Fjala e Dymbëdhjetë
بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ اُو۫تِىَ خَيْرًا كَث۪يرًا
Me Emrin e All-llahut, i Gjithëmëshirshmi, Mëshirëploti.
“Dhe atij të cilit i është dhënë urtësia, vërtet që i është dhuruar mirësi e madhe.”([1])
[Kjo Fjale tregon një krahasim të permbledhur mi untësisë së shenjte të Kur'anit Gjithurtësi dhe urtësisë filozofisë; kjo gjithashtu eshtë një permbledhje shumë shkurtuar e udhëzimit dhe edukimit qe urtësia e Kur'an i jep jetës individuale të njeriut dhe jetës shogërore si di përfshin një tregues të epërsisë së Kur'anit ndaj fjalëve tjera Hyjnore, dhe ndaj të gjitha fjalëve. Pra ndodhe Ratër parime në këtë Fjalë]
PARIMI I PARË:
Shiko nëpërmjet teleskopit të tregimit vijues është në formën e një krahasimi, dhe vëre ndryshimet ndërmjet urtësisë së Kur’anit dhe urtësisë së shkencës:
Njëherë, një sundimtar i shquar i cili ishte edhe fetar, edhe mjeshtër i talentuar, deshi ta shkruante Kur’anin Gjithurtësi me një shkrim që t’i përshtatej shejntërisë së kuptimeve të tij dhe mrekullisë në fjalët e tij; dhe deshi t’i vishte Kur’anit një veshje të qëndisur në mënyrë të jashtëzakonshme që t’i shkonte mrekullisë së kalibrit të tij më të lartë.
Dhe kështu, sundimtari skalitës e shkruajti Kur’anin në mënyrë vërtet të mrekullueshme. Ai përdori të gjithë xhevahiret dhe gurët e tij të çmuar në shkrimin e tij. Me qëllim që të tregojë shumëllojshmërinë e të vërtetave të tij të mëdha, Ai i shkroi disa nga shkronjat e tij konkrete (të trupëzuara) me diamant e smerald, disa me rubin e margaritar, disa lloje të tjera me brilante e merxhanë, ndërsa të tjerat i shkroi me ar e argjend. Ai e stolisi dhe e zbukuroi në një mënyrë të tillë saqë gjithkush që e shikoi, si ata që dinin ta lexonin dhe si ata që nuk dinin, e admironin dhe mbetën të mahnitur. Në mënyrë të veçantë, në këndvështrimin e njerëzve të së vërtetës, të cilët perceptuan se bukuria e jashtme ishte një tregues i bukurisë së ndritshme dhe i stolisë tërheqëse të kuptimeve të tij, ai u bë për ta antika më e çmueshme.
Atëherë Sundimtari ia tregoi këtë Kur’an të shkruar artistikisht e të stolisur me xhevahire një filozofi të huaj dhe një dijetari musliman.
Me qëllim që t’i provojë ata, si edhe për shpërblim, ai i urdhëroi ata të dy duke thënë: le të shkruajë secili prej jush një vepër rreth urtësisë së këtij Kur’ani! Së pari shkruajti filozofi një libër, dhe pastaj dijetari musliman shkruajti rreth urtësisë së atij libri.
Libri i filozofit diskutonte vetëm zbukurimet e shkronjave, lidhjet e tyre me njëra tjetrën, gjendjet e disave prej tyre, veçoritë e xhevahireve dhe nga përshkrimet e tyre Ai nuk e preku fare kuptimin e atij Kur’ani, sepse ai filozof i huaj nuk kishte njohuri për shkrimin e arabishtes. Ai madje nuk perceptoi se ai Kur’an i zbukuruar ishte një libër e një vepër që shpreh kuptime të mëdha. Ai e shikoi atë me një vështrim si të ishte një zbukurim antik. Por megjithëse ai nuk e dinte arabishten ishte një inxhinier i mirë, i përshkruante gjendjet shumë mirë, ishte një kimist i aftë, dhe një bizhutier i shkathët. Dhe kështu, ky njeri e shkroi veprën e tij në përputhje me ato mjeshtëri e arte.
Ndërsa dijetari musliman, kur e shikoi atë libër, kuptoi se ai ishte i qartë dhe një Kur’an Gjithurtësi. Dhe kështu ky dashurues i së vërtetës nuk i kushtoi rëndësi stolisë së tij të jashtme, as nuk e preokupoi vetveten me shkronjat e zbukuruara, por ai u preokupua me diçka që ishte një milion herë më e lartë, më e çmueshme, më e hollë, më e nderuar, më e dobishme e më gjithëpërfshirëse se sa çështjet me të cilat u preokupua filozofi i huaj, sepse duke diskutuar të vërtetat e shenjta dhe dritat e mistereve poshtë perdes së zbukurimeve, ai shkroi një komentim të bukur e të vlefshëm për Kur’anin e mrekullueshëm.
Atëherë të dy ata i morën veprat e tyre dhe ia paraqitën Sundimtarit madhështor. Së pari Sundimtari mori veprën e filozofit. Ai e shikoi atë dhe pa se ai vetëdashës dhe njeri adhurues i natyrës kishte punuar shumë, por ai nuk kishte shkruar asgjë rreth urtësisë së vërtetë. Ai nuk kishte kuptuar asgjë rreth kuptimeve të atij libri. Në të vërtetë, ai e kishte bërë lëmsh atë dhe ishte ngatërruar në çështje, duke shfaqur mungesë respekti dhe duke i treguar i pasjellshëm ndaj atij Kur’ani, sepse duke e supozuar atë burim të vërtetash, Kur’anin, të jetë thjesht një zbukurim i pakuptim, ai e kishte fyer atë si diçka pa vlerë, për sa ka të bëjë me kuptimin e tij. Dhe kështu Sundimtari Gjithurtësi e refuzoi veprën e atij filozofi, ia përplasi atë në fytyrën e tij dhe e dëboi atë nga prezenca e Tij.
Pastaj ai mori veprën e dijetarit të kujdesur e të ndërgjegjshëm musliman, dashurues të së vërtetës, dhe pa se ajo vepër ishte një koment shumë i çmuar dhe jashtëzakonisht i dobishëm. Ai e bekoi punën e tij, vlerësoi përpjekjet e tij dhe e përgëzoi atë duke i thënë: “Kjo është me të vërtetë urtësia dhe me të vërtetë autorit të kësaj vepre i jepet titulli ‘Dijetar dhe i urtë’. Ndërsa tjetri është veçse një artizan i cili ka tejkaluar limitet e tij”. Atëherë si shpërblim për veprën e dijetarit musliman, Ai urdhëroi për çdo shkronjë t’i jepen si shpërblim “dhjetë monedha floriri” nga thesari i Tij i pashtershëm.
Në qoftë se ti e ke kuptuar krahasimin, vështroje realitetin e saj dhe shikoje këtë:
Kur’ani i stolisur është ky univers i krijuar me një mjeshtëri artistike të mrekullueshme. Ai Sundimtar është Krijuesi i Gjithurtë i parapërjetësisë. Dhe dy njerëzit, njëri –i huaji– përfaqëson filozofinë dhe filozofët e saj; ndërsa tjetri është Kur’ani dhe studentët e tij.
Po, Kur’ani Gjithurtësi është shpjeguesi më i lartë, dhe përkthyesi më elokuent i Kur’anit të madh të universit. Po, ai është Furkani, Kur’ani, që është kriteri që instrukton njeriun dhe xhindin lidhur me shenjat e krijimit të shkruajtura nga Pena e Fuqisë në faqet e universit dhe në fletët e kohës. Dhe Ai i shikon krijesat, që secila prej tyre është një shkronjë kuptimplote duke mbajtur idenë e diçkaje tjetër; domethënë, ai i shikon krijesat të jenë si tregues për Krijuesin Madhështor. Kështu ai thotë: “Sa bukur janë krijuar ato! Sa shkëlqyeshëm e tregojnë ato bukurinë e Krijuesit të tyre!” Dhe kështu ai zbulon para shikimeve bukurinë e vërtetë të universit.
Sa për filozofinë të cilën ata e quajnë filozofi natyrale ose shkencë, ajo është zhytur tek zbukurimet e shkronjave të qënieve dhe tek lidhjet e tyre, dhe është bërë e shushatur; ajo e ka ngatëruar rrugën e realitetit. Ndërsa shkronjat e këtij libri të madh –universit– duhet të shikohen duke mbajtur një kuptim tjetër, domethënë ato shkronja tregojnë Shkruesin e tyre, Krijuesin, kurse ajo –filozofia– nuk ka vepruar kështu; ajo i shikon qëniet të tregojnë vetveten. Domethënë, ajo i shikon qëniet për vetë qëniet e tyre, dhe i ka diskutuar ato në këtë mënyrë. Kështu, në vend që të thotë “Sa bukur janë bërë ato!” ajo thotë “Sa të bukura janë!” dhe i ka bërë ato të shëmtuara. Duke vepruar kështu, filozofët kanë fyer universin dhe e kanë bërë atë të ankohet për ta. Në të vërtetë, filozofia pa fe është një sofistikë e divorcuar nga realiteti dhe është një fyerje ndaj universit.
PARIMI I DYTË:
Një krahasim midis edukimit moral që urtësia e Kur’anit Gjithurtësi i jep jetës personale dhe çfarë mësimi jep urtësia e filozofisë:
Studenti i sinqertë i filozofisë është një “faraon”, por ai është një faraon i përbuzur, pasi ai adhuron gjënë më të ulët për hir të dobisë së tij; dhe ai merr si Zotin e tij çdo gjë prej të cilës ai përfiton. Pastaj ai student i pafe është ‘kryeneç e i pabindur”, por ai është një kryeneç i mjerë që pranon poshtërimin më të pafund për hir të një kënaqësie; dhe ai është një kokëfortë i ulur, pasi poshtërohet dhe u nënshtrohet individëve si shejtanë, duke u puthur këmbët atyre, për hir të disa dobive të ulëta. Ai student i pa fe është “mendjemadh e despot”, por meqenëse nuk mund të gjejë asnjë pikë mbështetjeje në zemrën e tij, ai është mburravec i pafuqishëm. Është “egoist e vetëdashës” që nuk sheh veçse veten e tij. Kështu qëllimi dhe përpjekja e tij është vetëm të kënaqë dëshirat e tij shtazore; është një “egoist tinëzar” që i kërkon interesat e tij personale brenda interesave kombëtare.
Ndërsa studenti i sinqertë i urtësisë së Kur’anit është një shërbëtor, por ai nuk përulet për të adhuruar as më të madhen e krijesave; ai është një rob i vlerësuar i cili nuk e merr as parajsën, atë mirësi të madhe, si qëllimin e adhurimit të tij. Prandaj ai është një student modest, i drejtë dhe i butë, por ai nuk e ul dhe nuk e poshtëron vetveten përpara ndonjë gjëje përveç Krijuesit të tij dhe nuk vepron veçse brenda kënaqësisë së Tij. Pastaj ai është i varfër dhe i dobët dhe e njeh varfërinë dhe dobësinë e tij, por ai është i vetëmjaftueshëm për shkak të pasurisë në të cilën Zoti i tij Gjithëbujar ka depozituar për të në botën tjetër, ai është i fuqishëm sepse mbështetet tek Fuqia e pafund e Krijuesit të tij. Dhe ai vepron e lufton vetëm për hir të Zotit, për kënaqësinë e Zotit dhe për virtytet.
İşte iki hikmetin verdiği terbiye, iki tilmizin muvazenesiyle anlaşılır.
Üçüncü Esas
Hikmet-i felsefe ile hikmet-i Kur’aniyenin hayat-ı içtimaiye-i beşeriyeye verdiği terbiyeler:
Amma hikmet-i felsefe ise hayat-ı içtimaiyede nokta-i istinadı, “kuvvet” kabul eder. Hedefi, “menfaat” bilir. Düstur-u hayatı, “cidal” tanır. Cemaatlerin rabıtasını, “unsuriyet, menfî milliyet”i tutar. Semeratı ise “hevesat-ı nefsaniyeyi tatmin ve hâcat-ı beşeriyeyi tezyid”dir.
Halbuki kuvvetin şe’ni tecavüzdür. Menfaatin şe’ni her arzuya kâfi gelmediğinden üstünde boğuşmaktır. Düstur-u cidalin şe’ni çarpışmaktır. Unsuriyetin şe’ni başkasını yutmakla beslenmek olduğundan tecavüzdür. İşte bu hikmettendir ki beşerin saadeti selb olmuştur.
Amma hikmet-i Kur’aniye ise nokta-i istinadı, kuvvete bedel “hakk”ı kabul eder. Gayede menfaate bedel, “fazilet ve rıza-yı İlahî”yi kabul eder. Hayatta düstur-u cidal yerine, “düstur-u teavün”ü esas tutar. Cemaatlerin rabıtalarında unsuriyet, milliyet yerine “rabıta-i dinî ve sınıfî ve vatanî” kabul eder. Gayatı, hevesat-ı nefsaniyenin tecavüzatına set çekip ruhu maâliyata teşvik ve hissiyat-ı ulviyesini tatmin eder ve insanı kemalât-ı insaniyeye sevk edip insan eder.
Hakkın şe’ni ittifaktır. Faziletin şe’ni tesanüddür. Düstur-u teavünün şe’ni birbirinin imdadına yetişmektir. Dinin şe’ni uhuvvettir, incizabdır. Nefsi gemlemekle bağlamak, ruhu kemalâta kamçılamakla serbest bırakmanın şe’ni saadet-i dâreyndir.
Dördüncü Esas
Kur’an’ın bütün kelimat-ı İlahiye içinde cihet-i ulviyetini ve bütün kelâmlar üstünde cihet-i tefevvukunu anlamak istersen şu iki temsile bak:
Birincisi: Bir sultanın iki çeşit mükâlemesi, iki tarzda hitabı vardır. Birisi, âdi bir raiyet ile cüz’î bir iş için hususi bir hâcete dair, has bir telefonla konuşmaktır. Diğeri, saltanat-ı uzma unvanıyla ve hilafet-i kübra namıyla ve hâkimiyet-i âmme haysiyetiyle evamirini etrafa neşir ve teşhir maksadıyla bir elçisiyle veya büyük bir memuruyla konuşmaktır ve haşmetini izhar eden ulvi bir fermanla mükâlemedir.
İkinci Temsil: Bir adam, elinde bir âyineyi güneşe karşı tutar. O âyine miktarınca bir ışık ve yedi rengi câmi’ bir ziya alır; o nisbetle güneşle münasebettar olur, sohbet eder. Ve o ışıklı âyineyi, karanlıklı hanesine veya dam altındaki bağına tevcih etse güneşin kıymeti nisbetinde değil, belki o âyinenin kabiliyeti miktarınca istifade edebilir.
Diğeri ise hanesinden veya bağının damından geniş pencereler açar. Gökteki güneşe karşı yollar yapar. Hakiki güneşin daimî ziyasıyla sohbet eder, konuşur ve lisan-ı hal ile böyle minnettarane bir sohbet eder. Der: “Ey yeryüzünü ışığıyla yaldızlayan ve bütün çiçeklerin yüzünü güldüren dünya güzeli ve gök nazdarı olan nâzenin güneş! Onlar gibi benim haneciğimi ve bahçeciğimi ısındırdın, ışıklandırdın.” Halbuki âyine sahibi böyle diyemez. O kayıt altındaki güneşin aksi ise âsârı mahduddur. O kayda göredir.
İşte bu iki temsilin dürbünüyle Kur’an’a bak. Tâ ki i’cazını göresin ve kudsiyetini anlayasın.
Evet, Kur’an der ki: “Eğer yerdeki ağaçlar kalem olup denizler mürekkep olsa Cenab-ı Hakk’ın kelimatını yazsalar, bitiremezler.” Şimdi şu nihayetsiz kelimat içinde en büyük makam, Kur’an’a verilmesinin sebebi şudur ki:
Kur’an, ism-i a’zamdan ve her ismin a’zamlık mertebesinden gelmiş. Hem bütün âlemlerin Rabb’i itibarıyla Allah’ın kelâmıdır. Hem bütün mevcudatın ilahı unvanıyla Allah’ın fermanıdır. Hem semavat ve arzın Hâlık’ı haysiyetiyle bir hitaptır. Hem rububiyet-i mutlaka cihetinde bir mükâlemedir. Hem saltanat-ı âmme-i Sübhaniye hesabına bir hutbe-i ezeliyedir. Hem rahmet-i vâsia-i muhita noktasında, bir defter-i iltifatat-ı Rahmaniyedir. Hem uluhiyetin azamet-i haşmeti haysiyetiyle, başlarında bazen şifre bulunan bir muhabere mecmuasıdır. Hem ism-i a’zamın muhitinden nüzul ile arş-ı a’zamın bütün muhatına bakan, teftiş eden hikmet-feşan bir kitab-ı mukaddestir.
İşte bu sırdandır ki “kelâmullah” unvanı kemal-i liyakatle Kur’an’a verilmiş.
Amma sair kelimat-ı İlahiye ise bir kısmı, has bir itibar ile ve cüz’î bir unvan ve hususi bir ismin cüz’î tecellisi ile ve has bir rububiyet ile ve mahsus bir saltanat ile ve hususi bir rahmet ile zâhir olan kelâmdır. Hususiyet ve külliyet cihetinde dereceleri muhteliftir. Ekser ilhamat bu kısımdandır. Fakat derecatı çok mütefavittir.
Mesela, en cüz’îsi ve basiti, hayvanatın ilhamatıdır. Sonra avam-ı nâsın ilhamatıdır. Sonra avam-ı melâikenin ilhamatıdır. Sonra evliya ilhamatıdır. Sonra melâike-i izam ilhamatıdır. İşte şu sırdandır ki kalbin telefonuyla vasıtasız münâcat eden bir veli der:
حَدَّثَنِي قَلْبِي عَنْ رَبِّي Yani “Kalbim, benim Rabb’imden haber veriyor.” Demiyor: “Rabbü’l-âlemîn’den haber veriyor.” Hem der: “Kalbim, Rabb’imin âyinesidir, arşıdır.” Demiyor: “Rabbü’l-âlemîn’in arşıdır.” Çünkü kabiliyeti miktarınca ve yetmiş bine yakın hicabların nisbet-i ref’i derecesinde mazhar-ı hitap olabilir.
İşte bir padişahın saltanat-ı uzması haysiyetiyle çıkan fermanı, âdi bir adamla cüz’î bir mükâlemesinden ne kadar yüksek ve âlî ise ve gökteki güneşin feyzinden istifade, âyinedeki aksinin cilvesinden istifadeden ne derece çok ve faik ise Kur’an-ı Azîmüşşan dahi o nisbette bütün kelâmların ve hep kitapların fevkindedir.
Kur’an’dan sonra ikinci derecede kütüb-ü mukaddese ve suhuf-u semaviyenin dereceleri nisbetinde tefevvukları vardır. O sırr-ı tefevvuktan hissedardırlar.
Eğer bütün cin ve insanın Kur’an’dan tereşşuh etmeyen bütün güzel sözleri toplansa yine Kur’an’ın mertebe-i kudsiyesine yetişip tanzir edemez.
Eğer Kur’an’ın ism-i a’zamdan ve her ismin a’zamlık mertebesinden geldiğini bir parça fehmetmek istersen Âyetü’l-Kürsî
ve âyet-i وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ
ve âyet-i قُلِ اللّٰهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ
ve âyet-i يُغْشِي الَّيْلَ النَّـهَارَ يَطْلُبُهُ حَث۪يثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِاَمْرِه۪
ve âyet-i يَٓا اَرْضُ ابْلَع۪ي مَٓاءَكِ وَيَا سَمَٓاءُ اَقْلِع۪ى
ve âyet-i تُسَبِّحُ لَهُ السَّمٰوَاتُ السَّبْعُ وَالْاَرْضُ وَمَنْ ف۪يهِنَّ
ve âyet-i مَا خَلْقُكُمْ وَلَا بَعْثُكُمْ اِلَّا كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ
ve âyet-i اِنَّا عَرَضْنَا الْاَمَانَةَ عَلٰى السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَالْجِبَالِ
ve âyet-i يَوْمَ نَطْوِي السَّمَٓاءَ كَطَىِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ
ve âyet-i وَمَا قَدَرُوا اللّٰهَ حَقَّ قَدْرِه۪ وَالْاَرْضُ جَم۪يعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ
ve âyet-i لَوْ اَنْزَلْنَا هٰذَا الْقُرْآنَ عَلٰى جَبَلٍ لَرَاَيْتَهُ
gibi âyetlerin küllî, umumî, ulvi ifadelerine bak.
Hem başlarında اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ veyahut سَبَّحَ ve يُسَبِّحُ bulunan surelerin başlarına dikkat et. Tâ bu sırr-ı azîmin şuâını göresin. Hem الٓمٓ lerin ve الٓرٰ ların ve حٰمٓ lerin fatihalarına bak; Kur’an’ın, Cenab-ı Hakk’ın yanında ehemmiyetini bilesin.
Eğer şu “Dördüncü Esas”ın kıymettar sırrını fehmettin ise enbiyaya gelen vahyin ekseri melek vasıtasıyla olduğunu ve ilhamın ekseri vasıtasız olduğunu anlarsın. Hem en büyük bir veli, hiçbir nebinin derecesine yetişmediğinin sırrını anlarsın. Hem Kur’an’ın azametini ve izzet-i kudsiyetini ve ulviyet-i i’cazının sırrını anlarsın. Hem mi’racın sırr-ı lüzumunu, yani tâ semavata, tâ Sidretü’l-münteha’ya, tâ Kab-ı Kavseyn’e gidip, اَقْرَبُ اِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَر۪يدِ olan Zat-ı Zülcelal ile münâcat edip tarfetü’l-aynda yerine gelmek sırrını anlarsın.
Evet, şakk-ı kamer, nasıl ki bir mu’cize-i risaletidir; nübüvvetini cin ve inse gösterdi. Öyle de mi’rac dahi bir mu’cize-i ubudiyetidir; habibiyetini, ervah ve melâikeye gösterdi.
اَللّٰهُمَّ صَلِّ وَسَلِّمْ عَلَيْهِ وَعَلٰى آلِهِ كَمَا يَلِيقُ بِرَحْمَتِكَ وَبِحُرْمَتِهِ آمِينَ
- ↑ Kur’an, 2:269