لمعه بیست و سوم

رساله طبیعت

رساله حاضراندیشه کفرآمیزی را که ممکن است از طبیعت سربرآورد، از بین می‏برد به شکلی که هیچ گاه جان نگیرد؛ و سنگ زیرین کفر را زیر و زبر می‏کند.

تذکر:

واقعیت مسیری که منکران از طبیعیون طی می‏کنند، در این بیانیه تحت عنوان 9 محال که متضمن دست کم 90 محال می‏باشد بیان می‏گردد و نشان داده می‏شود که تا چه حد پلید و دور از خرد و خرافه می‏باشد. چون محال‏های مذکور در رساله‏های دیگر تا حدودی توضیح داده شده است، در این جا برای رعایت اختصار به برخی از موارد نپرداخته‏ایم. لذا در یک لحظه به ذهن متبادر می‏شود «چگونه ممکن است این فیلسوفان عقلگرای مشهور چنین خرافه آشکار و تا این حد روشن را پذیرفته و در آن مسیر طی طریق کنند؟»

آری، آن‏ها نتوانسته‏اند چهره درونی مسلک خویش را ببینند. حقیقت مسلک آن‏ها و لازمه و مقتضای آن به عنوان خلاصه‏ی مذهب غیرمعقول ()، کریه و ناپاک‏شان در ابتدای هر «محال» نوشته شده است و من حاضرم آن را برای کسانی که شبهه دارند با براهین کاملاً بدیهی و قطعیِ مفصّل بیان و اثبات کنم.

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

قَالَت۟ رُسُلُهُم۟ اَفِى اللّٰهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضِ()

آیه کریمه فوق با استفهام انکاری اعلام می‏دارد که درخصوص حضرت حق شکی نمی‏توان داشت و نباید داشت؛ و نشان می‏دهد که وجود و وحدانیت الهی در مرتبه بداهت است.

پیش از توضیح این سرّ، تذکری باید بدهیم:

در سال 1338 به آنکارا رفتم. دیدم اندیشه کفرآمیز زندقه‏‏یی برای نفوذ به عالم فکری قوی اهل ایمان - که از غلبه لشکر اسلام بر یونان، در نشاط و سرور بود - و سمپاشی و تخریب آن، با دسیسه و فریب فعال است. گفتم «ای وای که این اژدها به ارکان ایمان صدمه خواهد زد!» در آن لحظه آیه کریمه مذکور وجود و وحدانیت الهی را کاملاً بدیهی به من تفهیم کرد. از آیه استمداد کردم و برهانی قوی و مأخوذ از قرآن حکیم را که می‏توانست سر آن زندیق را به سنگ کوبد در نسخه عربی رساله نور نوشتم و در مطبعه ینی گون در آنکارا منتشر کردم. افسوس که چون تعداد کسانی که عربی می‏دانند کم و شمار آنان که این قبیل مطالب برایشان اهمیت داشته باشد نادر است؛ رساله مذکور که برهانی قوی را در نهایت اجمال و اختصار بیان می‏کرد تأثیر چندانی برجای نگذاشت. متأسفانه اندیشه بی‏دینی گسترش یافت و قدرت بیش‏تری گرفت. برهان یاد شده را ناچار به ترکی بیان می‏کنم. بخش‏هایی از آن برهان در رساله‏های دیگر به طور کامل توضیح داده شده است، لذا در این جا به اختصار نوشته می‏شود. برهان‏های تقسیم بندی شده در رسایل دیگر در این برهان تاحدودی جمع شده و هر کدامشان به منزله جزیی از این برهان تلقی می‏گردند.

مقدمه

ای انسان! بدان، واژه‏هایی هست که از دهان انسان‏ها خارج می‏شوند و بوی بی‏دینی می‏دهند و اهل ایمان نا آگاهانه از آن‏ها استفاده می‏کنند. سه مورد از مهم‏ترین آن‏ها را در زیر بیان می‏کنیم.

اول: «اَوجَدَتهُ الَاسبَابُ» یعنی اسباب این شی را ایجاد می‏کند.

دوم: «تَشَکَّلَ بنَفسِهِ» یعنی به خودی خود شکل می‏گیرد، وجود می‏یابد و به آخر می‏رسد.

سوم: «اِقتَضَتهُ الطَّبیعَهُ» یعنی طبیعی‏ست، به اقتضای طبیعت وجود یافته است.

آری، موجودات هستند و هستی آن‏ها را نمی‏توان انکار کرد. هر موجودی نیز هنرمندانه و با حکمت به وجود می‏آید؛ به همین ترتیب موجودات چون قدیم نیستند لاجرم حادث محسوب می‏شوند. حال ای ملحد! در باره این موجود، مثلاً این حیوان یا باید بگویی اسباب عالم آن را ایجاد کرده است، یعنی به واسطه اجتماع اسباب وجود یافته، یا این که به خودی خود موجود شده است، یا به اقتضای طبیعت یعنی تحت تأثیر طبیعت، هستی می‏یابد و یا این که با قدرت قدیری ذوالجلال ایجاد می‏شود.

به لحاظ عقلی جز این چهار راه، راه دیگری وجود ندارد. اگر سه راه اول به یقین اثبات گردد که محال و باطل و ممتنع و امکان ناپذیر می‏باشد، بالضروره و بالبداهه راه چهارم که طریق وحدانیت است بی‏شک و شبهه‏‏یی اثبات می‏گردد.

اما راه اول که می‏گوید

وجود مخلوقات و شکل گیری اشیا به واسطه اجتماع اسباب عالم صورت می‏گیرد،

از محالات فراوانی که در این بحث وجود دارد فقط سه مورد آن را به شرح زیر ذکر می‏کنیم:

محال اول

در یک داروخانه صدها شیشه حاوی مواد متفاوت با هم وجود دارد. فرض کنیم از داروهای موجود در این داروخانه می‏خواهند معجونی ذی حیات تهیه کنند، یعنی قرار است پادزهری عالی و در عین حال برخوردار از حیات از آن‏ها به وجود آید. فرض کنیم آمدیم و در آن داروخانه تعداد زیادی از آن معجون یا پادزهر ذی حیات را دیدیم و هر کدامشان را مورد بررسی قرار دادیم.

می‏بینیم از هر کدام از شیشه‏ها به میزانی خاص مثلاً به قدر دو درهم (واحد وزن در گذشته، به سنگینی سه گرم.م) از این، سه چهار درهم از آن، شش هفت درهم از آن یکی و هکذا مقادیر مختلفی از هر کدام برداشته شده است. می‏دانیم که از یک شیشه مثلاً اگر یک درهم یا بیش‏تر یا کم‏تر اخذ شده باشد معجون دارای حیات نخواهد شد، یعنی نمی‏تواند از حیثیت حیات برخوردار گردد. از هر شیشه ماده‏‏یی به اندازه مشخص برداشته شده که اگر ذره‏‏یی کم‏تر یا بیش‏تر شود پادزهر خاصیت خود را از دست می‏دهد. تعداد شیشه‏ها بیش از پنجاه عدد است و از هریک به میزان مشخص و جداگانه‏‏یی دارو برداشته شده است.

آیا اصلاً امکان و احتمال دارد که داروهای اخذ شده از شیشه‏ها که به مقدارهای مختلف بوده است، با واژگونی شیشه‏ها پس از واقعه‏‏یی عجیب یا هوایی توفانی و ریخته شدن محتویاتشان به همان میزان مورد نظر حاصل شده و داروها به خودی خود دور هم جمع شوند و معجونِ مورد نظر را به وجود آورند؟ آیا بی‏پایه‏تر، باطل‏تر و محال‏تر از این، چیزی هست؟ حتی حمار اگر دچار خریتی مضاعف گردد و بعد انسان شود بازهم این فکر را قبول نخواهد کرد و خواهد گریخت.

همه ذی حیاتان هم‏چون مثال مذکور بی‏شک معجون یا ترکیبی برخوردار از حیات می‏باشند. هر نباتی مانند پادزهری دارای حیات است که از اجزا و مواد متعددی تشکیل شده و با میزان و مقیاسی بسیار دقیق از مواد اخذ شده ترکیب گردیده است. همین گیاه اگر به اسباب نسبت داده شده و گفته شود «اسباب آن را ایجاد کرده‏اند»، مانند همان معجونی که ادعا شد با واژگونی شیشه‏های داروخانه وجود یافته است دور از عقل، محال و باطل خواهد بود.

نتیجه این که در داروخانه بزرگ عالم، مواد حیاتی که براساس قضا و قدر حکیم ازلی اخذ می‏گردند با حکمتی لایتناهی و علمی بی‏پایان و اراده‏‏یی که همه چیز را شامل می‏شود می‏توانند وجود یابند. بیچاره‏‏یی که خلقت را کار اسباب و طبایع و عناصر کلی می‏داند که نابینایند و ناشنوا و مانند سیل در جریان؛ مانند دیوانه‏‏یی‏ست که بر اثر هذیان، می‏گوید آن پادزهر عجیب به خودی خود از داخل شیشه‏ها بیرون آمده و وجود یافته است. او احمق‏تر از احمقی‏ست که در حال مستی به سر می‏برد. آری، کفرگویی مذکور در حقیقت هذیانی احمقانه، نا بخردانه، و ابلهانه است.

محال دوم

اگر همه چیزها به جای قدیر ذوالجلالی که واحد احد است به اسباب نسبت داده شوند باید بسیاری از اسباب و عناصر عالم در وجود هر ذی حیاتی دخالت کنند؛ در حالی که در وجود مخلوق کوچکی چون پشه، اجتماع اسباب متباین و متضاد برای ایجاد نظمی کامل و میزانی حساس و پیوندی تمام چنان محال آشکاری‏ست که اگر کسی به اندازه بال پشه دارای شعور باشد خواهد گفت: «این محال و غیر ممکن است.»

آری، جسم بسیار کوچک پشه با بیش‏تر عناصر و اسباب عالم مرتبط است و حتی فشرده و خلاصه عالم است. اگر خلقت پشه به قدیر ازلی نسبت داده نشود، اسباب مادی همواره می‏بایست در هستی آن حضور داشته باشند و حتی در درون جسم کوچکش باشند. مثلاً باید وارد سلول چشمش شوند که نمونه کوچکی از جسمش است، زیرا اگر سبب، مادی باشد باید همراه و در درون مُسَبَّب باشد. حال در سلول چشمی که بند انگشتان ظریف‏تر از سوزن دو پشه هم جا نمی‏گیرد، باید قبول کرد ارکان و عناصر و طبایع عالم به طور مادی حضور دارند و با مهارت هم کار می‏کنند.

ابله‏ترین سوفسطایی هم از پذیرش چنین عقیده‏‏یی شرم می‏کند.

محال سوم

براساس قاعده قطعی «الَواحِدُ لایَصدُرُ اِلّا عَن الَواحِدِ» اگر موجودی دارای وحدت باشد بی‏تردید از واحد صادر شده است. به ویژه این که آن موجود اگر از نظمی کامل و میزانی دقیق برخوردار بوده و مظهر حیاتی جامع باشد، به یقین می‏توان دانست که دست‏های متعددی که باعث اختلاف و کشمکش می‏شوند در آفرینشش دخیل نبوده‏اند؛ بلکه خالقی بسیار قدرتمند و حکیم آن را آفریده است؛ اسباب طبیعی، بی‏حد و حصر، بی‏جان، جاهل، متجاوز، فاقد ادراک، نابینا، ناشنوا و آشفته‏اند و نابینایی و ناشنوایی‏شان در راه‏های مملو از امکانات بی‏شمار و به واسطه اجتماع و اختلاط فزونی می‏یابد؛ با این حال نسبت دادن موجود برخوردار از وحدت و انسجام و نظم به آن‏ها از پذیرش یکباره صد امر محال نیز از عقل و خرد دورتر است.

قطع نظر از این امر محال، اسباب مادی به واسطه مباشرت و تماس تأثیر خود را می‏گذارند؛ در حالی که تماس اسباب طبیعی با ظاهر موجودات ذی حیات صورت می‏گیرد، اما به روشنی مشاهده می‏کنیم باطن ذی حیاتان که برای اسباب مادی قابل دسترسی و تماس نیست، بسیار منظم‏تر، لطیف‏تر و از نظر صُنع، کامل‏تر از ظاهر آن‏ها می‏باشد.

موجودات بسیار کوچک یا حیوانات کوچکی که اسباب مادی با تمام ابزار و وسایلشان به هیچ وجه قادر به تصرف در باطن آن‏ها نیستند، و با ظاهر آن‏ها نیز تماس کاملی نمی‏توانند داشته باشند؛ گاه از نظر صُنع بیش از مخلوقات بزرگ شگفتی آفرین‏اند و از نظر آفرینش دارای صورتی بدیع هستند؛ نسبت دادن آن‏ها به اسباب کور و ناشنوا و متضاد با هم، اسباب بزرگ و دور و بی‏جان و جاهل و عظیم، فقط در صورتی امکان پذیر است که فرد، صد درجه نابینا و ناشنوا باشد.

کلمه دوم:

«تَشَکَّلَ بِنَفسِهِ»؛ یعنی به خودی خود شکل می‏گیرد.

این عبارت نیز محالات فراوانی دارد و از جهات متعددی باطل و محال است، به عنوان نمونه سه مورد از محالاتش را به شرح زیر بیان می‏کنیم:

محال اول

ای منکر معاند! منیّت چنان موجب حماقت تو شده است که سفارش می‏کنی صد امر محال را به یکباره بپذیرند. تو موجود هستی نه ماده‏‏یی بسیط و بی‏روح و بی‏تغییر. مدام در حال تجدد و نو شدنی؛ هم‏چون ماشینی منظم و دقیق یا مانند کاخی فوق‏العاده که همواره در تحول است. ذرات همیشه در وجود تو در حال کارند. وجود تو مخصوصاً در مناسبات مربوط به رزق و به ویژه در ارتباط با بقای نوعی با کائنات مرتبط است و داد و ستد دارد. ذرات فعال در وجود تو برای جلوگیری از تخریب این مناسبت و برای ممانعت از نابودی این ارتباط دقت می‏کنند و با احتیاط کامل گام برمی دارند. گویی نظر بر تمام کائنات دارند و مناسبات تو را در سراسر کائنات مشاهده کرده و خود را با آن تنظیم و هماهنگ می‏کنند. تو با حواس ظاهری و باطنی خویش و نسبت به وضعیت فوق‏العاده ذرات وجودی‏ات استفاده می‏کنی.

تو اگر ذرات موجود در وجودت را مأموران کوچکی ندانی که براساس قانون قدیر ازلی حرکت می‏کنند و اگر قبول نداشته باشی که لشکر یا نوک قلم تقدیر او (هر ذره نوک یک قلم) یا نقطه‏های قلم قدرت اویند (هر ذره یک نقطه)، در آن صورت هر ذرّه‏ی فعّال مثلاً در چشم تو باید چنان چشمی داشته باشد که اولاً بتواند هر سوی پیکر جسمانی‏ات را ببیند، در ثانی سراسر کائنات را که با آن در ارتباط هستی زیر نظر داشته باشد و گذشته و آینده و نسل و اصل و سرچشمه عناصر وجودی و منبع و معدن رزق و روزی‏ات را بداند و بشناسد و به اندازه صد نابغه عقل و خرد داشته باشد. قائل شدن علم و شعوری صد برابر بیش‏تر از آن چه افلاطون داشت برای ذرات وجودی هم‏چون تویی که بهره‏‏یی ولو اندک از عقل ندارد، دیوانگی و کاری عبث است.

محال دوم

وجود تو به کاخی با عظمت می‏ماند با هزار گنبد؛ سنگ‏ها در هر گنبد، بی‏ستون، سر بر شانه هم نهاده، معلق‏اند. وجود تو البته از این کاخ هزاران بار عجیب‏تر است، زیرا سرای وجود تو دائماً در کمال دقت و نظم نو می‏شود. قطع نظر از روح که امر بسیار فوق‏العاده‏‏یی‏ست و قلب و لطایف معنوی، هر یک از اعضای بدنت در حکم خانه‏‏یی با گنبدی زیبا‏ست. ذرات مانند سنگ‏های به کار رفته در گنبد، در کمال هماهنگی و تناسب در کنار هم، بنایی فوق‏العاده، هنری شگفت انگیز و معجزات قدرتمندانه‏‏یی چون چشم و زبان را به نمایش می‏گذارند.

درصورتی که هریک از این ذرات، مأمور فرمانبر گرداننده این عالم نباشند، هر ذره می‏بایست حاکم مطلق و در عین حال محکوم مطلق همه ذرات بدن باشد؛ باید شبیه تک تک آن‏ها بوده و در عین حال از نظر حاکمیت باید با آن‏ها تضاد داشته باشد؛ هم چنین می‏بایست مصدر و منبع اکثر صفاتی باشد که مختص واجب الوجود است، نیز کاملاً مقید و در عین حال کاملاً مطلق باشد؛ نسبت دادن مصنوع واحد و منظمی که براساس سرّ وحدت تنها می‏تواند اثر یک واحد احد باشد، به ذرات بی‏شمار، مطلبی‏ست که اگر کسی اندک بهره‏‏یی از شعور برده باشد درک خواهد کرد محالی آشکار و روشن می‏باشد.

محال سوم

وجود تو اگر با قلم قدیر ازلی که واحد احد است مکتوب نشود و تابع و منسوب اسباب و طبیعت باشد، لازم می‏آید قالب‏های طبیعت برای سلول‏های وجودت گرفته تا هزاران شی‏ مرکب – مانند دایره‏های تو‏در‏تو – وجود داشته باشد.

زیرا مثلاً همین کتابی که در دست دارید اگر مکتوب باشد، قلمی واحد همه آن را با استناد به علم کاتبش خواهد نوشت؛ اما اگر مکتوب نباشد و به قلم او سپرده نشود و بگویند خود به خودی به وجود آمده است یا آن را به طبیعت نسبت دهند، در آن صورت مانند کتاب چاپ شده، برای هر حرفش قلمی فلزی لازم است تا منتشر گردد. همان طور که در چاپخانه به تعداد حروف، قالب‏های فلزی وجود دارد و به واسطه آن‏هاست که حروف در کتاب موجود می‏شوند؛ در آن صورت در مقابل فقط یک قلم، به تعداد حروف باید قلم‏ها وجود داشته باشد. ممکن است در بین حروف، درون حرف بزرگی با قلمی ریز صفحه‏‏یی با خطی ریز نگاشته شود - کما این که چنین مواردی پیش می‏آید - در این صورت برای حرفی، هزاران قلم لازم است. اگر (مخلوق مورد نظر) مانند جسم تو دارای وضعیتی منظم و تو‏در‏تو باشد. می‏بایست در هر دایره برای هر جزیی به تعداد همه مرکب‏ها قالب داشته باشیم؛

بنابراین اگر این مطلب را هم که صدها بار محال است، ممکن بدانی، می‏بایست حروف فلزی هنرمندانه و منظم و قالب‏ها و قلم‏های دقیق را، باز هم به قلم واحدی واگذار کرد؛ در غیر این صورت برای ساختن قلم‏ها، قالب‏ها و حروف فلزی مورد نیاز، به تعداد خودشان قلم و قالب و حروف لازم خواهد بود، زیرا آن‏ها هم مصنوعات ساخته شده و منظمی هستند؛ و هکذا تسلسل به همین شکل ادامه خواهد یافت.

اینک تو نیز دریاب! چنین اندیشه‏‏یی به تعداد ذرات وجودت با محالات و مسایل بیهوده آمیخته است. ای انکار کننده معاند! شرم کن و دست از این گمراهی بردار.

کلمه سوم:

«ِاقتَضَتهُ الطَّبِیعَةُ»، یعنی اقتضای طبیعت است، طبیعت به وجود می‏آورد.

این حُکم محال‏های فراوانی دارد که به عنوان نمونه سه مورد آن را به شرح زیر بیان می‏کنیم:

محال اول

اگر صنعت و ایجاد بصیرانه و حکیمانه‏‏یی که در موجودات، مخصوصاً ذی حیات مشاهده می‏شود به قلم تقدیر و قدرت شمس ازلی نسبت داده نشود، و آن را از طبیعت و قدرت کور و کر و فاقد اندیشه بدانیم طبیعت باید برای ایجاد، در هر چیز، ماشین‏ها و چاپخانه‏های معنوی بی‏شماری داشته باشد، یا در هر چیز، قدرت و حکمتی قرار دهد که قادر به خلق و اداره کائنات باشد.

جلوه‏ها و بازتاب خورشید در قطعات کوچک آبگینه بر روی زمین یا در قطره‏ها دیده می‏شود، اگر این خورشیدهای کوچک مثالی که با انعکاس به وجود آمده‏اند تنها به خورشید اصلی موجود در آسمان نسبت داده نشوند باید در خرده شیشه کوچکی که به اندازه سر یک کبریت هم نیست، وجود خارجی خورشیدی طبیعی، فطری، در ظاهر کوچک اما به لحاظ معنا بزرگ و عمیق، و دارای ویژگی‏های مربوطه را بپذیریم و ناچار قبول کنیم که به تعداد ذرات تشکیل دهنده شیشه‏ها، خورشیدهای طبیعی وجود دارد.

درست مانند همین مثال، اگر موجودات و ذی حیاتان را مستقیماً به تجلی اسماء شمس ازلی نسبت ندهیم، در هر موجود مخصوصاً در هر ذی حیاتی باید طبیعت و نیرویی دارای قدرت و اراده بی‏پایان و علم و حکمتی لایتناهی وجود داشته باشد که در حقیقت به معنی پذیرش وجود پروردگاری در آن‏هاست. این طرز تلقی باطل‏ترین محالات و بی‏پایه‏ترین فکر در عالم است. کسی که صُنع خالق کائنات را به طبیعتی موهوم، بی‏اهمیت و بی‏ادراک نسبت می‏دهد نشان می‏دهد که از حیوان صد بار حیوان‏تر و بی‏ادراک‏تراست.

محال دوم

اگرموجودات کاملاً متوازن و با نظمی را که براساس حکمت و صُنع آفریده شده‏اند به قدیری لایتناهی و ذاتی حکیم نسبت ندهیم و ایجاد آن‏ها را از طبیعت بدانیم، طبیعت باید در هر تکه خاکی، ماشین‏ها و مطبعه‏هایی به تعداد تمام چاپخانه‏ها و کارخانه‏های اروپا داشته باشد؛ تا این که آن تکه خاک بتواند منشأ و محل رشد و نمو گل‏ها و میوه‏ها گردد،

زیرا بالفعل مشاهده می‏شود همه گل‏هایی که دانه‏هایشان به نوبت در گلدان نهاده می‏شود شکل و شمایلی کاملاً متفاوت از یک‏دیگر می‏یابند.

اگر(آفرینش موجودات را) به قدیر ذوالجلال نسبت ندهیم در هر گلدان و برای هر گل، باید ماشینی طبیعی، معنوی و جداگانه تدارک ببینیم؛ در غیر این صورت گلی به وجود نمی‏آید، زیرا ماده دانه‏ها نیز مانند نطفه‏ها و تخم‏ها یکی‏ست، یعنی، عبارت است از مخلوطی بی‏شکل و نامنظم و خمیر مانندی از هیدروژن و اکسیژن و کربن و ازت، و از طرف دیگر چون هوا، آب، حرارت، و نور، بسیط و بی‏ادراک‏اند و در برابر هر چیز چون سیل جریان می‏یابند، برای آن که گل‏های بی‏شماری وجود یابند و جداگانه و منظم و هنرمندانه سر از خاک برآورند بالبداهه و بالضروره باید در خاکی که در آن کاسه یا گلدان است به لحاظ معنا به قدر اروپا، مطبعه‏ها و کارخانه‏هایی معنوی و در مقیاسی کوچک وجود داشته باشد تا این مقدار پارچه ذی حیات و منسوجاتی با هزاران نقش تهیه گردد.

حال، میزان انحراف اندیشه کفرآمیز طبیعیون از دایره عقل را خود قیاس کن و احمق‏های سرخوش به ظاهر انسان را ببین که گمان کرده‏اند طبیعت آفریننده است. اینان ادعا می‏کنند دانا و خردمندند، و تو ببین که تا چه حد از عقل و دانش دورند و اندیشه‏‏یی بی‏پایه، ممتنع و غیرممکن را مسلک خویش قرار داده‏اند، بر آن‏ها ریشخند بزن و بر رویشان خدو انداز.

اگر بگویی: در صورتی که خلقت موجودات به طبیعت نسبت داده شود چنین محال‏های عجیبی حاصل می‏گردد و مشکلاتی در حد امتناع رخ می‏نماید، حال اگر به ذات احد و صمد نسبت داده شود مشکلات مزبور چگونه از میان می‏رود؟ و امتناعی صعب چگونه به وجوبی سهل تبدیل می‏شود؟

پاسخ: در اولین مورد محال هم چنان که دیدیم جلوه انعکاسی خورشید با کمال سهولت و بدون مشقت، فیض و تأثیرش را از کوچک‏ترین ذره جامد گرفته تا سطح دریایی بزرگ، با خورشیدهای مثالی و در غایت سهولت نشان داد؛ حال اگر ارتباط جلوه انعکاسی مزبور با خورشید قطع شود در آن صورت باید بپذیریم که وجود خارجی خورشید طبیعی و بالذات در هر ذره کوچک، با صعوبتی در حد امتناع امکان پذیراست؛

به همین ترتیب اگر وجود هر موجودی مستقیماً به ذات احد و صمد نسبت داده شود، سهولتی در حد وجوب، با آسانی و با انتساب و تجلی، احتیاجات هر موجود را برایش تأمین می‏کند.

این نسبت اگر قطع شود و آن مأموریت اگر رها گردد و هر موجودی به خود یا طبیعت نسبت داده شود، با صدها هزار مشکل و سختی در حد امتناع می‏بایست پذیرفت آن چه به جانداری چون پشه که خلاصه‏‏یی از عالم هستی‏ست حیات بخشیده و ماشین فوق‏العاده وجودش را به کار انداخته طبیعت کوری‏ست که از قدرت و حکمت برخوردار می‏باشد و کائنات را خلق کرده و اداره می‏کند. این نیز نه یک بار که هزاران بار محال است.

نتیجه: هم‏چنان‏که قائل شدن شریک برای ذات واجب الوجود، ممتنع و محال است؛ قبول مداخله دیگران در ربوبیت او و ایجاد اشیا نیز مانند شریک ذات، ممتنع و محال است.

همان‏طور که مشکلات محال دوم در رساله‏های متعدد اثبات شده است، اگر وجود همه چیزها به واحد احد نسبت داده شود، آفرینش همه آن‏ها چون خلق تنها یک چیز، سهل و آسان خواهد بود، اما اگر به اسباب و طبیعت نسبت داده شود، خلقت فقط یک چیز، مانند آفرینش همه موجودات دشوار خواهد شد؛ این مطلب با براهین متعدد و قطعی به اثبات رسیده است. خلاصه یکی از برهان‏ها این است:

اگر کسی به لحاظ نظامی یا مأموریت به پادشاه انتساب یابد به موجب توان و قدرت حاصل از آن قادر به انجام کارهایی می‏شود که صد هزار بار از توان شخصی‏اش بیش‏تر است و حتی ممکن است به نام پادشاه متبوعش، پادشاه دیگری را به اسارت درآورد، زیرا قدرت و امکانات مورد نیاز کارهایی که می‏کند و آثاری که به جا می‏گذارد از خودش نیست و اجباری هم نیست که از خودش باشد. به سبب انتساب مذکور است که خزانه پادشاهی و لشکرسلطان که نقطه اتکای او می‏باشد حامل آن قدرت و جهازات است. پس کارهایی که آن فرد انجام می‏دهد می‏تواند شاهانه بوده و آثاری که از خود به جا می‏گذارد، می‏تواند مانند کار یک لشکر تأثیرات بزرگ داشته باشد؛

همان طور که مور با ماموریتی که داشت توانست کاخ فرعون را خراب کند و پشه به دلیل انتسابش (به خداوند) نمرود را به درک واصل می‏کند. با همین انتساب است که دانه درخت کاج که به اندازه دانه گندم است، همه لوازم مورد نیاز درخت کاج را تأمین می‏کند. ()

حال اگر این انتساب قطع شود و مأموریت آن فرد به پایان برسد، مجبور است ملزومات کارهایی که می‏خواهد انجام دهد و قدرت لازم برای آن را خود داشته باشد؛ در این صورت به میزان قدرت اندک و مهمات مختصرش خواهد توانست کاری بکند. کارهایی را که در وضعیت نخست با سهولت تمام به انجام می‏رساند، حالا اگر از او بخواهند انجام دهد، لازم است از قدرت لشکری بزرگ برخوردار باشد و کارخانه اسلحه سازی سلطان را با خود حمل کند. دلقک‏هایی که برای خنداندن دیگران داستان‏ها و افسانه‏های عجیب نقل می‏کنند نیز از تصور این مطلب شرم می‏کنند.

نتیجه: نسبت دادن هر موجودی به واجب الوجود دارای سهولتی در حد وجوب است، اما نسبت دادن به طبیعت مشکلاتی در حد امتناع دارد و از دایره عقل بیرون است.

محال سوم

دو مثال را که در توضیح این مطلب در رساله‏های دیگر آمده است، این جا بیان می‏کنیم:

مثال اول: فردی بدوی وارد کاخی می‏شود که در صحرایی برهوت ساخته شده و با تمام آثار مدنیت تزیین گردیده است؛ نگاه می‏کند؛ هزاران اشیای منظم و زیبا را در آن جا می‏بیند، و بر اثر وحشت و حماقت مدعی می‏شود کسی از بیرون مداخله‏‏یی نداشته و یکی از اشیای داخل کاخ موجب پیدایش و ایجاد آن و تمام وسایلش شده است. به هر چیز که نگاه می‏کند عقل حیرت زده‏اش نمی‏پذیرد که آن چیز سازنده همه این‏ها باشد.

آن گاه دفترچه‏‏یی را می‏بیند که برنامه سازمانی، فهرست اموال و مقررات مدیریت کاخ در آن نوشته شده است. دفترچه نیز چنان بی‏دست و بی‏چشم و بی‏ابزار است که مانند اشیای دیگر نمی‏تواند موجد و تزیین کننده کاخ باشد، اما او درمانده و ناچار دفترچه را که می‏تواند عنوان قوانین علمی را نیز داشته باشد، نسبت به مجموع اشیای دیگر مناسب‏تر می‏بیند و می‏گوید: «همین دفترچه است که کاخ را ایجاد کرده و وسایل داخلش را تنظیم و تزیین نموده و هرچیز را سرجای خود گذاشته است.» و به این ترتیب حیرت خود را مبدل به هذیان بی‏خردان و سرخوشان می‏کند.

درست مانند همین مثال، انسانی بدوی که از اندیشه طبیعیون جانبداری می‏کند و ره به سوی انکار الوهیت دارد، وارد کاخ این عالم می‏شود که کامل‏تر و منظم‏تر از کاخ مثالی‏ست و همه جوانبش مملو از حکمت‏های اعجازآمیز است. بی‏آن که بیندیشد این عالم اثر صُنع ذات واجب الوجودی‏ست که خارج از دایره ممکنات می‏باشد، و با اِعراض از حق، با مجموعه‏‏یی از قوانین و عادات الهی که به خطا و اشتباه نام «طبیعت» بر آن نهاده‏اند و خلاصه‏‏یی از آفرینش ربّانی‏ست مواجه می‏شود؛ طبیعتی که در دایره ممکنات در حکم لوحی برای نوشتن و پاک کردن‏های مقدرات الهی‏ست، طبیعتی که به مثابه دفتری برای ثبت تغییر و تبدیل قوانین قدرتمندانه الهی و اجرای آن‏ها‏ست. می‏اندیشد:

«حال که این چیزها نیازمند علتی هستند؛ هیچ چیز مناسبت‏تر از این دفتر (طبیعت) به نظر نمی‏رسد. گرچه عقل به هیچ وجه نمی‏پذیرد دفتری چنین بی‏چشم و ناتوان و بی‏ادراک از پس خلقتی که کار ربوبیت مطلق است و اقتضای قدرتی بی‏حد و حصر را دارد برآید؛ اما از آن جا که من صانع قدیم را قبول ندارم مناسب‏تر این است که بگویم همین دفتر (طبیعت) همه چیز را خلق کرده و می‏کند.» ما نیز می‏گوییم:

ای احمقِ سرخوشی که درس حماقت از احمق الحمقاء گرفته‏یی! سر از باتلاق طبیعت بیرون کن، پشت سرت را ببین، و بر صانع ذوالجلالی نظر کن که همه موجودات از ذرات تا سیارات با زبان‏های گوناگون بر وجودش شهادت می‏دهند و به او اشاره دارند؛ جلوه‏ی نقاش ازلی را ببین که کاخ عالم را آفرید و برنامه آن را در دفتری (طبیعت) نوشت؛ به فرمانش نظر کن، قرآنش را بشنو... و خود را از هذیان‏ها نجات ده!

مثال دوم: فردی بدوی وارد محوطه یک پادگان می‏شود. حرکات منظم نظامیانی را می‏بیند که دسته جمعی در حال آموزشند. با حرکت یک نفر؛ یک گروهان، یک گردان و یک هنگ برمی خیزد، می‏نشیند و بعد به راه می‏افتد. می‏بیند که با دستور آتش یک نفر، همه آن‏ها شروع به تیراندازی می‏کنند. او با عقل بدوی و عقب مانده‏اش نمی‏تواند معنی دستورات فرمانده را که براساس نظام حکومتی و قوانین پادشاهی صورت می‏گیرد، بفهمد؛ لذا آن را انکار می‏کند و چنین تخیل می‏کند که سربازان با طنابی به هم دیگر بسته شده‏اند. به طناب خیالی‏اش می‏اندیشد که چه قدر خارق‏العاده است و متحیر می‏شود،

سپس می‏رود و در آدینه‏‏یی وارد مسجد بزرگی مانند ایاصوفیا می‏شود. می‏بیند جماعت مسلمان با صدای یک نفر برمی خیزند، خم می‏شوند، سجده می‏کنند و می‏نشینند. چون از شریعت -که عبارت است از مجموع قوانین آسمانی- و از دستورات معنوی صاحب شریعت چیزی نمی‏داند، خیال می‏کند نمازگزاران با طناب و پیوندی مادی به یک‏دیگر متصل‏اند و این طناب عجیب آن‏ها را به بند کشیده و به دلخواه خود به حرکت درمی آورد. آن گاه با چنین اندیشه مسخره‏‏یی که وحشی‏ترین جانوران به صورت انسان را نیز به خنده وا می‏دارد خارج می‏شود و می‏رود.

آری، درست مانند این مثال، منکری طبیعت گرا که وحشت محض است به این عالم که پادگان باعظمت لشکریان بی‏شمار سلطان ازل و ابد می‏باشد، و این کائنات که مسجد زیبای آن معبود ازلی‏ست، وارد می‏شود. هر یک از قوانین معنوی نظام کائنات را که از حکمت آن سلطان ازلی سرچشمه می‏گیرد، مادی تصور می‏کند و با خیال این که هر یک از احکام و دستورات معنوی و قوانین اعتباری سلطنت ربوبی و شریعت فطری و کبرای آن معبود ازلی که دارای وجود علمی‏ست، موجوداتی خارجی و مادی می‏باشند، به جای قدرت الهی درصدد اقامه همان قوانینی بر می‏آید که ریشه در آن علم و کلام دارند و صرفاً دارای وجود علمی می‏باشند، آن گاه امر ایجاد را به آن‏ها نسبت می‏دهد و نام «طبیعت» بر آن‏ها می‏گذارد و قوّتی را که جلوه‏‏یی از قدرت ربّانی‏ست «قدیر» تلقی می‏کند. وحشت چنین مطلبی هزار بار بیش‏تر از آن چیزی‏ست که در مثال مذکور بود.

نتیجه اول: برای امر موهوم و دور از حقیقتی که طبیعیون «طبیعت» می‏نامند، اگر حقیقت خارجی قائل شویم نهایتاً می‏تواند صُنع خالق باشد نه این که آن را صانع بدانیم. نقش است نه نقاش. حُکم است نه حاکم. شریعتی فطری‏ست نه شارع. پرده عزتی‏ست مخلوق، نمی‏تواند خالق باشد. فطرتی منفعل است نمی‏تواند فاعلی فاطر باشد. قانون است نه قدرت، نمی‏تواند قادر باشد. معیار و مقیاس است نمی‏تواند مصدر واقع شود.

نتیجه دوم: موجودات هستند و چنان‏که در ابتدای یادداشت شانزدهم بیان شد به تقسیم عقلی برای هستی موجودات جز چهار راه متصور نیست. از چهار قسم مذکور، بطلان سه مورد و هر مورد با سه امرِ محال ظاهر به صورت قطعی اثبات گردید. البته قسم چهارم نیز که راه وحدت بود بالضروره و بالبداهه اثبات می‏گردد. آیه اَفِى اللّٰهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضِ()در ارتباط با راه چهارم، بی‏هیچ شک و شبهه‏‏یی و به یقین الوهیت ذات واجب الوجود را نشان می‏دهد و مشخص می‏کند که همه چیز به طور مستقیم از ید قدرت او صادر می‏شود و آسمان‏ها و زمین در قبضه تصرف اویند.

ای بیچاره‏ی اسباب پرست و عبادت کننده طبیعت! مادام که طبیعتِ هر چیز مانند خود آن چیز، مخلوق است، زیرا به وجود آمده و حادث می‏باشد؛ و علت ظاهری آن نیز مانند هر معلولی، مصنوع است؛ و وجود هر چیز نیازمند ابزار و جهازات بسیار زیادی‏ست؛ پس قدیر مطلقی هست که طبیعت و علت مذکور را می‏آفریند؛ و او چه نیازی دارد که وسایل عاجز را در ربوبیت و آفرینش، شریک خود گرداند؟ حاشا! او علت و معلول را مستقیماً و همراه با هم می‏آفریند و برای ظهور جلوه‏های اسماء و حکمت خود، با ترتیب و تنظیمی، مقارنت و سببیتی ظاهری به اشیا می‏دهد و اسباب و طبیعت را پرده و حجاب قدرت خویش می‏کند تا مرجع قصورها و نامهربانی‏ها و نواقص ظاهری شوند و عزت او مخدوش نگردد.

آیا این ساده‏تر است که یک ساعت ساز، چرخ دنده‏های ساعتی را بسازد و آن‏ها را تنظیم کند یا این که دستگاه شگفت انگیزی در داخل چرخ دنده‏ها تعبیه کند و بعد، ساختن ساعت را به دستگاه بی‏جان مزبور بسپارد؟ آیا این خارج از دایره امکان نیست؟ به عقل بی‏انصافت رجوع کن، خود قضاوت نما؛

یا مثلاً کاتبی مرکب و کاغذ و قلم می‏آورد؛ آیا این ساده‏تر است که خود با وسایل مذکور کتابی بنویسد یا این که با مشقت و سختی بیش‏تر دستگاهی برای نوشتن بسازد که مخصوص همان کتاب باشد و بعد به دستگاه فاقد ادراک بگوید «حالا تو بنویس» و خودش هم دخالتی نکند؟ کدام آسان‏تر است؟ آیا صدبار مشکل‏تر از نوشتن نیست؟

اگر بگویی آری ایجاد دستگاهی که کتاب می‏نویسد صدبار دشوارتر از آن کتاب است؛ اما در دستگاه مذکور از این نظر که واسطه نگارش نسخه‏های متعدد کتاب می‏شود احتمالا سهولتی وجود دارد، در پاسخ باید گفت:

نقاش ازلی با قدرت لایتناهی خود تجلیات بی‏نهایت اسمایش را همواره نو می‏کند تا در اشکال مختلف به ظهور برساند، لذا تَشخُّص و صورت‏های خاص اشیا را به نحوی خلق کرده است که هیچ مکتوب صمدانی و هیچ کتاب ربّانی هم‏چون کتاب‏های دیگر نمی‏باشد. برای افاده معانی جداگانه می‏بایست صورت‏های جداگانه‏‏یی در کار باشد.

اگر چشم داشته باشی به سیمای انسان بنگر و ببین که از زمان حضرت آدم تا کنون و بلکه تا ابد، این چهره کوچک با این که اعضای اصلی آن مشابه اعضای اصلی چهره‏های دیگر است اما هر چهره نسبت به چهره‏های دیگر قطعاً علامت و ویژگی خاصی دارد.

این است که هر چهره کتاب جداگانه‏‏یی‏ست. لیکن تنظیم صُنع، مستلزم نگارش و تألیف و ترتیب جداگانه‏‏یی‏ست و برای تأمین مواد لازم و قرار دادن آن در جای مناسب و درج هر چیز مورد نیاز برای وجود، دستگاه کاملاً جداگانه‏‏یی لازم است.

اگر بر فرض محال طبیعت را یک مطبعه بدانیم؛ تنظیم امورانتشار یعنی قرار دادن انتظام معّینش در قالب، از مسایل اصلی یک چاپخانه خواهد بود؛ حال ایجاد مواد موجود در بدن ذی حیاتان که صدبار مشکل‏تر از ایجاد نظم و قالب بندی معین در مطبعه است، و جمع آوری این مواد از نقاط مختلف عالم با میزانی مخصوص و سر و سامان دادن منظم به آن‏ها و در اختیار مطبعه قرار دادنشان باز هم نیازمند قدرت و اراده قدیر مطلقی خواهد بود که آن مطبعه را ایجاد کرده است؛ به این ترتیب احتمال و فرض مطبعه بودن طبیعت کاملاً بی‏معنا و بیهوده است.

صانع ذوالجلال و قادر کل شی مانند آن چه در مثال کتاب و ساعت بود، اسباب را خلق کرد، مسببات را نیز خلق می‏کند. او با حکمت خویش مسببات را به اسباب پیوند می‏دهد. جلوه‏‏یی از شریعت فطری کبرای الهی را که عبارت است از قوانین عادة الله - برای تنظیم حرکات کائنات - تعیین کرده؛ و در مقابل آن جلوه در اشیاء، طبیعت اشیاء را فقط به عنوان آینه و معکسی، با اراده‏ی خویش تعیین کرده است. و وجهی از طبیعت مزبور را که مظهر وجود خارجی‏ست با قدرت خویش ایجاد کرد و اشیا را در متن طبیعت آفرید و دریک‏دیگر آمیخت. آیا پذیرش این حقیقت که کاملاً معقول و نتیجه براهین بی‏شمار است، آسان است (در حد وجوب لازم نیست؟)، یا این که بگوییم ماده بی‏جان، بی‏ادراک، مخلوق، مصنوع، و بسیطی که شما سبب و طبیعت می‏نامید، همه جهازات و وسایل بی‏شمار و مورد نیاز برای هستی موجودات را در اختیارشان می‏گذارد و از آن‏ها می‏خواهد کارهای حکیمانه و بصیرانه را خود انجام ‏دهند؟ آیا این امر ممتنع و خارج از دایره امکان نیست؟ مطلب را به انصاف عقل بی‏انصاف تو ارجاع می‏دهیم.

طبیعت پرست و منکر(حق) می‏گوید:

حال که مرا به انصاف می‏خوانی باید بگویم: اعتراف می‏کنم راه خطایی که تاکنون طی کرده‏ایم، مسلکی بوده است بی‏نهایت پست، و صدبار محال و زیان‏بار. کسی که از حداقل شعور بهره مند باشد با نظر به تحقیقات سابق شما درمی یابد که نسبت دادن وجود به اسباب و طبیعت امری ممتنع و محال بوده و نسبت مستقیم هر چیز به واجب الوجود واجب و ضروری‏ست، لذا با گفتن «اَلحَمدُللهِ عَلی الایمان» ایمان می‏آورم.

شبهه اول: خالق بودن حضرت حق را قبول می‏کنم، اما پذیرفتن این که برخی اسباب جزیی در ایجاد چیزهای بی‏اهمیت دخالت دارند و مدح و ثنای آن‏ها چه ضرری می‏تواند برای سلطنت ربوبی داشته باشد؟ مگر ممکن است سلطنت (حق) دچار نقصان گردد؟

پاسخ: هم چنان که در برخی رساله‏ها به طور قطعی اثبات کرده‏ایم شأن حاکمیت طرد مداخله است. جزیی‏ترین حاکم یا مأمور نیز دخالت حتی پسرش را در قلمرو حکومتی خود نمی‏پذیرد. برخی پادشاهان دیندار (با این که خلیفه بوده‏اند) فرزندان بی‏گناهشان را با توهم مداخله در حاکمیت به قتل می‏رسانده‏اند. این‏ها نشان می‏دهد که «قانون رد مداخله» تا چه حد حکمی اساسی در حاکمیت است. از وجود دو مدیر در یک ناحیه بگیرید تا وجود دو پادشاه در یک کشور، استقلال در حاکمیت، «قانون منع اشتراک» را اقتضا دارد؛ این قاعده با هرج و مرج‏های فراوان قدرت خود را در تاریخ بشر نشان داده است.

سایه‏‏یی از حاکمیت و آمریت را در انسان‏های درمانده و نیازمند یاری ببین که چگونه با مداخله سرناسازگاری دارد و دخالت دیگران را برنمی تابد و در حاکمیت خویش اشتراک نمی‏پذیرد و در موقعیت و مقام خود با نهایت جدیت از استقلالش محافظت می‏کند، سپس آن را در ذات ذوالجلال با حاکمیت مطلقه‏یی در درجه‏ی ربوبیت و آمریت مطلقه‏یی در درجه‏ی الوهیت و استقلال مطلقه‏یی در درجه‏ی احدیت و استغنای مطلقه‏یی در درجه‏ی قادریت مطلق مقایسه کن؛ و دریاب که رد مداخله و منع اشتراک و طرد شریک برای آن حاکمیت تا چه حد مقتضایی لازم، واجب و ضروری‏ست.

شبهه دوم: اگر بعضی از اسباب، مرجع برخی عبودیت‏ها در دسته‏‏یی از جزییات باشند چه نقصانی متوجه عبودیت مخلوقات از ذرات تا سیارات می‏شود که رو به سوی ذات واجب الوجودی دارند که معبود مطلق است؟

پاسخ: آفریننده حکیم، کائنات را به مثابه درختی آفرید و ذی شعوران را کامل‏ترین میوه آن، و جامع‏ترین میوه در میان ذی شعوران را نیز انسان قرار داد. حال خداوند که حاکم مطلق و آمر مستقل است، خدایی که واحد و احد است و کائنات را آفریده تا خود را بشناساند، تا دوستش داشته باشند، آیا ممکن است انسان را که میوه کائنات است و شکر و عبادت را که عالی‏ترین میوه انسان می‏باشد، شکر و عبادتی را که مهم‏ترین ثمره حیات انسان بلکه غایت فطرت و نتیجه خلقت اوست، به دستان دیگری بسپارد؟ آیا ممکن است نتیجه خلقت و ثمره کائنات را در ضدیت کامل با حکمتش، بیهوده و عبث کند؟ حاشا و کلا... آیا ممکن است رضایت دهد عبادت بندگانش را به دیگران دهند به طرزی که حکمت و ربوبیتش دچار انکار گردد؟ آیا خداوند چنین اجازه‏‏یی می‏دهد؟

نیز خداوندی که با افعال خویش نشان می‏دهد در پی معرفی خود است و می‏خواهد او را دوست بدارند، آیا ممکن است شکرگزاری و احساس دِین و دوستی و بندگی کامل‏ترین مخلوقش را به اسباب دیگر داده و موجب فراموشی خویش گردد تا مقاصد عالیه‏اش در کائنات را انکار کنند؟ ای دوستی که از طبیعت پرستی دست برداشتی، تو بگو!

(طبیعت پرست معترف به خطا) می‏گوید: الحمدلله دو شبهه من حل شد، در خصوص وحدانیت الهی و این که معبود بالحق اوست و جز او کسی شایسته پرستش نیست دو دلیل محکم و روشن بیان کردی که لازمه انکار آن‏ها تکبری بزرگ چون انکار خورشید و روز روشن است.

خاتمه

فردی که مسلک کفرآمیز طبیعت گرای خود را رها کرده و ایمان آورده بود گفت: خدا را شکر شبهه‏‏یی برایم باقی نماند، اما چند سؤال موجب کنجکاویم می‏شود:

سؤال اول: از تنبل‏ها و تارک الصلات‏ها می‏شنویم که می‏گویند: حضرت حق چه نیازی به عبادت‏های ما دارد که در قرآن با تأکید تهدیدمان می‏کند که هرکس ترک عبادت کند مجازات می‏شود و با جزایی چون جهنم عذاب خواهد شد. آیا شایسته است قرآن صحیح و معتدل و عادل با یک خطای جزیی چنین شدید برخورد کند؟

پاسخ: آری، حضرت حق نه فقط به عبادت تو بلکه به هیچ چیز نیازی ندارد، اما تو محتاج عبادتی، زیرا به لحاظ معنا بیماری. ما در رساله‏های متعدد ثابت کرده‏ایم که عبادت برای امراض معنوی چون تریاق و پادزهر است. چه قدر بی‏معناست فرد بیمار خطاب به حکیم مشفقی که اصرار می‏کند داروهای نافع استعمال کند، بگوید «تو چه نیازی به این مطلب داری که تا این حد به من اصرار می‏کنی؟»

اما در این باره که دلیل تهدیدات شدید و مجازات‏های وحشتناک قرآن در خصوص ترک عبادت چیست، باید گفت همان طور که یک پادشاه برای محافظت از حقوق رعیت، فردی را که با خطای خود به حقوق رعیتش تجاوز می‏کند به شدت مجازات می‏نماید؛

کسی که ترک نماز و عبادت می‏کند نیز در حقیقت نسبت به حقوق موجودات که در حکم رعیت سلطان ازل و ابد می‏باشند تجاوزی مهم نموده، ستمی معنوی روا می‏دارد، زیرا کمال موجودات با تسبیح و عبادت در چهره رو به خالقشان نمایان می‏گردد. فردی که ترک عبادت می‏کند عبادت موجودات را نمی‏بیند و نمی‏تواند ببیند و اصولاً آن را انکار می‏کند. در آن صورت موجوداتی را که از نظر عبادت و تسبیح مقامات عالی دارند و هر یک از آن‏ها در حکم مکتوبی صمدانی و آیینه‏‏یی برای اسماء ربّانی هستند، تحقیر کرده و وضعیت آن‏ها را بی‏اهمیت، و خودشان را بی‏مسؤولیت و بی‏روح و پریشان قلمداد می‏کند. او چنین موجوداتی را تحقیر کرده، و کمالات‏شان را نادیده می‏انگارد و به حقوق‏شان تجاوز می‏کند.

آری، هرکس کائنات را با آیینه خویش مشاهده می‏کند. حضرت حق انسان را برای عالم به صورت مقیاس و میزان آفریده است. عالمی خاص از این عالم به هر انسان داده شده که رنگ آن نسبت به اعتقاد قلبی انسان مشخص می‏شود.

مثلاً انسانی که مأیوس و ماتم زده است و می‏گرید، موجودات را گریان و مأیوس می‏بیند و کسی که شاد و خوشحال است و به سبب مژده‏‏یی که به او داده‏اند شادمان می‏خندد، عالم را شاد و خرم و خندان می‏بیند؛ کسی که متفکرانه و جدی عبادت می‏کند و تسبیح می‏گوید عبادت و تسبیح حقیقتاً موجود مخلوقات را به واسطه مرتبه‏‏یی از کشف مشاهده می‏کند. و کسی که بر اثر انکار و غفلت عبادت را ترک گفته است موجودات را مخالف، بر خطا و در ضدّیت با حقیقت کمالاتشان توهم کرده، و به لحاظ معنا به حقوق‏شان تجاوز می‏کند.

تارک الصلوت مذکور، به نفس خود از این لحاظ که مخلوق خداست و مالکیتی بر آن ندارد نیز ستم می‏کند. مالکش برای گرفتن حق مخلوق خود از نفس اماره او، به شدت تهدیدش می‏کند. او عبادت را به عنوان نتیجه خلقت و غایت فطرت ترک نموده است، لذا کاری که می‏کند در حکم تجاوز به حکمت الهی و مشیت ربّانی‏ست. این است که مجازات می‏شود.

حاصل کلام: ترک کننده عبادت، هم به خود ظلم می‏کند (چون نفسش عبد و مملوک حضرت حق است) و هم در برابر حقوق کمالات کائنات، مرتکب تجاوز و ظلم می‏شود. آری، هم چنان‏که کفر تحقیر موجودات است، ترک عبادت نیز انکار کمالات عالم هستی است؛ و چون در حکم تجاوز به حکمت الهی‏ست چنین کسی مستحق تهدیدهای دهشتناک و مجازات‏های شدید می‏باشد.

برای بیان این استحقاق و حقیقت مذکور است که قرآن معجز بیان به صورت اعجاز آمیزی لحن مزبور را برمی گزیند و چون حقیقت بلاغت است با مقتضای حال مطابقت می‏کند.

سؤال دوم: کسی که از طبیعت صرفنظر کرد و به سوی ایمان آمد می‏گوید:

حقیقت بزرگی‏ست که هر موجود در هر مقام و شرایطی تابع مشیت الهی و قدرت ربّانی‏ست؛ این حقیقت آن قدر عظیم است که ذهن محدود ما گنجایش آن را ندارد. فراوانی گسترده که با چشمان خود می‏بینیم و سهولت بی‏نهایتی که در خلقت و ایجاد اشیاء وجود دارد. و در مسیر وحدت، در ایجاد اشیا، سهولت و آسانی بی‏نهایتی هست، در آیاتی مانند:

مَا خَل۟قُكُم۟ وَلَا بَع۟ثُكُم۟ اِلَّا كَنَف۟سٍ وَاحِدَةٍ ۝ وَمَٓا اَم۟رُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَم۟حِ ال۟بَصَرِ اَو۟ هُوَ اَق۟رَبُ()؛ ﭿﯓ ﯔ ﯕ ﯖﯗﯘﯙﯚﯛﯜﭾ ()به صراحت از سهولتی در نهایت درجه آن بحث می‏شود؛ این‏ها نشان می‏دهند که حقیقت بزرگ مذکور، مقبول‏ترین و معقول‏ترین مسأله است. سرّ و حکمت این سهولت چیست؟

Elcevap: Yirminci Mektup’un Onuncu Kelimesi olan وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَى۟ءٍ قَدٖيرٌ beyanında, o sır gayet vâzıh ve kat’î ve mukni bir tarzda beyan edilmiş. Hususan o mektubun zeylinde daha ziyade vuzuh ile ispat edilmiş ki bütün mevcudat, Sâni’-i Vâhid’e isnad edildiği vakit, bir tek mevcud hükmünde kolaylaşır. Eğer Vâhid-i Ehad’e verilmezse bir tek mahlukun icadı, bütün mevcudat kadar müşkülleşir ve bir çekirdek, bir ağaç kadar suubetli olur.

Eğer Sâni’-i Hakiki’sine verilse kâinat bir ağaç gibi ve ağaç bir çekirdek gibi ve cennet bir bahar gibi ve bahar bir çiçek gibi kolaylaşır, suhulet peyda eder. Ve bilmüşahede görünen hadsiz mebzuliyet ve ucuzluğun ve her nev’in suhuletle kesret-i efradı bulunmasının ve kesret-i suhulet ve süratle muntazam, sanatlı, kıymetli mevcudatın kolayca vücuda gelmesinin sırlarına medar olan ve hikmetlerini gösteren yüzer delillerinden ve başka risalelerde tafsilen beyan edilen bir ikisine muhtasar bir işaret ederiz.

Mesela, nasıl ki yüz nefer, bir zabitin idaresine verilse; bir neferin, yüz zabitin idarelerine verilmesinden yüz derece daha kolay olduğu gibi; bir ordunun teçhizat-ı askeriyesi bir merkez, bir kanun, bir fabrika ve bir padişahın emrine verildiği vakit, âdeta kemiyeten bir neferin teçhizatı kadar kolaylaştığı gibi; bir neferin teçhizat-ı askeriyesi müteaddid merkezlere, müteaddid fabrikalara, müteaddid kumandanlara havalesi de âdeta bir ordunun teçhizatı kadar kemiyeten müşkülatlı oluyor. Çünkü bir tek neferin teçhizatı için bütün orduya lâzım olan fabrikaların bulunması gerektir.

Hem bir ağacın sırr-ı vahdet cihetiyle, bir kökte, bir merkezde, bir kanun ile mevadd-ı hayatiyesi verildiğinden binler meyve veren o ağaç, bir meyve kadar suhuletli olduğu bilmüşahede görünür. Eğer vahdetten kesrete gidilse, her bir meyveye lâzım mevadd-ı hayatiye başka yerden verilse her bir meyve, bir ağaç kadar müşkülat peyda eder. Belki ağacın bir enmuzeci ve fihristesi olan bir tek çekirdek dahi o ağaç kadar suubetli olur. Çünkü bir ağacın hayatına lâzım olan bütün mevadd-ı hayatiye, bir tek çekirdek için de lâzım oluyor.

İşte bu misaller gibi yüzler misaller var gösteriyorlar ki vahdette, nihayet derecede suhuletle vücuda gelen binler mevcud, şirkte ve kesrette, bir tek mevcuddan daha ziyade kolay olur.

Sair risalelerde bu hakikat iki kere iki dört eder derecede ispat edildiğinden, onlara havale edip, burada yalnız bu suhulet ve kolaylığın ilim ve kader-i İlahî ve kudret-i Rabbaniye nokta-i nazarında gayet mühim bir sırrını beyan edeceğiz. Şöyle ki:

Sen bir mevcudsun. Eğer Kadîr-i Ezelî’ye kendini versen; bir kibrit çakar gibi hiçten, yoktan, bir emirle, hadsiz kudretiyle, seni bir anda halk eder. Eğer sen kendini ona vermezsen, belki esbab-ı maddiyeye ve tabiata isnad etsen o vakit sen, kâinatın muntazam bir hülâsası, meyvesi ve küçük bir fihristesi ve listesi olduğundan; seni yapmak için kâinatı ve anâsırı ince elek ile eleyip hassas ölçülerle aktar-ı âlemden senin vücudundaki maddeleri toplamak lâzım gelir.

Çünkü esbab-ı maddiye yalnız terkip eder, toplar. Kendilerinde bulunmayanı; hiçten, yoktan yapamadıkları, bütün ehl-i akıl yanında musaddaktır. Öyle ise küçük bir zîhayatın cismini aktar-ı âlemden toplamaya mecbur olurlar.

İşte vahdette ve tevhidde ne kadar kolaylık ve şirkte ve dalalette ne kadar müşkülat var olduğunu anla!

İkincisi, ilim noktasında hadsiz bir suhulet vardır. Şöyle ki:

Kader, ilmin bir nev’idir ki her şeyin manevî ve mahsus kalıbı hükmünde bir miktar tayin eder. Ve o miktar-ı kaderî, o şeyin vücuduna bir plan, bir model hükmüne geçer. Kudret icad ettiği vakit, gayet suhuletle o kaderî miktar üstünde icad eder.

Eğer o şey muhit ve hadsiz ve ezelî bir ilmin sahibi olan Kadîr-i Zülcelal’e verilmezse –sâbıkan geçtiği gibi– binler müşkülat değil belki yüz muhalat ortaya düşer. Çünkü o miktar-ı kaderî ve miktar-ı ilmî olmazsa binler haricî ve maddî kalıplar, küçücük bir hayvanın cesedinde istimal edilmek lâzım gelir.

İşte vahdette nihayetsiz kolaylık ve dalalette ve şirkte hadsiz müşkülatın bir sırrını anla وَمَٓا اَم۟رُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَم۟حِ ال۟بَصَرِ اَو۟ هُوَ اَق۟رَبُ âyeti, ne kadar hakikatli ve doğru ve yüksek bir hakikati ifade ettiğini bil!

Üçüncü Sual: Eskiden düşman, şimdi dost olan mühtedi diyor ki: Şu zamanda çok ileri giden feylesoflar diyorlar ki: “Hiçten hiçbir şey icad edilmiyor ve hiçbir şey idam edilmiyor yalnız bir terkip bir tahlildir ki kâinat fabrikasını işlettiriyor.”

Elcevap: Nur-u Kur’an ile mevcudata bakmayan feylesofların en ileri gidenleri bakmışlar ki tabiat ve esbab vasıtasıyla bu mevcudatın teşekkülat ve vücudlarını –sâbıkan ispat ettiğimiz tarzda– imtina derecesinde müşkülatlı gördüklerinden, iki kısma ayrıldılar.

Bir kısmı sofestaî olup, insanın hâssası olan akıldan istifa ederek, ahmak hayvanlardan daha aşağı düşerek, kâinatın vücudunu inkâr etmeyi; hattâ kendilerinin vücudlarını dahi inkâr etmesini; dalalet mesleğinde esbab ve tabiatın icad sahibi olmalarından daha ziyade kolay gördüklerinden hem kendilerini hem kâinatı inkâr edip, cehl-i mutlaka düşmüşler.

İkinci güruh bakmışlar ki dalalette, esbab ve tabiat mûcid olmak noktasında, bir sinek ve bir çekirdeğin icadı, hadsiz müşkülatı var ve tavr-ı aklın haricinde bir iktidar iktiza ediyor. Onun için bilmecburiye icadı inkâr ediyorlar “Yoktan var olmaz.” diyorlar ve idamı da muhal görüyorlar “Var yok olmaz.” hükmediyorlar. Yalnız harekât-ı zerrat ile tesadüf rüzgârlarıyla bir terkip ve tahlil ve dağılmak ve toplanmak suretinde bir vaziyet-i itibariye tahayyül ediyorlar.

İşte sen gel, ahmaklığın ve cehaletin en aşağı derecesinde, en yüksek akıllı kendini zanneden adamları gör ve dalalet, insanı ne kadar maskara ve süflî ve echel yaptığını bil, ibret al!

Acaba her senede, dört yüz bin envaı birden zemin yüzünde icad eden ve semavat ve arzı altı günde halk eden ve altı haftada, her baharda, kâinattan daha sanatlı, hikmetli zîhayat bir kâinatı inşa eden bir kudret-i ezeliye, bir ilm-i ezelînin dairesinde, planları ve miktarları taayyün eden mevcudat-ı ilmiyeyi göze göstermeyen bir ecza ile yazılan ve görünmeyen bir yazıyı göstermek için sürülen bir ecza misillü, gayet kolay o ma’dumat-ı hariciye olan mevcudat-ı ilmiyeye vücud-u haricî vermeyi o kudret-i ezeliyeden uzak görmek ve icadı inkâr etmek; evvelki güruh olan sofestaîlerden daha ziyade ahmakane ve cahilanedir.

Bu bedbahtlar, âciz-i mutlak ve yalnız bir cüz-i ihtiyarîden başka ellerinde olmayan firavunlaşmış kendi nefisleri, hiçbir şeyi idam ve yok edemediklerinden ve hiçbir zerreyi, bir maddeyi, hiçten, yoktan icad edemediklerinden ve güvendikleri esbab ve tabiatın ellerinde hiçten icad gelmediği cihetle, ahmaklıklarından diyorlar: “Yoktan var olmaz, var da yok olmaz.” deyip bu bâtıl ve hata düsturu, Kadîr-i Mutlak’a teşmil etmek istiyorlar.

Evet, Kadîr-i Zülcelal’in iki tarzda icadı var. Biri, ihtira ve ibda iledir. Yani hiçten, yoktan vücud veriyor ve ona lâzım her şeyi de hiçten icad edip eline veriyor. Diğeri, inşa ile sanat iledir. Yani kemal-i hikmetini ve çok esmasının cilvelerini göstermek gibi çok dakik hikmetler için kâinatın anâsırından bir kısım mevcudatı inşa ediyor. Her emrine tabi olan zerratları ve maddeleri, rezzakıyet kanunuyla onlara gönderir ve onlarda çalıştırır.

Evet, Kādir-i Mutlak’ın iki tarzda hem ibda hem inşa suretinde icadı var. Varı yok etmek ve yoğu var etmek; en kolay en suhuletli, belki daimî, umumî bir kanunudur. Bir baharda, üç yüz bin enva-ı zîhayat mahlukatın şekillerini, sıfatlarını, belki zerratlarından başka bütün keyfiyat ve ahvallerini hiçten var eden bir kudrete karşı “Yoğu var edemez!” diyen adam, yok olmalı!

Tabiatı bırakan ve hakikate geçen zat diyor ki: Cenab-ı Hakk’a zerrat adedince şükür ve hamd ü sena ediyorum ki kemal-i imanı kazandım, evham ve dalaletlerden kurtuldum ve hiçbir şüphem de kalmadı.

اَل۟حَم۟دُ لِلّٰهِ عَلٰى دٖينِ ال۟اِس۟لَامِ وَ كَمَالِ ال۟اٖيمَانِ

سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ

---

Yirmi İkinci Lem'a ⇐ Lem'alar | ⇒ Yirmi Dördüncü Lem'a

---