte veprim krejtësisht në kundërshtim me misterin e kaderit dhe me urtësinë e fuqisë së zgjedhjes; ato të dyja nuk janë çështje që i përkasin njohjes të cilat t’iu japin shkas veprimeve të tilla.

Në të vërtetë, njerëzit e zakonshëm, të cilët nuk kanë përparuar shpirtërisht dhe që nuk kanë arritur ta kapin misterin e Kaderit, kanë raste të përdorimit të tij. Por ato raste janë fatkeqësi e bela ku ai është ilaç për dëshpërimet dhe për brengat; ai nuk duhet të përdoret për mosbindje dhe në çështjet e së ardhmes me qëllim që ai të mos bëhet një shkak për shthurje e dembeli.

Domethënë, çështja e kaderit, midis çështeve të besimit, ka hyrë me qëllim që t’i shpëtojë ata nga krenaria e nga mendjemadhësia, dhe jo për t’i shpëtuar ata nga detyrimet dhe nga përgjegjësitë. Kurse fuqia e zgjedhjes -vullneti i lirë- ka hyrë midis çështjeve të imanit, që të jetë burimi i të këqiave, dhe jo që të jetë burim virtytesh, të cilat i bëjnë njerëzit të bëhen faraonë.

Po, ashtu siç shprehet Kur’ani, njeriu është krejtësisht përgjegjës për të këqiat e tij, sepse njeriu është ai që i deshi të këqiat. Meqenëse të këqiat janë një lloj shkatërrimi, njeriu mund të bëjë shumë shkatërrime me një akt të vetëm të keq, si djegia e një shtëpie me një fije shkrepëse, dhe me të ai bëhet i meritueshëm për një dënim të madh.

Megjithatë, ai nuk ka të drejtë të krenohet në veprat e mira; e drejta e tij në to është shumë e vogël, sepse është Mëshira Hyjnore ajo e cila i deshi veprat e mira dhe i kërkoi ato, dhe është fuqia Hyjore ajo e cila i krijoi ato. Atëherë, kërkesa e përgjigjja, arsyeja dhe shkaku për të dyja janë nga Zoti xhel-le sha’nuhu. Njeriu mund të bëhet pronari i tyre vetëm nëpërmjet lutjes, besimit, ndërgjegjjes dhe ndjenjës së kënaqësisë për to.

Ndërsa ai i cili i deshi veprat e këqia, është nefsi njerëzor, ose nëpërmjet prirjes dhe aftësisë ose nëpërmjet zgjedhjes. Ashtu si në dritën e bardhë e të bukur të diellit ku disa lëndë bëhen të zezë e me erë të keqe, dhe ajo ngjyrë e zeza i atribuohet prirjes dhe aftësisë së asaj lënde. Por, Ai që i krijon të këqijat nëpërmjet një ligji Hyjnor, i cili përmban shumë dobi, është përsëri Zoti i Plotëfuqishëm. Domethënë, shkaku dhe kërkesa janë nga nefsi i njeriut i cili mban përgjegjësi për to. Dhe sa për krijimin dhe sjelljen në ekzistencë, të cilat i përkasin Zotit të Plotfuqi-shëm, meqenëse ato kanë rezultate të tjera dhe fruta të cilat janë të mira, ato janë të mira.

Është për arsyen e lartëpërmendur se: Të bësh ose ta dëshirosh të keqen, është e keqe, por krijimi i të keqes, nuk është e keqe. Një njeri përtac i cili pëson dëm nga shiu, që përmban shumë shembuj mirësie, nuk mund të thotë se shiu nuk është mëshirë. Po, bashkë me ndonjë të keqe të vogël, në krijimin e në sjelljen në ekzistencë ndodhen shumë shembuj mirësie. Të braktisësh një mirësi të madhe për një të keqe të vogël, bëhet një e keqe më e madhe. Prandaj, ajo e keqe e vogël mendohet si e mirë. Nuk ka të keqe dhe shëmti në krijimin Hyjnor, por e keqja lidhet me dëshirën e robit dhe me prirjen e aftësinë e tij.

Për më tepër, ashtu si Kaderi Hyjnor, i cili është i përjashtuar nga e keqja dhe shëmtia për sa ka të bëjë me rezultatet dhe frutat, gjithashtu ai është i pastruar nga tirania dhe shëmtia, për sa i përket asryes dhe shkakut. Sepse Kaderi Hyjnor shikon tek arsyet e vërteta dhe vepron me drejtësi. Ndërsa njerëzit i ndërtojnë gjykimet e tyre mbi arsyet të cilat ata i shikojnë përciptas dhe bëjnë padrejtësi brenda vetë drejtësisë së pastër të Kaderit Hyjnor. Për shembull, një gjykatës ka shpallur vendim burgosjeje për ty me akuzën e vjedhjes, ndërsa ti nuk je vjedhës, Mirëpo, ti ke kryer një vrasje të fshehtë të cilën nuk e di askush përveç Zotit. Atëherë, Kaderi Hyjnor, gjithashtu, ka vendosur për ty dënim me burgim, por ai të ka gjykuar ty për vrasje të fshehtë dhe ka vepruar me drejtësi. Ndërsa gjykatësi të bëri ty padrejtësi meqë ai shpalli vendim burgimi për ty me akuzën e vjedhjes, kur ti je i pafajshëm. Kështu në një gjë të vetme shfaqen dy anë, ana e drejtësisë së Kaderit dhe e krijimit Hyjnor, dhe ana e padrejtësisë së njeriut dhe fitimi i tij. Ti mund të bësh analogji me të për gjërat e tjera. Domethënë, për sa ka të bëjë me origjinën dhe fundin, me rrënjët dhe degët dhe me shkaqet e rezultatet, Kaderi dhe Krijimi Hyjnor janë të përjashtuar nga e keqja, nga shëmtia dhe nga tirania.

Në qoftë se thuhet: “Meqenëse fuqia e zgjedhjes nuk ka aftësi të krijojë dhe njeriu nuk ka asgjë përveç prirjes ose dëshirës, të cilat sikur janë teorike, atëherë si ngjet që në Kur’anin e mrekullueshëm njeriu cilësohet të jetë i pabindur dhe armiqësor përpara Krijuesit të qiejve dhe të tokës, sa që Krijuesi i tokës dhe i qiejve ankohet shumë për të: Ai mobilizon Vetveten dhe të gjithë engjëjt e Tij për të ndihmuar shërbë- torin e Tij besimtar kundra njeriut të pabindur dhe i jep atij rëndësinë më të madhe?”

Përgjigjja: Sepse mosbesimi, kundërshtimi dhe e keqja janë shkatërruese dhe mosekzistuese. Megjithatë, një shkatërrim i madh dhe shembuj të panumërt mosekzistence mund të shkaktohen në një çështje të vetme teorike dhe në një shembull mosekzistence. Ashtu si, për shkak të timonierit të një anieje të madhe që, duke braktisur detyrën e tij, anija mund të mbytet dhe puna e të gjithë atyre të punësuarve në të shkon kot e të gjithë ato shembuj shkatërrimi vijnë nga një shembull i vetëm mosekzistnce, po ashtu, meqenëse mosbesimi dhe kundërshtimi janë prej llojit të mosekzistencës dhe të shkatërrimit, fuqia e zgjedhjes mund t’i provokojë ato nëpërmjet një çështjeje teorike dhe ato të dyja shkaktojnë pasoja shumë të rënda; sepse mosbesimi, megjithëse është një e keqe e vetme, por meqenëse ai i fyen të gjitha krijesat e universit duke i cilësuar ato si të pavlefshme e të kota, dhe mohon të gjitha qëniet të cilat shfaqin provat e Unitetit Hyjnor dhe, meqenëse është përbuzës ndaj të gjitha shfaqjeve të Emrave Hyjnorë, atëherë shprehja e ankesave të Zotit të Plotëfuqishëm dhe e kërcënimeve të ashpra kundër jobesimtarëve në emrin e universit, në emrin e të gjitha qënieve dhe të Emrave të bukur Hyjnorë, është thjesht urtësi dhe dhënia e dënimit të përjetshëm, është drejtësi e pastër.

Meqenëse nëpërmjet mosbesimit dhe kundërshtimit, njeriu kalon drejt shkatërrimit dhe akteve të shumta të ndryshme me një veprim të vogël, atëherë besimtarëve u nevojitet kundrejt këtyre shkatërruesve një kujdes i madh Hyjnor, sepse në qoftë se dhjetë burra të fuqishëm marrin përsipër mbrojtjen dhe mirëmbajtjen e një shtëpie nga një fëmije ngatërrestar i cili përpiqet ta djegë e shkrubmojë atë, ata mund të detyrohen të shkojnë tek prindërit e tij, dhe të kërkojnë ndërmjetësim për këtë edhe tek madje vetë mbreti. Prandaj besimtarët kanë shumë nevojë për përkujdesjen dhe mbrojtjen e Zotit xhel-le sha’nuhu me qëllim që të jenë të qëndrueshëm ndaj njerëzve të pasjellshëm të mosdijes.

Shkurtazi: Ai i cili flet për ’Kaderin Hyjnor’ dhe për ‘fuqinë e zgjedhjes,’ në qoftë se është me zemër të qetë dhe ka besim të plotë, ia atribuon universin dhe vetveten Krijuesit fuqiplotë dhe beson se ato veprojnë nën drejtimin dhe vendimin e All-llahut. Atëherë ky njeri ka të drejtë të flasë për Kaderin dhe për fuqinë e zgjedhjes, pasi ai e di se vetja e tij dhe çdo gjë tjetër janë nga Krijuesi xhel-le sha’nuhu. Kështu, ai merr përsipër përgjegjësinë duke u mbështetur tek fuqia e zgjedhjes, të cilën e konsideron si burimin e të këqijave dhe e shenjtëron dhe e shpall Krijuesin e tij të pastruar nga magësitë. Ai mbetet brenda sferës së adhurimit dhe merr përsipër detyrimet me të cilat është ngarkuar nga Zoti i Plotëfuqishëm. Për më tepër, me qëllim që të mos bëhet krenar për plotësimet dhe për veprat e mira, të cilat burojnë prej tij, ai shikon tek Kaderi Hyjnor dhe jep falënderime në vend të krenarisë. Ai e shikon Kaderin Hyjnor në fatkeqësitë që i bien dhe qëndron i durueshëm përballë tyre.

Por, në qoftë se ai që flet për Kaderin Hyjnor, për fuqinë e zgjedhjes dhe për vullnetin e lirë, është një i pakujdesshëm e moskokëçarës, atëherë nuk ka të drejtë të flasë për ato të dyja, sepse nefsi i tij urdhërues për të liga, i nxitur nga pakujdesia apo nga çudhëzimi, ia atribuon universin shkaqeve, e copëton dhe e ndan pronën e Krijuesit midis qënieve; ai ia atribuon pronësinë e vetvetes vetvetes dhe ia përshkruan veprimet e tij vetvetes dhe shkaqeve. Përgjegjësinë dhe fajet e tij, ai ia kalon Kaderit Hyjnor. Atëherë diskutimi për Kaderin dhe për fuqinë e zgjedhjes me këtë koncept do të ishte krejtësisht i pakuptimtë e i pabazë, dhe do të shprehte veçse një dredhi të nefsit, i cili është krejtësisht kundra urtësisë së Kaderit dhe kundra misterit të fuqisë së zgjedhjes me qëllim që të shpëtojë nga përgjegjësia.

ÇËSHTJA E DYTË

Ky është një studim shumë i hollësishëm akademik i veçantë për dijetarët. ()

Në qoftë se ti pyet: “Si mund të jetë Kaderi i pajtueshëm me fuqinë e zgjedhjes?”

Përgjigjja: Është në shtatë mënyra...

E para: I Drejti i Vetëm dhe i Gjithurtë, urtësinë dhe drejtësinë e të Cilit e dëshmon universi me gjuhën e rregullit dhe të ekuilibrit, i dha njeriut një fuqi zgjedhjeje të një natyre të panjohur me qëllim që ajo të jetë mjet shpërblimi dhe dënimi për të. Ashtu siç nuk njohim shumë nga aspektet e mëdha në numër të urtësisë së të Drejtit të vetëm dhe të të Gjithurtit, gjithashtu, mosnjohja jonë se si pajtohet Fuqia e zgjedhjes me Kaderin Hyjnor nuk tregon mosekzistencën e asaj pajtueshmërie.

E dyta: Nga domosdoshmëria, çdonjëri ndijon në vetvete një dëshirë e një zgjedhje; Ai e njeh atë me anë të ndërgjegjjes së tij. Të njohësh natyrën e qënieve është një gjë dhe të njohësh se ato ekzistojnë, është diçka e ndryshme. Ka shumë gjëra që megjithëse ekzistenca e tyre është e vetëkuptueshme për ne, mirëpo natyra e vërtetë e tyre është e panjohur nga ne... Kështu, fuqia e zgjedhjes mund të përfshihet brenda sferës së njohurive dhe jo çdo gjë përkufizohet brenda sferës së njohurive tona, dhe mosnjohja jonë nuk e provon mosekzistencën e tyre.

E treta: Fuqia e zgjedhjes nuk e kundërshton Kaderin Hyjnor, përkundrazi, Kaderi e mbështet fuqinë e zgjedhjes, sepse Kaderi është një lloj i Njohjes Hyjnore. Njohuria Hyjnore është lidhur me dëshirën tonë dhe me zgjedhjen, prandaj ajo e mbështet zgjedhjen dhe nuk e shfuqizon atë.

E katërta: Kaderi është një lloj njohje. Njohja është e varur nga gjëja e njohur. Domethënë, ajo është e lidhur me, si dhe në ç’mënyrë do të jetë ajo. Gjëja e njohur nuk është e varur nga njohja. Domethënë, parimet e njohjes nuk janë themelore për të drejtuar gjënë e njohur nga këndvështrimi i ekzistencës së jashtme. Sepse esenca e gjësë së njohur dhe ekzistenca e saj e jashtme shikon tek dëshira dhe mbështetet tek fuqia.

Pastaj, parapërjetësia nuk është maja e një zinxhiri të së shkuarës që të merret si bazë në ekzistencën e gjërave dhe si një detyrim i imagjinuar në përputhje me të. Por, parapërjetësia rrethon e përfshin të shkuarën, të tashmen dhe të ardhmen, duke i shikuar ato nga lart si një pasqyrë. Atëherë, nuk do të ishte e vërtetë të imagjinosh majën a fillimin e kohës së shkuar e cila shtrihet brenda sferës së mundësive, dhe ta quash atë parapërjetësi, dhe të supozosh se gjërat futen me radhë në atë njohje parapërjetësie, dhe se njeriu e pandeh vetveten jashtë saj, dhe pastaj të arsyetonte sipas saj.

Shqyrtoje shembullin e mëposhtëm me qëllim që të zbulohet ky mister: Në qoftë se do të ndodhej një pasqyrë në dorën tënde dhe ta supozoje hapësirën në të djathtën tënde si të shkuarën, kurse hapësirën në të majtën si të adhmen, ajo pasqyrë reflekton veçse atë që është përballë saj. Atëherë me një lëvizje, duke e vendosur në një pozicion të caktuar, ajo i përfshin të dyja anët, por nuk mund të përfshije pjesën më të madhe të tyre. Sa më ulët të mbahet pasqyra, aq më pak do të reflektohet sipërfaqja në të, por sa më lartë të ngrihet ajo, aq më shumë zgjerohet sipërfaqja që është përballë saj, derisa ajo duke u ngritur gradualisht mund t’i përfshijë të dyja anët plotësisht në të njëjtën kohë. Kështu, çfarëdo që të ndodhë në dy hapësirat e shfaqura në pasqyrë në këtë pozicion, nuk mund të thuhet se gjendjet që ndodhin tek njëra, paraprijnë dhe ndjekin njëra-tjetrën, apo i përshtaten ose kundërshtojnë njëra-tjetrën.

Dhe kështu, Kaderi Hyjnor është nga njohja e parapërjetësisë. Në fjalët e hadithit, “Njohja e parapërjetësisë është në një stacion të lartë i cili nga një pikë e lartë vështrimi rrethon gjithçka që ka qenë dhe që do të jetë nga parapërjetësia për tek paspërjetësia.” Ne dhe arsyetimi ynë nuk mund të jenë jashtë kësaj njohje, që ne ta përfytyrojmë atë si një pasqyrë që ndodh në hapësirën e së shkuarës.

E pesta: Kaderi ka një lidhje me shkakun dhe pasojën. Domethënë, kjo pasojë do të ndodhë nëpërmjet këtij shkaku. Kështu, nuk mund të thuhet se “Meqenëse vdekja e filan njeriut është paracaktuar të ndodhë në filan kohë, atëherë çfarë faji ka personi i cili e qëlloi atë me pushkë nëpërmjet fuqisë së tij të zgjedhjes, pasi edhe në qoftë se nuk do ta kishte qëlluar, ai përsëri do të kishte vdekur?”

Pyetje: Pse ajo mund të mos thuhet?

Përgjigjja: Sepse Kaderi përcaktoi se vdekja e tij do të ndodhte nëpërmjet pushkës së atij personi. Në qotë se ti supozon se ai nuk qëlloi me pushkë, atëherë ti je duke supozuar se kaderi Hyjnor nuk ka lidhje me të. Atëherë me çfarë do ta dekretoje vdekjen e tij! Në qoftë se ti i imagjinon të ndara shkakun dhe pasojën, ashtu si grupi heretik Xheberijjeh, të cilët përfytyrojnë një Kader për shkakun dhe një Kader për pasojën, ose në qoftë se ti do ta mohoje Kaderin ashtu si grupi heretik Mu’tezilitët, ti do të braktisje shkollën sunnite dhe do të futeshe te grupet e humbura. Ndërsa ne, njerëzit e së vërtetës, themi: “Në qoftë se ai nuk do ta kishte qëlluar me pushkë, vdekja e tij është e panjohur tek ne.” Xheberijtë thonë: “Në qoftë se ai nuk do ta kishte qëlluar, ai përsëri do të kishte vdekur.” Ndërsa Mu’tezilitët thonë: “Në qoftë se ai nuk do ta kishte qëlluar atë, ai nuk do të kishte vdekur.”

E gjashta: () Sipas Maturidive, prirja, esenca dhe themeli i fuqisë së zgjedhjes, është një çështje teorike dhe mund t’i atribuohet shërbëtorëve të Zotit xhel-le sha’nuhu, por prirja është një çështje ekzistuese tek Esh’aritë, ajo nuk është në dorën e robit. Megjithatë, sipas Esh’arive, fuqia e vendosjes në prirje është një çështje teorike, ku në çdo rast, prirja dhe vendosja janë një çështje relative. Ato nuk kanë një ekzistencë të jashtme të përcaktuar. Sa për çështjet teorike, ato nuk kërkojnë shkaqe të plota nëpërmjet të cilave, për ekzistencën e tyre, të ndërhynte domosdoshmëria e të hiqte dëshirën dhe fuqinë e zgjedhjes.. Por, në qoftë se shkaku i çështjeve teorike do të kërkonte peshën e preferencës, atëherë çështja teorike mund të bëhet e vërtetë dhe ekzistuese, dhe mund të braktiset në atë çast kritik. Kur’ani mund të thonte për një person në atë pikë: “Kjo është e keqe! Mos e bëj!”

Po, në qoftë se njeriu do të ishte krijuesi i veprimeve të tij dhe do të kishte pasur fuqinë për të krijuar, atëherë dëshira do të hiqej, sepse rregulli i vendosur në shkencat e fesë e të filozofisë është:

مَا لَم۟ يَجِب۟ لَم۟ يُوجَد۟ “Në qoftë se një gjë nuk është e domosdoshme, ajo nuk vjen në ekzistencë (nga vetvetja).” Domethënë: duhet të jetë një shkak, dhe atëherë ajo mund të vijë në ekzistencë. Shkaku domosdoshmërisht kërkon pasojën. Atëherë fuqia e zgjedhjes nuk do të mbetej.

Në qoftë se ti thua: “Preferenca pa një shkak ose pa një atribut për ta shkaktuar atë, do të ishte e pamundur. Ndërsa çështja teorike të cilën ne e quajmë fitim njerëzor, ndonjëherë bën një gjë dhe ndonjëherë nuk e bën; në qoftë se nuk ka asgjë që ta shkaktojë preferencën, atëherë do të bëhej e domosdoshme preferenca pa diçka që do ta shkaktonte atë. Sa për këtë, kjo shkatërron njërën nga bazat më të rëndësishme të teologjisë?..”

Përgjigjja: Preferenca pa një shkak ose pa një atribut që ta shkaktojë atë është e pamundur. Domethënë, të qënit i preferuar ose më i mirë pa një shkak ose pa një atribut për ta bërë atë është e pamundur. Mirëpo, preferenca pa diçka që ta shkaktojë atë, është e lejueshme dhe ndodh. Dëshira Hyjnore është një nga Atributet e All-llahut xhel-le sha’nuhu, dhe shenja e saj është mundësia për ta kryer një veprim të tillë.

Në qoftë se ti thua: “Meqenëse Ai i Cili krijoi vrasjen është Zoti i Plotëfuqishëm, përse më quani mua vrasës?”

Përgjigjja: Sepse sipas rregullave të gramatikës, pjesorja aktive – Emri veprues- rrjedh nga paskajorja, forma e thjeshtë, e cila është një çështje relative, por ajo nuk mund të ndahet nga forma e thjeshtë, që është një çështje e vërtetë apo ekzistuese. Paskajorja, -forma e thjeshtë- është fitimi ynë; dhe ne e marrim titullin e vrasësit. Forma e thjeshtë është Krijesa e Zotit të Plotëfuqishëm. Ndonjëherë ajo që jep një aluzion përgjegjësie nuk mund ta ketë prejardhjen nga forma e thjeshtë.

E shtata: Sigurisht, dëshira e pjeshme e njeriut dhe fuqia e tij e zgjedhjes janë të dobëta dhe një çështje teorike, por Zoti i Plotëfuqishëm, i Gjithurti Absolut, e bëri atë dëshirë të dobët e të pjesshme një kusht të thjeshtë për t’u lidhur me Dëshirën e Tij të përgjithshme. Domethënë, Ai në kuptim thotë: “O shërbëtori Im! Çfarëdo rruge që dëshiron të ndjekësh me zgjedhjen tënde, Unë do të të çoj tek ajo rrugë. Prandaj, përgjegjësia është e jotja!” Për shembull (natyrisht krahasimet janë të pakundërshtueshme) në qoftë se ti merr mbi supet e tua një fëmije të pafuqishëm e të dobët dhe ia lë zgjedhjen atij duke i thënë: “Kudo që dëshiron të shkosh, unë do të të çojë atje. Ndërkohë fëmija dëshiron të ngjitet në një mal të lartë dhe ti e çon atje, mirëpo ai ose sëmuret ose bie. Atëherë, natyrisht ti do ta kritikoje ashpër duke i thënë, “Ti deshe të shkoje atje”, dhe i jep atij një shuplakë.

Kështu, Zoti i Plotëfuqishëm, më i Urti i Gjykatësve, e bën dëshirën e robit të Tij, i cili është pafundësisht i dobët, një kusht të thjeshtë për Dëshirën e Tij universale.

Shkurtazi: O njeri! Ti ke një dëshirë të njohur si ‘fuqia e zgjedhjes’ e cila është shumë e dobët, por dora e saj në veprat e këqija dhe në shkatërrim është shumë e gjatë, kurse në veprat e mira është shumë e shkurtër. Atëherë, jepia njërës nga dy duart e asaj dëshirës tënde lutjen, me qëllim që ajo të arrijë parajsën e cila është një nga frutat e zinxhirit të veprave të mira, dhe të shtrihet për tek lumturia e përjetshme që është një lule nga lulet e saj...dhe jepia dorës tjetër të saj istigfarin -kërkimin e faljes- me qëllim që të shkurtohet dora e saj për veprat të këqija dhe të mos e arrijë frutin e pemës së mallkuar të zekkumit të Ferrit.

Domethënë, ashtu si duaja dhe mbësh-tetja tek Zoti xhel-le sha’nuhu që e forcojnë shumë prirjen për te e mira, po ashtu pendimi dhe kërkimi i faljes e ndërpresin prirjen për tek e keqja dhe copëtojnë shkeljet e tejkalimet e saj.

ÇËSHTJA E TRETË:

Besimi në Kaderin Hyjnor është njëra nga shtyllat e imanit. Domethënë “Çdo gjë është e përcaktuar nga Zoti i Plotëfuqishëm”. Provat e sigurta për Kaderin Hyjnor janë aq të shumta saqë nuk llogariten. Ne do të tregojmë në një “Parathënie” në një mënyrë të thjeshtë e të qartë, se sa e fuqishme dhe e gjërë është kjo shtyllë e besimit.

PARATHËNIE

Shumë vërsete Kur’anore, si: وَلَا رَط۟بٍ وَلَا يَابِسٍ اِلَّا فٖى كِتَابٍ مُبٖينٍ “Nuk ka asgjë të njomë ose të thatë që të mos jetë shkruar në një libër të Qartë,”()

shprehin shkoqur se çdo gjë, para se të vijë në ekzistencë dhe pasi ajo të kalojë nga ekzistenca, është e shkruar. Dhe nëpërmjet shenjave krijuese si rendi, organizimi, ekuilibri, rregullsia, zbukurimi dhe dhënia e formave të cilat janë: Kur’ani madhështor i Fuqisë Hyjnore, i quajtur universi’, mbështesin e vërtetojnë këto dekrete të Kur’anit.

Po, mesazhet e mirërenditura dhe vërsetet e drejtpeshuara bukur të librit të universit, dëshmojnë se gjithçka është e shkruar.

Dhe treguesi se çdo gjë është paracaktuar e shkruar përpara se ajo të vinte në ekzistencë janë të gjitha origjinat; secila nga këto e dëshmon këtë. Sepse farërat dhe kokrrat janë si konteinerë (enë) të holla që shfaqen nga punishtja e “Kaf-Nun” “Bëhu! dhe ajo është bërë”, ku në secilën nga ato është depozituar një indeks i vockël i skicuar nga Kaderi Hyjnor. Fuqia Hyjnore ka vënë në përdorim grimcat e vockëla sipas atij plani të Kaderit Hyjnor, dhe ndërton mrekullitë madhështore mbi ato farëra. Domethënë, gjithçka që do t’i ndodhë pemës sikur është shkruar në farën e saj. Sepse për sa i përket substancës së tyre, farërat janë të thjeshta dhe të njëjta si njëra-tjetra; ndërsa për sa i përket lëndës ato nuk kanë ndryshim.

Pastaj, raportet sasiore të drejtpeshuara të çdo gjëje tregojnë qartë Kaderin Hyjnor. Po, çfarëdo llojë gjallese po të merrej në shqyrtim, do të dukej qartë se secila ka një formë dhe një masë sikur ajo të ishte shfaqur nga një kallëp i cili modelon me shumë urtësi e me shumë mjeshtëri. Të marrësh një masë të tillë, një formë dhe një trajtë, ose duhej të ekzistonte një kallëp fizik i jashtëzakonshëm dhe tej mase i ndërlikuar e i ngatërruar, ose ndryshe Fuqia e parapërjetësisë pret formën dhe modelon sipas një kallëpi jolëndor të përpjesëtuar i cili ekziston në njohjen dhe vjen nga Kaderi Hyjnor, dhe ia vesh asaj atë formë.

Për shembull, vështro me kujdes një pemë ose një kafshë, ti do të shohësh se grimcat, të cilat janë të pajeta, shurdhe, të verbëra, të pavetëdijshme dhe të ngjashme me njëra-tjetrën, lëvizin në rritjen dhe në zhvillimin e gjërave, pastaj grimcat ndalojnë tek disa limite të caktuara e të ndërlikuara sikur ato ta shikonin e ta njihnin vendin e frutave dhe të përfitimeve. Atëherë, në një vend tjetër, duke ndryshuar drejtimin e tyre, ato sikur po ndjekin ndonjë objektiv të rëndësishëm. Kjo do të thotë se grimcat lëvizin sipas urdhërave jolëndorë të asaj mase të caktuar nga Kaderi dhe në përpjesëtim të drejtpeshuar sipas urdhrit të asaj mase jolëndore.

Madem maddî ve görünecek eşyada bu derece kaderin tecelliyatı var. Elbette eşyanın mürur-u zamanla giydikleri suretler ve ettikleri harekât ile hasıl olan vaziyetler dahi bir intizam-ı kadere tabidir. Evet, bir çekirdekte hem bedihî olarak irade ve evamir-i tekviniyenin unvanı olan “Kitab-ı Mübin”den haber veren ve işaret eden hem nazarî olarak emir ve ilm-i İlahînin bir unvanı olan “İmam-ı Mübin”den haber veren ve remzeden iki kader tecellisi var:

Bedihî kader ise o çekirdeğin tazammun ettiği ağacın, maddî keyfiyat ve vaziyetleri ve heyetleridir ki sonra göz ile görünecek.

Nazarî ise o çekirdekte, ondan halk olunacak ağacın müddet-i hayatındaki geçireceği tavırlar, vaziyetler, şekiller, hareketler, tesbihatlardır ki tarihçe-i hayat namıyla tabir edilen vakit be-vakit değişen tavırlar, vaziyetler, şekiller, fiiller; o ağacın dalları, yaprakları gibi intizamlı birer kaderî miktarı vardır.

Madem en âdi ve basit eşyada böyle kaderin tecellisi var. Elbette umum eşyanın vücudundan evvel yazılı olduğunu ifade eder ve az bir dikkatle anlaşılır.

Şimdi, vücudundan sonra her şeyin sergüzeşt-i hayatı yazıldığına delil ise âlemde “Kitab-ı Mübin” ve “İmam-ı Mübin”den haber veren bütün meyveler ve “Levh-i Mahfuz”dan haber veren ve işaret eden insandaki bütün kuvve-i hâfızalar birer şahittir, birer emaredir. Evet, her bir meyve, bütün ağacın mukadderat-ı hayatı onun kalbi hükmünde olan çekirdeğinde yazılıyor. İnsanın sergüzeşt-i hayatıyla beraber kısmen âlemin hâdisat-ı maziyesi, kuvve-i hâfızasında öyle bir surette yazılıyor ki güya hardal küçüklüğünde bu kuvvecikte dest-i kudret, kalem-i kaderiyle insanın sahife-i a’malinden küçük bir senet istinsah ederek, insanın eline verip dimağının cebine koymuş. Tâ muhasebe vaktinde onunla hatırlatsın. Hem tâ mutmain olsun ki bu fena ve zeval herc ü mercinde beka için pek çok âyineler var ki Kadîr-i Hakîm zâillerin hüviyetlerini onlarda tersim edip ibka ediyor. Hem beka için pek çok levhalar var ki Hafîz-i Alîm fânilerin manalarını onlarda yazıyor.

Elhasıl: Madem en basit ve en aşağı derece-i hayat olan nebatat hayatı, bu derece kaderin nizamına tabidir. Elbette en yüksek derece-i hayat olan hayat-ı insaniye, bütün teferruatıyla kaderin mikyasıyla çizilmiştir ve kalemiyle yazılıyor. Evet nasıl katreler, buluttan haber verir; reşhalar, su menbaını gösterir; senetler, cüzdanlar, bir defter-i kebirin vücuduna işaret ederler. Öyle de şu meşhudumuz olan, zîhayatlardaki intizam-ı maddî olan bedihî kader ve intizam-ı manevî ve hayatî olan nazarî kaderin reşhaları, katreleri, senetleri, cüzdanları hükmünde olan meyveler, nutfeler, tohumlar, çekirdekler, suretler, şekiller; bilbedahe “Kitab-ı Mübin” denilen irade ve evamir-i tekviniyenin defterini ve “İmam-ı Mübin” denilen ilm-i İlahînin bir divanı olan Levh-i Mahfuz’u gösterir.

Netice-i meram: Madem bilmüşahede görüyoruz ki her bir zîhayatın neşv ü nema zamanında, zerreleri eğri büğrü hududlara gider, durur. Zerreler yolunu değiştirir. O hududların nihayetlerinde birer hikmet, birer fayda, birer maslahatı semere verirler. Bilbedahe o şeyin miktar-ı surîsi, bir kader kalemiyle tersim edilmiştir. İşte meşhud, bedihî kader, o zîhayatın manevî hâlâtında dahi bir kader kalemiyle çizilmiş muntazam meyvedar hududları, nihayetleri var olduğunu gösterir. Kudret masdardır, kader mistardır. Kudret o maânî kitabını, o mistar üstünde yazar.

Madem maddî ve manevî kader kalemiyle tersim edilmiş müsmir hudutlar, hikmetli nihayetler olduğunu kat’iyen anlıyoruz. Elbette her bir zîhayatın müddet-i hayatında geçireceği ahval ve etvarı, o kaderin kalemiyle tersim edilmiş. Çünkü sergüzeşt-i hayatı, bir intizam ve mizan ile cereyan ediyor. Suretler değiştiriyor, şekiller alıyor.

Madem böyle umum zîhayatta kalem-i kader hükümrandır. Elbette âlemin en mükemmel meyvesi ve arzın halifesi ve emanet-i kübranın hâmili olan insanın sergüzeşt-i hayatiyesi, her şeyden ziyade kaderin kanununa tabidir.

Eğer desen: “Kader bizi böyle bağlamış, hürriyetimizi selbetmiştir. İnbisat ve cevelana müştak olan kalp ve ruh için kadere iman bir ağırlık, bir sıkıntı vermiyor mu?”

Elcevap: Kat’â ve aslâ! Sıkıntı vermediği gibi nihayetsiz bir hiffet, bir rahatlık ve revh u reyhanı veren ve emn ü emanı temin eden bir sürur, bir nur veriyor. Çünkü insan kadere iman etmezse küçük bir dairede cüz’î bir serbestiyet, muvakkat bir hürriyet içinde, dünya kadar ağır bir yükü, bîçare ruhun omuzunda taşımaya mecburdur. Çünkü insan bütün kâinatla alâkadardır. Nihayetsiz makasıd ve metalibi var. Kudreti, iradesi, hürriyeti milyondan birisine kâfi gelmediği için çektiği manevî sıkıntı ağırlığı, ne kadar müthiş ve muvahhiş olduğu anlaşılır.

İşte kadere iman, bütün o ağırlığı kaderin sefinesine atar, kemal-i rahat ile ruh ve kalbin kemal-i hürriyetiyle kemalâtında serbest cevelanına meydan veriyor. Yalnız nefs-i emmarenin cüz’î hürriyetini selbeder ve firavuniyetini ve rububiyetini ve keyfe-mâyeşa hareketini kırar.

Kadere iman o kadar lezzetli, saadetlidir ki tarif edilmez. Yalnız şu temsil ile o lezzete ve o saadete bir işaret edeceğiz. Şöyle ki:

İki adam, bir padişahın payitahtına giderler. O padişahın mahall-i garaib olan has sarayına girerler. Biri, padişahı bilmez; o yerde gasıbane, sârıkane tavattun etmek ister. Fakat o bahçe, o sarayın iktiza ettikleri idare ve tedbir ve vâridat ve makinelerini işlettirmek ve garib hayvanatın erzakını vermek gibi zahmetli külfetleri görür, mütemadiyen ızdırap çeker. O cennet gibi bahçe, başına bir cehennem gibi oluyor. Her şeye acıyor. İdare edemiyor. Teessüfle vaktini geçirir. Sonra da o hırsız edepsiz adam, te’dib suretiyle hapse atılır. İkinci adam, padişahı tanır, padişaha kendini misafir bilir. Bütün o bahçede, o sarayda olan işler, bir nizam-ı kanunla cereyan ettiğini, her şey bir programla, kemal-i suhuletle işlediğini itikad eder. Zahmet ve külfetleri, padişahın kanununa bırakıp kemal-i safa ile o cennet-misal bahçenin bütün lezzetlerinden istifade edip padişahın merhametine ve idare kanunlarının güzelliğine istinaden her şeyi hoş görür, kemal-i lezzet ve saadetle hayatını geçirir. İşte    مَن۟ اٰمَنَ بِال۟قَدَرِ اَمِنَ مِنَ ال۟كَدَرِ    sırrını anla.

DÖRDÜNCÜ MEBHAS

Eğer desen: “Birinci Mebhas’ta ispat ettin ki: Kaderin her şeyi güzeldir, hayırdır. Ondan gelen şer de hayırdır, çirkinlik de güzeldir. Halbuki şu dâr-ı dünyadaki musibetler, beliyyeler, o hükmü cerh ediyor.”

Elcevap: Ey şiddet-i şefkatten şedit bir elemi hisseden nefsim ve arkadaşım! Vücud, hayr-ı mahz; adem, şerr-i mahz olduğuna; bütün mehasin ve kemalâtın vücuda rücûu ve bütün maâsi ve mesaib ve nekaisin esası adem olduğu, delildir. Madem adem şerr-i mahzdır. Ademe müncer olan veya ademi işmam eden hâlât dahi şerri tazammun eder. Onun için vücudun en parlak nuru olan hayat, ahval-i muhtelife içinde yuvarlanıp kuvvet buluyor. Mütebayin vaziyetlere girip tasaffi ediyor. Ve müteaddid keyfiyatı alıp matlub semeratı veriyor. Ve müteaddid tavırlara girip Vâhib-i Hayat’ın nukuş-u esmasını güzelce gösterir.

İşte şu hakikattendir ki zîhayatlara âlâm ve mesaib ve meşakkat ve beliyyat suretinde bazı hâlât ârız olur ki o hâlât ile hayatlarına envar-ı vücud teceddüd edip zulümat-ı adem tebâud ederek hayatları tasaffi ediyor. Zira tevakkuf, sükûnet, sükût, atalet, istirahat, yeknesaklık; keyfiyatta ve ahvalde birer ademdir. Hattâ en büyük bir lezzet, yeknesaklık içinde hiçe iner.

Elhasıl: Madem hayat, esma-i hüsnanın nukuşunu gösterir. Hayatın başına gelen her şey hasendir.

Mesela gayet zengin, nihayet derecede sanatkâr ve çok sanatlarda mahir bir zat; âsâr-ı sanatını hem kıymettar servetini göstermek için âdi bir miskin adamı, modellik vazifesini gördürmek için bir ücrete mukabil bir saatte murassa, musanna yaptığı gömleği giydirir, onun üstünde işler ve vaziyetler verir, tebdil eder. Hem her nevi sanatını göstermek için keser, değiştirir, uzaltır, kısaltır. Acaba şu ücretli miskin adam o zata dese: “Bana zahmet veriyorsun. Eğilip kalkmakla vaziyet veriyorsun. Beni güzelleştiren bu gömleği kesip kısaltmakla güzelliğimi bozuyorsun.” demeye hak kazanabilir mi? “Merhametsizlik, insafsızlık ettin.” diyebilir mi?

İşte onun gibi Sâni’-i Zülcelal, Fâtır-ı Bîmisal; zîhayata göz, kulak, akıl, kalp gibi havas ve letaif ile murassa olarak giydirdiği vücud gömleğini esma-i hüsnanın nakışlarını göstermek için çok hâlât içinde çevirir, çok vaziyetlerde değiştirir. Elemler, musibetler nevinde olan keyfiyat; bazı esmasının ahkâmını göstermek için lemaat-ı hikmet içinde bazı şuâat-ı rahmet ve o şuâat-ı rahmet içinde latîf güzellikler vardır.

Hâtime

Eski Said’in serkeş, müftehir, mağrur, ucublu, riyakâr nefsini susturan, teslime mecbur eden beş fıkradır.

Birinci Fıkra: Madem eşya var ve sanatlıdır. Elbette bir ustaları var. Yirmi İkinci Söz’de gayet kat’î ispat edildiği gibi eğer her şey birinin olmazsa o vakit her bir şey, bütün eşya kadar müşkül ve ağır olur. Eğer her şey birinin olsa o zaman bütün eşya, bir şey kadar âsân ve kolay olur. Madem zemin ve âsumanı birisi yapmış, yaratmış. Elbette o pek hikmetli ve çok sanatkâr zat, zemin ve âsumanın meyveleri ve neticeleri ve gayeleri olan zîhayatları başkalara bırakıp işi bozmayacak. Başka ellere teslim edip bütün hikmetli işlerini abes etmeyecek, hiçe indirmeyecek, şükür ve ibadetlerini başkasına vermeyecektir.

İkinci Fıkra: Sen ey mağrur nefsim! Üzüm ağacına benzersin. Fahirlenme! Salkımları o ağaç kendi takmamış, başkası onları ona takmış.

Üçüncü Fıkra: Sen ey riyakâr nefsim! “Dine hizmet ettim.” diye gururlanma.   اِنَّ اللّٰهَ لَيُؤَيِّدُ هٰذَا الدّٖينَ بِالرَّجُلِ ال۟فَاجِرِ   sırrınca: Müzekkâ olmadığın için belki sen kendini o recül-ü fâcir bilmelisin. Hizmetini, ubudiyetini; geçen nimetlerin şükrü ve vazife-i fıtrat ve farîza-i hilkat ve netice-i sanat bil, ucub ve riyadan kurtul!

Dördüncü Fıkra: Hakikat ilmini, hakiki hikmeti istersen Ce­nab-ı Hakk’ın marifetini kazan. Çünkü bütün hakaik-i mevcudat, ism-i Hakk’ın şuâatı ve esmasının tezahüratı ve sıfâtının tecelliyatıdırlar. Maddî ve manevî, cevherî, arazî her bir şeyin, her bir insanın hakikati, birer ismin nuruna dayanır ve hakikatine istinad eder. Yoksa hakikatsiz, ehemmiyetsiz bir surettir. Yirminci Söz’ün âhirinde, şu sırra dair bir nebze bahsi geçmiştir.

Ey nefis! Eğer şu dünya hayatına müştaksan, mevtten kaçarsan kat’iyen bil ki: Hayat zannettiğin hâlât, yalnız bulunduğun dakikadır. O dakikadan evvel bütün zamanın ve o zaman içindeki eşya-i dünyeviye, o dakikada meyyittir, ölmüştür. O dakikadan sonra bütün zamanın ve onun mazrufu, o dakikada ademdir, hiçtir. Demek, güvendiğin hayat-ı maddiye, yalnız bir dakikadır. Hattâ bir kısım ehl-i tetkik “Bir âşiredir belki bir ân-ı seyyaledir.” demişler. İşte şu sırdandır ki bazı ehl-i velayet, dünyanın dünya cihetiyle ademine hükmetmişler.

Madem böyledir, hayat-ı maddiye-i nefsiyeyi bırak. Kalp ve ruh ve sırrın derece-i hayatlarına çık, bak; ne kadar geniş bir daire-i hayatları var. Senin için meyyit olan mazi, müstakbel; onlar için haydır, hayattar ve mevcuddur. Ey nefsim! Madem öyledir, sen dahi kalbim gibi ağla ve bağır ve de ki:

“Fâniyim, fâni olanı istemem. Âcizim, âciz olanı istemem. Ruhumu Rahman’a teslim eyledim, gayr istemem. İsterim fakat bir yâr-ı bâki isterim. Zerreyim fakat bir şems-i sermed isterim. Hiç-ender hiçim fakat bu mevcudatı birden isterim.”

Beşinci Fıkra: Şu fıkra, Arabî geldiği için Arabî yazıldı. Hem şu fıkra-i Arabiye, “Allahu ekber” zikrinde otuz üç mertebe-i tefekkürden bir mertebeye işarettir.

اَللّٰهُ اَكْبَرُ اِذْ هُوَ الْقَدِيرُ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ الْكَرِيمُ الرَّحِيمُ الْجَمِيلُ النَّقَّاشُ الْاَزَلِىُّ الَّذِي مَاحَقِيقَةُ هٰذِهِ الْكَائِنَاتِ كُلًّا وَجُزْءًا وَصَحَائِفَ وَطَبَقَاتٍ، وَمَا حَقَائِقُ هٰذِهِ الْمَوْجُودَاتِ كُلِّيًّا وَجُزْئِيًّا وَوُجُودًا وَبَقَاءً، اِلَّا خُطُوطُ قَلَمِ قَضَائِهِ وَقَدَرِهِ، وَتنْظِيمِهِ وَتقْدِيرِهِ بِعِلْمٍ وَحِكْمَةٍ، وَنقُوشُ پَرْكَارِ عِلْمِهِ وَحِكْمَتِهِ وَتصْوِيرِهِ وَتدْبِيرِهِ بِصُنْعٍ وَعِنَايَةٍ، وَتزْيِينَاتُ يَدِ بَيْضَاءِ صُنْعِهِ وَعِنَايَتِهِ وَتَزْيِينِهِ وَتَنْوِيرِهِ بِلُطْفٍ وَكَرَمٍ، وَاَزَاهِيرُ لَطَائِفِ لُطْفِهِ وَكَرَمِهِ وَتَوَدُّدِهِ وَتَعَرُّفِهِ بِرَحْمَةٍ وَنِعْمَةٍ، وَثَمَرَاتُ فَيَّاضِ رَحْمَتِهِ وَنِعْمَتِهِ وَتَرَحُّمِهِ وَتَحَنُّنِهِ بِجَمَالٍ وَكَمَالٍ، وَلمَعَاتُ وَتَجَلِّيَاتُ جَمَالِهِ وَكَمَالِهِ بِشَهَادَاتِ تَفَانِيَةِ الْمَرَايَا، وَسَيَّالِيَةِ الْمَظَاهِرِ مَعَ بَقَاءِ الْجَمَالِ الْمُجَرَّدِ السَّرْمَدِىِّ الدَّائِمِ التَّجَلِّى، وَالظُّهُورِ عَلٰى مَرِّ الْفُصُولِ وَالْعُصُورِ وَالدُّهُورِ، وَدَائِمِ الْاِنْعَامِ عَلٰى مَرِّ الْاَنَامِ وَالْاَيَّامِ وَالْاَعْوَامِ

نَعَمْ فَالْاَثَرُ الْمُكَمَّلُ يَدُلُّ ذَا عَقْلٍ عَلٰى الْفِعْلِ الْمُكَمَّلِ، ثُمَّ الْفِعْلُ الْمُكَمَّلُ يَدُلُّ ذَا فَهْمٍ عَلٰى الْاِسْمِ الْمُكَمَّلِ، ثُمَّ الْاِسْمُ الْمُكَمَّلُ يَدُلُّ بِالْبَدَاهَةِ عَلٰى الْوَصْفِ الْمُكَمَّلِ، ثُمَّ الْوَصْفُ الْمُكَمَّلُ يَدُلُّ بِالضَّرُورَةِ عَلٰى الشَّأْنِ الْمُكَمَّلِ، ثُمَّ الشَّأْنُ الْمُكَمَّلُ يَدُلُّ بِالْيَقِينِ عَلٰى كَمَالِ الذَّاتِ بِمَا يَلِيقُ بِالذَّاتِ وَهُوَ الْحَقُّ الْيَقِينِ نَعَمْ تَفَانِي الْمِرْآةِ، زَوَالُ الْمَوْجُودَاتِ مَعَ التَّجَلِّى الدَّائِمِ مَعَ الْفَيْضِ الْمُلَازِمِ، مِنْ اَظْهَرِ الظَّوَاهِرِ، اَنَّ الْجَمَالَ الظَّاهِرَ لَيْسَ مُلْكُ الْمَظَاهِرِ، مِنْ اَفْصَحِ تِبْيَانٍ، مِنْ اَوْضَحِ بُرْهَانٍ لِلْجَمَالِ الْمُجَرَّدِ لِلْاِحْسَانِ الْمُجَدَّدِ لِلْوَاجِبِ الْوُجُودِ، لِلْبَاقِي الْوَدُودِ اَللّٰهُمَّ صَلِّ عَلٰى سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ مِنَ الْاَزَلِ اِلَى الْاَبَدِ عَدَدَ مَا فِي عِلْمِ اللّٰهِ وَعَلٰى آلِهِ وَصَحْبِهِ وَسَلِّمْ

ZEYL

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ

(Bu küçücük zeylin büyük bir ehemmiyeti var. Herkese menfaatlidir.)

Cenab-ı Hakk’a vâsıl olacak tarîkler pek çoktur. Bütün hak tarîkler Kur’an’dan alınmıştır. Fakat tarîkatların bazısı, bazısından daha kısa, daha selâmetli, daha umumiyetli oluyor. O tarîkler içinde, kāsır fehmimle Kur’an’dan istifade ettiğim acz ve fakr ve şefkat ve tefekkür tarîkıdır.

Evet, acz dahi aşk gibi belki daha eslem bir tarîktir ki ubudiyet tarîkıyla mahbubiyete kadar gider.

Fakr dahi Rahman ismine îsal eder.

Hem şefkat dahi aşk gibi belki daha keskin ve daha geniş bir tarîktir ki Rahîm ismine îsal eder.

Hem tefekkür dahi aşk gibi belki daha zengin, daha parlak, daha geniş bir tarîktir ki Hakîm ismine îsal eder.

Şu tarîk, hafî tarîkler misillü “Letaif-i Aşere” gibi on hatve değil ve tarîk-i cehriye gibi “Nüfus-u Seb’a” yedi mertebeye atılan adımlar değil belki dört hatveden ibarettir. Tarîkattan ziyade hakikattir, şeriattır. Yanlış anlaşılmasın, acz ve fakr ve kusurunu Cenab-ı Hakk’a karşı görmek demektir. Yoksa onları yapmak veya halka göstermek demek değildir.

Şu kısa tarîkın evradı: İttiba-ı sünnettir, feraizi işlemek, kebairi terk etmektir. Ve bilhassa namazı ta’dil-i erkân ile kılmak, namazın arkasındaki tesbihatı yapmaktır.

Birinci hatveye    فَلَا تُزَكُّٓوا اَن۟فُسَكُم۟    âyeti işaret ediyor.

İkinci hatveye    وَلَا تَكُونُوا كَالَّذٖينَ نَسُوا اللّٰهَ فَاَن۟سٰيهُم۟ اَن۟فُسَهُم۟   âyeti işaret ediyor.

Üçüncü hatveye مَٓا اَصَابَكَ مِن۟ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّٰهِ وَمَٓا اَصَابَكَ مِن۟ سَيِّئَةٍ فَمِن۟ نَف۟سِكَ âyeti işaret ediyor.

Dördüncü hatveye   كُلُّ شَى۟ءٍ هَالِكٌ اِلَّا وَج۟هَهُ   âyeti işaret ediyor.

Şu dört hatvenin kısa bir izahı şudur ki:

Birinci hatvede   فَلَا تُزَكُّٓوا اَن۟فُسَكُم۟   âyeti işaret ettiği gibi: Tezkiye-i nefis etmemek. Zira insan, cibilliyeti ve fıtratı hasebiyle nefsini sever. Belki evvela ve bizzat yalnız zatını sever, başka her şeyi nefsine feda eder. Mabuda lâyık bir tarzda nefsini medheder. Mabuda lâyık bir tenzih ile nefsini meayibden tenzih ve tebrie eder. Elden geldiği kadar kusurları kendine lâyık görmez ve kabul etmez. Nefsine perestiş eder tarzında şiddetle müdafaa eder. Hattâ fıtratında tevdi edilen ve Mabud-u Hakiki’nin hamd ve tesbihi için ona verilen cihazat ve istidadı, kendi nefsine sarf ederek   مَنِ اتَّخَذَ اِلٰهَهُ هَوٰيهُ   sırrına mazhar olur. Kendini görür, kendine güvenir, kendini beğenir.

İşte şu mertebede, şu hatvede tezkiyesi, tathiri: Onu tezkiye etmemek, tebrie etmemektir.

İkinci hatvede    وَلَا تَكُونُوا كَالَّذٖينَ نَسُوا اللّٰهَ فَاَن۟سٰيهُم۟ اَن۟فُسَهُم۟   dersini verdiği gibi: Kendini unutmuş, kendinden haberi yok. Mevti düşünse başkasına verir. Fena ve zevali görse kendine almaz. Ve külfet ve hizmet makamında nefsini unutmak fakat ahz-ı ücret ve istifade-i huzuzat makamında nefsini düşünmek, şiddetle iltizam etmek, nefs-i emmarenin muktezasıdır.

Şu makamda tezkiyesi, tathiri, terbiyesi şu haletin aksidir. Yani nisyan-ı nefis içinde nisyan etmemek. Yani huzuzat ve ihtirasatta unutmak ve mevtte ve hizmette düşünmek.

Üçüncü hatvede مَٓا اَصَابَكَ مِن۟ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّٰهِ وَمَٓا اَصَابَكَ مِن۟ سَيِّئَةٍ فَمِن۟ نَف۟سِكَ dersini verdiği gibi: Nefsin muktezası, daima iyiliği kendinden bilip fahir ve ucbe girer. Bu hatvede nefsinde yalnız kusuru ve naksı ve aczi ve fakrı görüp bütün mehasin ve kemalâtını, Fâtır-ı Zülcelal tarafından ona ihsan edilmiş nimetler olduğunu anlayıp, fahir yerinde şükür ve temeddüh yerinde hamdetmektir.

Şu mertebede tezkiyesi   قَد۟ اَف۟لَحَ مَن۟ زَكّٰيهَا   sırrıyla şudur ki: Kemalini kemalsizlikte, kudretini aczde, gınasını fakrda bilmektir.

Dördüncü hatvede   كُلُّ شَى۟ءٍ هَالِكٌ اِلَّا وَج۟هَهُ   dersini verdiği gibi: Nefis, kendini serbest ve müstakil ve bizzat mevcud bilir. Ondan bir nevi rububiyet dava eder. Mabud’una karşı adâvetkârane bir isyanı taşır. İşte gelecek şu hakikati derk etmekle ondan kurtulur.

Hakikat şöyledir ki: Her şey nefsinde mana-yı ismiyle fânidir, mefkuddur, hâdistir, ma’dumdur. Fakat mana-yı harfiyle ve Sâni’-i Zülcelal’in esmasına âyinedarlık cihetiyle ve vazifedarlık itibarıyla şahittir, meşhuddur, vâciddir, mevcuddur.

Şu makamda tezkiyesi ve tathiri şudur ki: Vücudunda adem, ademinde vücudu vardır. Yani kendini bilse, vücud verse kâinat kadar bir zulümat-ı adem içindedir. Yani vücud-u şahsîsine güvenip Mûcid-i Hakiki’den gaflet etse yıldız böceği gibi bir şahsî ziya-yı vücudu, nihayetsiz zulümat-ı adem ve firaklar içinde bulunur, boğulur. Fakat enaniyeti bırakıp, bizzat nefsi hiç olduğunu ve Mûcid-i Hakiki’nin bir âyine-i tecellisi bulunduğunu gördüğü vakit, bütün mevcudatı ve nihayetsiz bir vücudu kazanır. Zira bütün mevcudat, esmasının cilvelerine mazhar olan Zat-ı Vâcibü’l-vücud’u bulan, her şeyi bulur.

HÂTİME

Şu acz, fakr, şefkat, tefekkür tarîkındaki dört hatvenin izahatı; hakikatin ilmine, şeriatın hakikatine, Kur’an’ın hikmetine dair olan yirmi altı adet Sözlerde geçmiştir. Yalnız şurada bir iki noktaya kısa bir işaret edeceğiz. Şöyle ki:

Evet, şu tarîk daha kısadır. Çünkü dört hatvedir. Acz, elini nefisten çekse doğrudan doğruya Kadîr-i Zülcelal’e verir. Halbuki en keskin tarîk olan aşk, nefisten elini çeker fakat maşuk-u mecazîye yapışır. Onun zevalini bulduktan sonra Mahbub-u Hakiki’ye gider.

Hem şu tarîk daha eslemdir. Çünkü nefsin şatahat ve bâlâ-pervazane davaları bulunmaz. Çünkü acz ve fakr ve kusurdan başka nefsinde bulmuyor ki haddinden fazla geçsin.

Hem bu tarîk daha umumî ve cadde-i kübradır. Çünkü kâinatı ehl-i vahdetü’l-vücud gibi huzur-u daimî kazanmak için idama mahkûm zannedip   ‌لَا مَو۟جُودَ اِلَّا هُوَ‌   hükmetmeye veyahut ehl-i vahdetü’ş-şuhud gibi huzur-u daimî için kâinatı nisyan-ı mutlak hapsinde hapse mahkûm tahayyül edip   ‌لَا مَش۟هُودَ اِلَّا هُوَ   demeye mecbur olmuyor. Belki idamdan ve hapisten gayet zâhir olarak Kur’an affettiğinden, o da sarf-ı nazar edip ve mevcudatı kendileri hesabına hizmetten azlederek Fâtır-ı Zülcelal hesabına istihdam edip, esma-i hüsnasının mazhariyet ve âyinedarlık vazifesinde istimal ederek mana-yı harfî nazarıyla onlara bakıp, mutlak gafletten kurtulup huzur-u daimîye girmektir; her şeyde Cenab-ı Hakk’a bir yol bulmaktır.

Elhasıl: Mevcudatı mevcudat hesabına hizmetten azlederek, mana-yı ismiyle bakmamaktır.

---

Yirmi Beşinci Söz ⇐ | Sözler | ⇒ Yirmi Yedinci Söz

---