The Sixteenth Word
In the Name of God, the Merciful, the Compassionate.
Indeed, His command when He wills a thing is, ‘Be!’, and it is. * So glory be unto Him in Whose hand is the dominion of all things, and to Him will you all be brought back.(*[1])
[This Word was written to afford insight and understanding to my blind soul by pointing out four Rays from the light of the above verse – to dispel the darkness and afford me certainty.]
FIRST RAY
O my ignorant soul! You say, ‘The Oneness of the Divine Essence together with the universality of the Divine acts, the Unity of Almighty God’s person together with His unassisted comprehensive dominicality, His Singleness together with His unshared all- embracing disposal, His being beyond space and yet present everywhere, His infinite exaltedness together with being close to all things, and His being One and yet Himself holding all matters in His hand, are among the truths of the Qur’an. Yet the Qur’an is All- Wise, and that which is Wise does not impose on the reason things which are unreasonable. And the reason sees an apparent contradiction between these things. I would like an explanation of them which will impel the reason to submit.’
The Answer: Since that is the way it is and you want to be certain and reassured, relying on the effulgence of the Qur’an, we say: the Divine Name of Light has solved many of my difficulties. God willing, it will solve this one too. Choosing the way of comparison, which brings clarity to the mind and luminosity to the heart, like Imam-i Rabbani, we say:
I am neither the night nor a lover of the night; I am a servant of the Sun; it is of the Sun that I speak.
Since comparison is a most brilliant mirror to the Qur’an’s miraculousness, we too shall look at this mystery by means of a comparison. It is as follows:
Bir tek zat, muhtelif meraya vasıtasıyla külliyet kesbeder. Cüz’î-yi hakiki iken umumî şuunata mâlik bir küllî hükmüne geçer. Mesela, şems bir cüz’î-yi müşahhas iken eşya-yı şeffafe vasıtasıyla öyle bir küllî hükmüne geçer ki rûy-i zemini timsalleriyle, akisleriyle dolduruyor. Hattâ katarat ve parlak zerrat adedince cilveleri bulunuyor. Güneşin harareti ve ziyası ve ziyanın içinde olan yedi renkli elvan-ı seb’ası, her birisi mukabilindeki eşyaya muhit, âmm ve şâmil oldukları halde; her bir şeffaf şey dahi güneşin timsaliyle beraber harareti hem ziyayı hem elvan-ı seb’ayı göz bebeğinde saklıyor. Ve safi kalbini ona bir taht yapıyor.
That is to say, with regard to Unity, the sun encompasses all the things which confront it, while with regard to Oneness, the sun is present together with many of its attributes in everything through a sort of manifestation of its essence.
Since we have passed from the comparison to a discussion of representation, we shall indicate three of the many sorts of representation which will be a means to understanding this matter.
The First: This is the reflection of dense, physical objects. These reflections are both other than the thing reflected; they are not the same, and they are dead, without life. They possess no quality other than their apparent identity. For example, if you enter a store full of mirrors, one Said will become thousands of Said’s, but the only living one is you, all the others are dead. They possess none of the characteristics of life.
The Second: This is the reflection of physical luminous objects. This reflection is not the same as the thing reflected, but neither is it other than it. It does not hold the luminous object’s nature, but it possesses most of its characteristics, and may be considered as living. For example, the sun entered the world and displayed its reflection in all mirrors. Present in each of the reflections are light and the seven colours in light, which are like the sun’s qualities. Let us suppose the sun possessed consciousness, and its heat was pure power; its light, pure knowledge; and its seven colours, the seven attributes: the single sun would be present in all mirrors at one moment, and would be able to make each a throne for itself and a sort of telephone. One mirror would not be an obstacle to another. It would be able to meet with all of us by means of our mirrors. While we are distant from it, it would be closer to us than ourselves.
The Third: This is the reflection of luminous spirits. This reflection is both living, and the same as the spirits. But since it appears in relation to the capacity of the mirrors, it does not hold completely the spirit’s essence and nature. For example, at the moment the Angel Gabriel (Peace be upon him) is in the presence of the Prophet in the form of Dihya, he is prostrating with his magnificent wings in the Divine Presence before the Sublime Throne. And at the same moment he is present in innumerable places, and is relaying the Divine commands. One task is not an obstacle to another.
Thus, it is through this mystery that the Prophet Muhammad (Peace and blessings be upon him), whose essence is light and nature, luminous, in this world hears at the same time all the benedictions recited for him by all his community, and at the resurrection will meet with all the purified at the same time. One will not be an obstacle to another. In fact, some of the saints who have acquired a high degree of luminosity and are called ‘substitutes’ (abdal) have been observed in many places at the same time, and the same person has performed numerous different acts at the same time.
Indeed, just as things like glass and water act as mirrors to physical objects, so the air and ether, and certain beings of the World of Similitudes are like mirrors to spirit beings; they become like means of transport and conveyance of the speed of lightning and imagination. The spirit beings travel in those pure mirrors and subtle dwellings with speed of imagination. They enter thousands of places at the same time.
Despite being restricted particulars, through the mystery of luminosity impotent and subjugated creatures like the sun and semi-luminous beings restricted by matter like spirit beings may be present in numerous places while being in one place, thus becoming like absolute universals, and with a limited power of choice being able to perform many matters simultaneously.
Thus, what thing may hide itself from address of Oneness which is within the manifestation of the attributes and acts of the Most Pure and Holy One through His universal will, absolute power, and all-encompassing knowledge? The Most Holy One, Who is far beyond and exalted above matter; free and exempt from any restriction or limitation and the darkness of density; of the sacred lights of Whose Names all these lights and luminous beings are but dense shadows; and of Whose beauty all existence and all life and the World of Spirits and the World of Similitudes are semi-transparent mirrors; Whose attributes are all-encompassing and Whose qualities, universal? What matter could be difficult for Him? What thing can be concealed from Him? What individual can be distant from Him? What person can draw close to Him without acquiring universality?
Although by means of its unrestricted light and immaterial reflection, the sun is closer to you than the pupil of your eye, since you are restricted, you are truly distant from it. In order to draw close to it, you have to transcend numerous restrictions and pass over many universal degrees. Simply, in effect you have to expand to the size of the earth and rise as far as the moon, then you may be able to approach directly to a degree the sun’s essential level, and meet with it without veil. In just the same way, the Glorious One of Beauty and Beauteous One of Perfection is infinitely close to you, and you are infinitely distant from Him.
If your heart has strength, and your mind, eminence, try to put the points in the comparison into practice.
SECOND RAY
O my senseless soul! You say that verses like,
Indeed, His command when He wills a thing is, ‘Be!’, and it is,(*[2]) and, It will be no more than a single blast, when lo! they will all be brought up before Us!(*[3]) show that the existence of things is instantaneous and merely through a command, and that verses like, [Such is] the artistry of God, Who disposes of all things in perfect order,(*[4]) and, Who has created everything in the best way(*[5]) show that existence of things is gradual, through a vast power within knowledge, and a fine art within wisdom. What is the point of agreement between them?
The Answer: Relying on the effulgence of the Qur’an, we say:
Firstly: There is no contradiction. Some are like the former, like primary creation. And some are like the latter, like the repetition of creation...
Secondly: The infinite order and extreme skill, fine art, and perfect creation together with the ease, speed, multiplicity, and extensiveness which are observed in beings testify decisively to the existence of the truths of these two sorts of verses. Since this is so, proving it to be true outside this and making that the point of discussion, is unnecessary. It should rather be asked: ‘What is the wisdom in them? What is their meaning and purpose?’ Thus, we shall point to this wisdom with an analogy in the form of a comparison.
For example, a craftsman like a tailor creates something artistic with much difficulty and employing many skills, and makes a model for it. Then he can make others similar to it quickly and without difficulty. Sometimes, even, it becomes so easy they are as though made at a command, and they acquire a powerful order in that way; like a clock, they function and work as though at the touch of a command.
In just the same way, after making this palace of the world and all its contents originally, the All-Wise Maker and All-Knowing Inscriber gave everything, particular and universal, the whole and the parts, a specified measure and proportion through an ordering of Divine Determining, like a model.
So, look! Making every century a model, the Pre-Eternal Inscriber clothes them with bejewelled new worlds through the miracles of His power. And making every year a scale, He sews skilfully fashioned new universes through the wonders of His mercy according to their stature. And making every day a line, He writes the decorated, constantly renewed beings in them through the subtleties of His wisdom.
Furthermore, just as that Absolutely Powerful One makes each century, each year, and each day a model, so He makes the face of the earth, and the mountains and plains, gardens and orchards, and trees each a model. He continuously sets up new universes on the earth and creates new worlds. He removes one world and replaces it with another, well-ordered world. Season after season He displays the miracles of His power and gifts of His mercy in all the gardens and orchards. He writes them all as wisdom-displaying books, establishes them as kitchens of His mercy, and clothes them in ever-renewed garments full of art. Every spring He arrays all trees in raiments of brocade and adorns them with fresh jewels like pearls. He fills their hands with the star-like gifts of His mercy.
Thus, the One Who performs these matters with infinitely fine art and perfect order and changes with infinite wisdom, bounty, and perfection of power and art the travelling worlds which follow on one after the other and are attached to the string of time, is certainly All-Powerful and All-Wise. He is All-Seeing and All-Knowing to an infinite degree. Chance cannot interfere in His works. He is the All-Glorious One Who decrees, Indeed, His command when He wills a thing is, ‘Be!’, and it is,6 and, And the decision of the Hour is as the twinkling of an eye, or even closer,7 and both proclaims the perfection of His power, and that in relation to His power the resurrection and Great Gathering are most easy and free of trouble. Since His creational command comprises power and will, and all things are entirely subjugated and obedient to His command, and He creates with no difficulty or hindrance, in order to express the absolute ease in His creating, the Qur’an of Miraculous Exposition decrees that He does this through a mere command.
اِنَّمَٓا اَم۟رُهُٓ اِذَٓا اَرَادَ شَي۟ئًا اَن۟ يَقُولَ لَهُ كُن۟ فَيَكُونُ وَمَٓا اَم۟رُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَم۟حِ ال۟بَصَرِ اَو۟ هُوَ اَق۟رَبُ deyip hem kemal-i kudretini ilan hem kudretine nisbeten haşir ve kıyamet gayet sehil ve külfetsiz olduğunu beyan ediyor. Emr-i tekvinîsi, kudret ve iradeyi tazammun ettiğini ve bütün eşya, evamirine gayet musahhar ve münkad olduklarını ve mübaşeretsiz, mualecesiz halk ettiği için icadındaki suhulet-i mutlakayı ifade için sırf bir emirle işler yaptığını Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyan ile ferman ediyor.
Hasıl-ı kelâm: Bir kısım âyetler, eşyada hususan bidayet-i icadında gayet derecede hüsn-ü sanatı ve nihayet derecede kemal-i hikmeti ilan ediyor. Diğer kısmı, eşyada hususan tekrar icadında ve iadesinde gayet derecede suhulet ve süratini, nihayet derecede inkıyad ve külfetsizliğini beyan eder.
Üçüncü Şuâ
Ey haddinden tecavüz etmiş nefs-i pür-vesvas! Diyorsun ki:
بِيَدِهٖ مَلَكُوتُ كُلِّ شَى۟ءٍ مَا مِن۟ دَٓابَّةٍ اِلَّا هُوَ اٰخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا وَ نَح۟نُ اَق۟رَبُ اِلَي۟هِ مِن۟ حَب۟لِ ال۟وَرٖيدِ gibi âyetler, nihayet derecede kurbiyet-i İlahiyeyi gösteriyor.
وَ اِلَي۟هِ تُر۟جَعُونَ تَع۟رُجُ ال۟مَلٰٓئِكَةُ وَالرُّوحُ اِلَي۟هِ فٖى يَو۟مٍ كَانَ مِق۟دَارُهُ خَم۟سٖينَ اَل۟فَ سَنَةٍ ve hadîste vârid olan “Cenab-ı Hak, yetmiş bin hicab arkasındadır.” ve mi’rac gibi hakikatler, nihayet derecede bu’diyetimizi gösteriyor. Şu sırr-ı gamızı fehme takrib edecek bir izah isterim.
Elcevap: Öyle ise dinle:
Evvela, Birinci Şuâ’nın âhirinde demiştik: Nasıl ki güneş, kayıtsız nuruyla ve maddesiz aksi cihetiyle sana, senin ruhun penceresi ve onun âyinesi olan göz bebeğinden daha yakın olduğu halde; sen, mukayyed ve maddede mahpus olduğun için ondan gayet uzaksın. Onun yalnız bir kısım akisleriyle, gölgeleriyle temas edebilirsin ve bir nevi cilveleriyle ve cüz’î tecellileriyle görüşebilirsin ve bir sınıf sıfatları hükmünde olan elvanlarına ve bir taife isimleri hükmünde olan şuâlarına ve mazharlarına yanaşabilirsin.
Eğer, güneşin mertebe-i aslîsine yanaşmak ve bizzat doğrudan doğruya güneşin zatı ile görüşmek istersen o vakit pek çok kayıtlardan tecerrüd etmekliğin ve pek çok meratib-i külliyetten geçmekliğin lâzım gelir. Âdeta sen, manen tecerrüd cihetiyle küre-i arz kadar büyüyüp, hava gibi ruhen inbisat edip ve kamer kadar yükselip, bedir gibi mukabil geldikten sonra bizzat perdesiz onunla görüşüp bir derece yanaşmak dava edebilirsin.
Öyle de o Celil-i pür-kemal, o Cemil-i bîmisal, o Vâcibü’l-vücud, o Mûcid-i külli mevcud, o Şems-i sermed, o Sultan-ı ezel ve ebed, sana senden yakındır. Sen, ondan nihayetsiz uzaksın. Kuvvetin varsa temsildeki dekaikı tatbik et.
Sâniyen: Mesela وَ لِلّٰهِ ال۟مَثَلُ ال۟اَع۟لٰى bir padişahın çok isimleri içinde “kumandan” ismi çok mütedâhil dairelerde tezahür eder. Serasker daire-i külliyesinden tut, müşiriyet ve ferikiyet, tâ yüzbaşı tâ onbaşıya kadar geniş ve dar, küllî ve cüz’î dairelerde de zuhur ve tecellisi vardır. Şimdi bir nefer, hizmet-i askeriyesinde onbaşı makamında tezahür eden cüz’î kumandanlık noktasını merci tutar, kumandan-ı a’zamına şu cüz’î cilve-i ismiyle temas eder ve münasebettar olur. Eğer asıl ismiyle temas etmek, ona o unvan ile görüşmek istese onbaşılıktan tâ serasker mertebe-i külliyesine çıkmak lâzım gelir.
Demek padişah, o nefere ismiyle, hükmüyle, kanunuyla ve ilmiyle, telefonuyla ve tedbiriyle ve eğer o padişah, evliya-i ebdaliyeden nurani olsa bizzat huzuruyla gayet yakındır. Hiçbir şey mani olup hâil olamaz. Halbuki o nefer gayet uzaktır. Binler mertebeler hâil, binler hicablar fâsıldır. Fakat bazen merhamet eder, hilaf-ı âdet bir neferi huzuruna alır, lütfuna mazhar eder.
Öyle de “Emr-i kün feyekûn”e mâlik, güneşler ve yıldızlar emirber neferi hükmünde olan Zat-ı Zülcelal, her şeye her şeyden daha ziyade yakın olduğu halde, her şey ondan nihayetsiz uzaktır. Onun huzur-u kibriyasına perdesiz girmek istenilse zulmanî ve nurani, yani maddî ve ekvanî ve esmaî ve sıfâtî yetmiş binler hicabdan geçmek, her ismin binler hususi ve küllî derecat-ı tecellisinden çıkmak, gayet yüksek tabakat-ı sıfâtında mürur edip tâ ism-i a’zamına mazhar olan arş-ı a’zamına urûc etmek; eğer cezb ve lütuf olmazsa binler seneler çalışmak ve sülûk etmek lâzım gelir.
Mesela sen, ona Hâlık ismiyle yanaşmak istersen; senin hâlıkın hususiyetiyle, sonra bütün insanların hâlıkı cihetiyle, sonra bütün zîhayatların hâlıkı unvanıyla, sonra bütün mevcudatın hâlıkı ismiyle münasebettarlık lâzım gelir. Yoksa zıllde kalırsın, yalnız cüz’î bir cilveyi bulursun.
Bir ihtar: Temsildeki padişah, aczi için kumandanlık isminin meratibinde müşir ve ferik gibi vasıtalar koymuştur. Fakat بِيَدِهٖ مَلَكُوتُ كُلِّ شَى۟ءٍ olan Kadîr-i Mutlak, vasıtalardan müstağnidir. Vasıtalar, sırf zâhirîdirler; perde-i izzet ve azamettirler. Ubudiyet ve hayret ve acz ve iftikar içinde saltanat-ı rububiyetine dellâldırlar, temaşagerdirler. Muîni değiller, şerik-i saltanat-ı rububiyet olamazlar.
Dördüncü Şuâ
İşte ey tembel nefsim! Bir nevi mi’rac hükmünde olan namazın hakikati; sâbık temsilde bir nefer, mahz-ı lütuf olarak huzur-u şahaneye kabulü gibi; mahz-ı rahmet olarak Zat-ı Celil-i Zülcemal ve Mabud-u Cemil-i Zülcelal’in huzuruna kabulündür. “Allahu ekber” deyip, manen ve hayalen veya niyeten iki cihandan geçip, kayd-ı maddiyattan tecerrüd edip bir mertebe-i külliye-i ubudiyete veya küllînin bir gölgesine veya bir suretine çıkıp, bir nevi huzura müşerref olup اِيَّاكَ نَع۟بُدُ hitabına, herkesin kabiliyeti nisbetinde bir mazhariyet-i azîmedir.
Âdeta, harekât-ı salâtiyede tekrarla “Allahu ekber, Allahu ekber” demekle kat’-ı meratibe ve terakkiyat-ı maneviyeye ve cüz’iyattan devair-i külliyeye çıkmasına bir işarettir ve marifetimiz haricindeki kemalât-ı kibriyasının mücmel bir unvanıdır. Güya her bir “Allahu ekber” bir basamak-ı mi’raciyeyi kat’ına işarettir.
İşte şu hakikat-i salâttan manen veya niyeten veya tasavvuren veya hayalen bir gölgesine, bir şuâına mazhariyet dahi büyük bir saadettir.
İşte hacda pek kesretli “Allahu ekber” denilmesi, şu sırdandır. Çünkü hacc-ı şerif bi’l-asale herkes için bir mertebe-i külliyede bir ubudiyettir. Nasıl ki bir nefer, bayram gibi bir yevm-i mahsusta ferik dairesinde bir ferik gibi padişahın bayramına gider ve lütfuna mazhar olur. Öyle de bir hacı, ne kadar âmî de olsa kat’-ı meratib etmiş bir veli gibi umum aktar-ı arzın Rabb-i Azîm’i unvanıyla Rabb’ine müteveccihtir. Bir ubudiyet-i külliye ile müşerreftir.
Elbette hac miftahıyla açılan meratib-i külliye-i rububiyet ve dürbünüyle nazarına görünen âfak-ı azamet-i uluhiyet ve şeairiyle kalbine ve hayaline gittikçe genişlenen devair-i ubudiyet ve meratib-i kibriya ve ufk-u tecelliyatın verdiği hararet, hayret ve dehşet ve heybet-i rububiyet “Allahu ekber, Allahu ekber” ile teskin edilebilir ve onunla o meratib-i münkeşife-i meşhude veya mutasavvire ilan edilebilir.
Hacdan sonra şu manayı, ulvi ve küllî muhtelif derecelerde bayram namazında, yağmur namazında, husuf küsuf namazında, cemaatle kılınan namazda bulunur. İşte şeair-i İslâmiyenin velev sünnet kabîlinden dahi olsa ehemmiyeti şu sırdandır.
سُب۟حَانَ مَن۟ جَعَلَ خَزَائِنُهُ بَي۟نَ ال۟كَافِ وَ النُّونِ
فَسُب۟حَانَ الَّذٖى بِيَدِهٖ مَلَكُوتُ كُلِّ شَى۟ءٍ وَاِلَي۟هِ تُر۟جَعُونَ
سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ
رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذ۟نَٓا اِن۟ نَسٖينَٓا اَو۟ اَخ۟طَا۟نَا
رَبَّنَا لَا تُزِغ۟ قُلُوبَنَا بَع۟دَ اِذ۟ هَدَي۟تَنَا وَهَب۟ لَنَا مِن۟ لَدُن۟كَ رَح۟مَةً اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟وَهَّابُ وَصَلِّ وَ سَلِّم۟ عَلٰى رَسُولِكَ ال۟اَك۟رَمِ مَظ۟هَرِ اِس۟مِكَ ال۟اَع۟ظَمِ وَ عَلٰى اٰلِهٖ وَ اَص۟حَابِهٖ وَ اِخ۟وَانِهٖ وَ اَت۟بَاعِهٖ
اٰمٖينَ يَا اَر۟حَمَ الرَّاحِمٖينَ
Küçük Bir Zeyl
Kadîr-i Alîm ve Sâni’-i Hakîm, kanuniyet şeklindeki âdâtının gösterdiği nizam ve intizamla, kudretini ve hikmetini ve hiçbir tesadüf işine karışmadığını izhar ettiği gibi; şüzuzat-ı kanuniye ile âdetinin hârikalarıyla, tagayyürat-ı suriye ile teşahhusatın ihtilafatıyla, zuhur ve nüzul zamanının tebeddülüyle meşietini, iradetini, fâil-i muhtar olduğunu ve ihtiyarını ve hiçbir kayıt altında olmadığını izhar edip yeknesak perdesini yırtarak ve her şey, her anda her şe’nde her şeyinde ona muhtaç ve rububiyetine münkad olduğunu i’lam etmekle gafleti dağıtıp, ins ve cinnin nazarlarını esbabdan Müsebbibü’l-esbab’a çevirir. Kur’an’ın beyanatı şu esasa bakıyor.
Mesela, ekser yerlerde bir kısım meyvedar ağaçlar bir sene meyve verir, yani rahmet hazinesinden ellerine verilir, o da verir. Öbür sene, bütün esbab-ı zâhiriye hazırken meyveyi alıp vermiyor.
Hem mesela, sair umûr-u lâzımeye muhalif olarak yağmurun evkat-ı nüzulü o kadar mütehavvildir ki mugayyebat-ı hamsede dâhil olmuştur. Çünkü vücudda en mühim mevki, hayat ve rahmetindir. Yağmur ise menşe-i hayat ve mahz-ı rahmet olduğu için elbette o âb-ı hayat, o mâ-i rahmet, gaflet veren ve hicab olan yeknesak kaidesine girmeyecek. Belki doğrudan doğruya Cenab-ı Mün’im-i Muhyî ve Rahman ve Rahîm olan Zat-ı Zülcelal perdesiz, elinde tutacak; tâ her vakit dua ve şükür kapılarını açık bırakacak.
Hem mesela, rızık vermek ve muayyen bir sima vermek, birer ihsan-ı mahsus eseri gibi ummadığı tarzda olması; ne kadar güzel bir surette meşiet ve ihtiyar-ı Rabbaniyeyi gösteriyor.
Daha tasrif-i hava ve teshir-i sehab gibi şuunat-ı İlahiyeyi bunlara kıyas et.