Fjala e Njëzet e Shtatë
Trajtesa e ixhtihadit
[Pesë ose gjashte vjet me parë në një shtjellim Arabisht, unë shkrova lidhur me söshtjen ge ka të bijë me ixhtihadin. Tani me kerkesën e dy prej vëllezërve të mi, kjo Fjale u shkrua me gellim gë të udhëzojë atë gë nuk e njeh limitin në kêto ceshtje dhe që të perceptojë atë tek e cila ai duhet të gëndrojë]
بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Me Emrin e All-llahut, i Gjithëmëshirshmi, Mëshirëploti.
وَلَو۟ رَدُّوهُ اِلَى الرَّسُولِ وَ اِلٰٓى اُولِى ال۟اَم۟رِ مِن۟هُم۟ لَعَلِمَهُ الَّذٖينَ يَس۟تَن۟بِطُونَهُ مِن۟هُم۟
“Sikur t’ia kishin paraqitur atë (çështje për shqyrtim) të Dërguarit apo njerëzve të tjerë drejtues të tyre, shqyrtuesit përkatës do ta kishin kuptuar atë prej tyre (menjëherë).”([1])
Dera e Ixhtihadit([2]) në Sheriat është e hapur, por në kohën aktuale ndodhen “Gjashtë Pengesa” që e bllokojnë hyrjen tek ajo.
E para:
Në dimër kur stuhitë janë të forta, edhe vrimat e vogla bllokohen, në asnjë mënyrë nuk do të ishte e arsyeshme të hapësh dyer të reja. Në sulmet e rrepta të përmbytjeve të fuqishme të bësh hapje në mur me qëllim që ta riparosh atë, të çon në mbytje e shkatërrim.. Në të njëjtën mënyrë, në këtë kohë mohimi e sulmesh prej zakoneve të huaja, të sundimit të tyre, në kohën kur shumohen bidatet, risitë, dhe prej shkatërrimit të çudhëzimit, të hapësh dyer të reja në kështjellën e Islamit në emrin e Ixhtihadit, dhe të bësh hapje të tilla në murë që do të shtronin rrugën për tinëzarët dhe për shkatërruesit në emrin e Ixhtihadit, ky është një krim kundra Islamit.
E dyta:
Mësimet themelore të fesë kërkojnë që Ixhtihadi të mos ndërhyjë në to, sepse ato janë të përcaktuara, të qarta e të sigurta. Për më tepër, ato mësime themelore janë si ushqimi bazë dhe si furnizimi. Ndërsa në këtë kohë të gjitha përpjekjet dhe orvatjet duhet të bëhen për t’i gjallëruar ato mësime themelore e për t’i mbështetur, ato po braktisen e po zvetënohen. Kështu t’i braktisësh ato, pavarësisht të qënit e tyre midis çështjeve teorike të Islamit dhe pavarësisht se ato interpretime të pastërta e të sinqerta të gjeneratave të para të Islamit nuk konsiderohen të ngushta për kërkesat e të gjitha kohëve, të bësh interpretime të reja të Sheriatit në mënyrë arbitrare, kjo do të ishte një bidat dhe një tradhti ndaj Islamit.
E treta:
Ashtu si artikujt e ndryshëm në treg që kërkohen sipas stinës dhe që qarkullojnë kohë pas kohe dhe që janë në kërkim të njëratjetrës, po ashtu, në ekspozitën e botës dhe të qytetërimit njerëzor, në çdo shekull mallrat e ndryshme kërkohen e janë shumë në kërkim; ato shfaqen në treg, kërkesat për to bëhen tërheqëse dhe kërkojnë tërheqjen e tyre, shikimet janë orientuar tek ato, dhe mendjet janë tërhequr pas tyre, ashtu siç kërkohen, për shembull, në kohën aktuale mallrat e politikës, të siguruarit e mjeteve të jetesës së kësaj bote, dhe siç kërkohet nga filo-zofia... Ndërsa ne shohim se artikujt më të shtrenjtë e më të çmueshëm dhe mallrat më të kërkuara e të pranuara në epokën e njerëzve të drejtë të gjeneratave të para të Islamit, dhe ajo që kërkohej më shumë në tregjet e kohës së tyre ishte të kënaqnin All-llahun xh.sh. Krijuesin e qiejve dhe të tokës, të qëndronin tek limitet e përcaktuara prej Tij, të nxirrnin si përfundime të deduktueshme urdhëresat dhe ndalesat prej Fjalës së Tij madhështore dhe të përpiqeshin të fitonin mjetet që të çonin tek lumturia e përjetshme, dyert e së cilës i hapi përjetësisht Kur’ani dhe drita vezulluese e profetësisë.
Në atë kohë, meqenëse mendjet, zemrat dhe shpirtërat ishin orientuar me të gjithë fuqinë për të kuptuar dëshirat e Krijuesit të qiejve e të tokës, diskutimet, bisedimet, ngjarjet dhe rrethanat e jetës shoqërore të njeriut, që të gjitha shikonin tek njohja e kënaqësisë së Zotit xh. sh.. Meqenëse jeta e tyre me të gjitha aspektet e saj vepronte në përputhje me kënaqësinë e Zotit të të gjitha botëve, cilido që kishte aftësi të lartë, zemra e tij dhe natyra, në mënyrë të pavetëdijshme, mori prej çdo gjëje udhëzim për njohjen e Zotit xh.sh..
Ai merrte mësim nga rrethanat, nga ngjarjet dhe nga diskutimet që ndodhën në atë kohë. Sikur çdo gjë u bë një mësues për një person të tillë, dhe në natyrën e tij dhe në prirjen u ngulitën njohuritë paraprake për Ixhtihadin. Ai mësim dhe ai instruksion natyral e ndriçuan atë deri në një shkallë të tillë sigurie, saqë ai pothuajse ishte i aftë ta interpretonte Sheriatin edhe pa pasë fituar njohje Ai ndriçohej pa zjarr... Kështu kur dikush si ky person i gatshëm, i cili mori një instruksion të tillë natyral në këtë mënyrë, filloi të punonte për të interpretuar Sheriatin, aftësia e tij, që ishte bërë si një shkrepëse shfaqi misterin e ‘Dritës mbi Dritë’. Ai u aftësua për ta interpretuar atë duke u bërë muxhtehid në një mënyrë të shpejt dhe në një kohë të shkurtër.
Megjithatë në këtë kohë, për shkak të sundimit të qytetërimit evropian, të epërsisë së filozofisë materialiste dhe të ndërlikimit të kushteve të jetës së kësaj bote, mendjet dhe zemrat janë shpërndarë dhe përpjekja e interesimet janë ndarë. Mendjet janë bërë të egra e të huaja për çështjet shpirtërore.
Kështu, për shkak të kësaj, në qoftë se tani do të gjendej dikush me zgjuarsinë e Sufjan Ibnu Ujejne, i cili e mësoi përmendësh Kur’anin kur ishte katër vjeç dhe mbante diskutime me dijetarët, ai do të kishte nevojë për kohë dhjetë herë më shumë se sa ajo e Sufjanit që të bëhej i aftë për të arritur shkallën e Ixhtihadit.
Domethënë, në qoftë se Sufjani e fitoi dijen për dhjetë vjet, këtij personit tjetër në këtë kohë, do t’i nevojitej njëqind vjet, sepse periudha e studimit natyral e Sufjanit filloi në kohën e maturisë, përgjegjësisë. Prirja dhe aftësitë e tij u përgatitën dalngadalë dhe u ndriçuan; ato morën mësim prej çdo gjëje dhe u bënë si një shkrepëse për ta ndezur.
Ndërsa personi tjetër në epokën e tanishme, meqenëse mendimi i tij është zhytur në filozofi, mendja e tij është kredhur në politikë, zemra e tij është trullosur tek jeta e kësaj bote, prirja dhe aftësitë e tij janë larguar nga Ixhtihadi... Padyshim prirja dhe gatishmëria e tij janë larguar nga fuqia e Ixhtihadit deri në atë shkallë, aq sa janë ato të preokupuara me shkencat moderne, dhe kanë mbetur aq prapa tij, aq sa janë bërë ata të ditur në shkencat fizike. Prandaj ai nuk mund të thotë: “Unë jam aq i zgjuar sa ai, përse të mos e arrij nivelin e tij?” Ai nuk ka të drejtë ta thotë këtë, dhe nuk mund të jetë i të njëjtit nivel me të.
E katërta:
Prirja e trupit për t’u zgjeruar për hir të rritjes dhe të zhvillimit, në qoftë se është e brendshme, është tregues i plotësimit. Ndërsa në qoftë se prirja vjen nga jashtë, është shkaku i çarjes së lëkurës së atij trupi, domethënë, të rrënojë e shkatërrojë dhe jo të zgjerojë e zhvillojë.
Dhe kështu, ekzistenca e dëshirës së Ixhtihadit dhe dëshira për t’u zgjeruar në fe ishin të pranishme tek ata brenda sferës së Islamit nëpërmjet derës së takvasë, të përkushtimit të plotë, dhe nëpërmjet bindjes e nënshtrimit ndaj mësimeve themelore të Islamit, ashtu si gjeneratat e hershme të devotshëm e të drejtë, dhe ky është tregues i plotësimit dhe i të qënit i plotësuar. Por në qoftë se një prirje e tillë dhe një dëshirë për Ixhtihad vijnë nga ata që i braktisin mësimet esenciale të fesë, të cilët preferojnë jetën e kësa bote mbi atë të botës tjetër, dhe që janë njollosur e ndotur me filozofinë materialiste, atëherë ky është një mjet për të shkatërruar trupin e Islamit dhe është heqje e zinxhirit të Sheriatit nga qafa.
E pesta:
Ndodhen tri pikëpamje që e bëjnë tokësor Ixhtihadin në këtë kohë dhe e largojnë atë nga të qënit qiellor. Mirëpo, Sheriati është qiellor, i shpallur, dhe meqenëse Ixhtihadet i bëjnë të njohura urdhëresat e fshehura të sheriatit, atëherë edhe ato janë qiellorë.
E para: Urtësia e një urdhërese është një gjë, ndërsa asryeja për të është diçka e ndryshme. Urtësia e dobia janë shkaku i zgjedhjes dhe i preferencës së saj, dhe jo mjete për qënien e saj e domosdoshme dhe e krijuar. Ndërsa arsyeja është mjeti i ekzistencës së asaj urdhërese. Për shembull, faljet e detyruara shkurtohen kur je në udhëtim; dy rekatë kryhen. Arsyeja për këtë lejim të Sheriatit është udhëtimi, ndërsa urtësia e saj është vështirësia. Në qoftë se do të ekzistonte udhëtimi dhe nuk do të kishte vështirësi, përsëri namazet shkurtohen, sepse ekziston arsyeja e cila është udhëtimi. Por në qoftë se nuk do të kishte udhëtim, mirëpo edhe sikur të ndodheshin njëqind vështirësi, atëherë ato vështirësi nuk mund të jenë arsye për shkurtimin e faljeve. Kështu në kundërshtim me këtë fakt, pikëpamja e Ixhtihadit në këtë kohë shikon tek interesi dhe tek urtësia në vend të arsyes dhe e bën gjykimin e tij sipas kësaj. Padyshim që një Ixhtihad i tillë është tokësor dhe jo qiellor.
E dyta: Pikëpamja e këtij shekulli aktual shikon së pari dhe pikërisht tek lumturia e kësaj bote dhe i orienton vendimet drejt tij, kurse pikëpamja e sheriatit shikon së pari dhe pikërisht lumturinë e botës së tjetër, e shikon lumturinë e kësaj bote në vend të dytë dhe e merr këtë botë si mjet për Ahiretin. Domethënë, pikëpamja e kësaj kohe është e huaj nga shpirti i Sheriatit dhe nga qëllimet e tij; prandaj nuk mund të bëjë ixhtihad në emër të sheriatit.
E treta: Ndodhet një rregull Sheriati: اِنَّ الضَّرُورَاتِ تُبٖيحُ ال۟مَح۟ظُورَاتِ "Domosdoshmëria bën të legueshme atë që është e ndaluar.", ky rregull nuk shtë i përgjithshëm, sepse domosdoshmëria në qoftë se nuk buron nga harami, e ndaluara, mund të jetë shkak për lejimin e haramit. Ose ndryshe, domosdoshmëria e cila buron nga zgjedhja e keqe e individit, ose nga mënyra e rrugëve të paligjshme, ajo nuk mund të jetë arsye, apo shkak për të lejuar të ndaluarat, as bosht për rregullat e lejimit.
Për shembull, në qoftë se dikush e bën vetveten të dehur në një mënyrë të paligjshme nëpërmjet zgjedhjes së tij të keqe, sipas dijetarë- ve të Sheriatit aktet e tij veprojnë kundra tij dhe nuk mund të konsiderohen të justifikuara. Në qoftë se ai divorcon gruan e tij, divorci hyn në fuqi dhe në qoftë se kryen një krim, ai merr ndëshkim. Por në qoftë se është pa zgjedhjen e tij, divorci nuk hyn në fuqi, as nuk merr ai ndëshkim. Dhe për shembull, edhe sikur një alkoolist të jetë lëshuar pas alkoolit deri në shkallën e domosdoshmërisë, ai nuk mund të të thotë se “Alkooli është një domosdoshmëri, dhe se është hallall -e lejuar- për mua.”
Kështu, në këtë kohë ndodhen shumë çështje që kanë arritur shkallën e domosdoshmërisë dhe kanë marrë formën e një fatkeqësie të përgjithshme duke goditur njerëzit. Këto meqenëse kanë buruar nga zgjedhja e keqe, nga dëshirat e paligjshme dhe nga aktet e ndaluara, atëherë, këto ndonëse quhen domosdoshmëri nuk mund të jenë arsye për rregullat e lejimit dhe nuk mund të lejohen për hir të tyre të ndaluarat. Meqenëse njerëzit e Ixhtihadit në këtë kohë i kanë bërë ato domosdoshmëri si bosht për rregullat e Sheriatit, atëherë Ixhtihadet e tyre janë bërë tokësore, janë bërë rezultatet e tekave të tyre dhe të njollosura e të ndotura nga filozofia materialiste; prandaj ato nuk mund të jenë qiellore dhe aspak në përputhje me Sheriatin, sepse çdo sjellje lidhur me urdhëresat dhe dispozitat e Krijuesit të qiejve dhe të tokës dhe çdo ndërhyrje në ibadetin e shërbëtorëve të Tij pa lejen e Krijuesit është e refuzueshme.
Për shembull, disa njerëz të pakujdesshëm e miratojnë mbajtjen e hutbes së ditës së xhuma dhe të disa shenjave të Islamit në gjuhën e atij vendi, duke e përdorur në vend të arabishtes, për dy arsye:
E para: “Që njerëzit e zakonshëm nga masat e muslimanëve të mund të kuptojnë ngjarjet politike.”
Por politikat e kohës aktuale janë bërë aq të ngatërruara e të përziera me gënjeshtra, me dredhi e ligësi saqë janë bërë tamam si pëshpëritjet e djallit. Dhe predikatorja – hutbeja– është vendi për të dhënë shpalljen Hyjnore; kështu pëshpëritjet e politikës nuk kanë të drejtë të ngjiten në atë pozitë të lartë.
Arsyeja e dytë: “Predikimi i xhumasë është për të kuptuar paralajmërimet e disa sureve të Kur’anit.”
Po, në qoftë se shumica e muslimanëve do t’iu bindeshin mësimeve thelbësore të Islamit, çështjeve të pakundërshtueshme të Islamit dhe urdhëresave të njohura të domosdoshme dhe t’i zbatonin ato, atëherë të lexuarit e predikimit në gjuhën e njohur dhe përkthimi i Kur’anit([3]), nëse do të ishte e mundur, mund të jetë e dëshirueshme, me qëllim që të kuptohen çështjet teorike të Sheriatit, temat e tij të holla dhe këshillat e pakuptueshme.
Por në këtë kohën tonë, urdhëresat e njohura e të qarta janë neglizhuar, si domosdoshmëria e namazit dhe e zekatit, agjërimi, paligjshmëria e vrasjes, kurvërimi dhe pija alkoolike. Njerëzit e zakonshëm muslimanë nuk kanë aq nevojë për mësime rredh njohjes së kësaj domos-doshmërie dhe asaj paligjshmërie, sa kanë nevojë për nënshtrimin ndaj atyre dispozitave dhe urdhërave dhe për t’i ndjekur ato në jetët e tyre. Dhe kjo nuk plotësohet veçse nëpërmjet përsëritjes së tyre dhe nxitjes e paralajmërimit për t’ua kujtuar ato dekrete të shenjta duke ngjallur entuziazmin e Islamit në damarët e tyre dhe duke ndezur ndjenjat e besimit tek ata me qëllim që të zgjohen e t’u binden atyre dispozitave të pastërta.
Ndërsa muslimani i zakonshëm sado i paditur të jetë e kap këtë kuptim të përgjithshëm nga Kur’ani Kerim dhe nga hutbeja në gjuhën arabe, kupton nga thellësitë e zemrës së tij dhe thotë: “Predikuesi dhe hafizi i Kur’anit po i kujton vetes së tij dhe po u kujton edhe të tjerëve shtyllat e imanit dhe themelet e Islamit të cilat janë të njohura nga unë dhe nga të tjerët, dhe po na i mëson ne dhe është duke i recituar ato” dhe këtu atij i mbushet zemra me dëshirë të zjarrtë për t’i zbatuar ato dispozita.
Çfarë fjalësh ka në univers që mund të krahasohen me atë të Kur’anit Gjithurtësi, me mësimet e tij të mrekullueshme me kujtuesat instruktive dhe me paralajmërimet e nxitjet e tij të cilat vijnë nga Froni më i lartë!
E gjashta:
Meqenëse muxhtehidët -interpretuesit e mëdhenj të Sheriatit- midis të drejtëve të gjeneratave të hershme të Islamit ishin të afërt me kohën e sahabëve të Profetit (A.S.M.), me epokën e dritës dhe epokën e të vërtetës, patën mundësi të merrnin një dritë të pastër dhe kështu bënë ixhtihade. Por, muxhtehidët e kësaj kohe e shikojnë librin e realitetit nga prapa aq shumë perdesh dhe nga një distancë e largët e tillë, sa që ata edhe shkronjën më të qartë të tij do ta shikonin me shumë vështirësi.
Në qoftë se ti thua: “Sahabët gjithashtu ishin qënie njerëzore dhe nuk janë pa gabime e kontradikta, ndërsa boshti i ixhtihadeve dhe burimi i dispozitave të Sheriatit është drejtësia dhe vërtetësia e sahabë- ve, saqë i gjithë ummeti është me mendim unanim, se: “Të gjithë sahabët janë të drejtë dhe flasin të vërtetën.”
Përgjigjja: Po, shumica absolute e sahabëve të Profetit (A.S.M.) ishin dashuruesit e të vërtetës, përmalluesit dhe admiruesit e drejtësisë, sepse në atë epokë, shëmtia e gënjeshtrës dhe e shtirësisë tregoheshin me të gjithë shëmtinë, ndërsa bukuria e së drejtës dhe vërtetësia tregoheshin me të gjithë bukurinë në një mënyrë të tillë, saqë distanca midis tyre ishte aq e largët sa nga toka për tek Froni më i lartë. Distanca midis tyre ishte aq e dukshme sa ajo nga thellësirat e Musejleme Gënjeshtarit në ultësirën më të ulët për tek shkalla e vërtetësisë së Profetit Muhammed Alejhis-salatu ves-selam në lartësinë më të lartë.
Në të vërtetë, ashtu siç ishte gënjeshtra ajo që e solli Musejlemen tek ultësia më e ulët, po ashtu ishte vërtetësia e drejtësia të cilat e ngritën Muhammedin Alejhis-salatu ves-selam, të besuarin e të drejtin, tek lartësia më e lartë.
Kështu, sahabët të cilët kishin ndjenja të larta dhe morale të mira dhe që u ndriçuan me dritën e bisedimit të Diellit të Profetësisë, nuk i shtrin duart e tyre tek maskarallëqet dhe ndyrësitë e gënjeshtrës në dyqanin e Musejlemes i cili ishte aq i shëmtuar dhe shkaku i tatëpjetës, dhe kështu ata iu shmangën mosbesimit. Gjithashtu ata iu shmangën edhe gënjeshtrës, shoqes së mosbesimit dhe u përpoqën aq sa ishte e mundur, -në mënyrë të veçantë lidhur me urdhëresat e Sheriatit dhe përhapjen dhe transmetimin e tyre- në kërkimin e së vërtetës e të drejtësisë, të cilat janë aq të holla dhe mjetet e krenarisë e të lavdisë, të ngjitjes e të përparimit dhe ishin më të kërkuarat nga thesari i lart i Lavdisë së Profetësisë, të cilat ndriçojnë jetën shoqërore të njeriut me madhështinë e tyre të bukur, dhe ata ishin në përputhje me to dhe të dëshirueshëm për to. Kjo është e sigurt dhe e vërtetuar.
Ndërsa në këtë kohë, distanca midis të vërtetës dhe gënjeshtrës është bërë aq e ngushtë dhe janë aq afër me njëra tjetrën, sa distanca sup më sup. Është krejtësisht e lehtë të kalosh nga vërtetësia për tek gënjeshtra. Madje gënjeshtra preferohet mbi vërtetësinë për shkak të propagandës politike. Dhe kështu, në qoftë se gjërat më të shëmtuara dhe gjërat më të holla e të bukura shiten së bashku në të njëjtin dyqan për të njëjtin çmim, atëherë me siguri xhevahiri i vërtetësisë dhe i drejtësisë, i cili është më i lartë dhe kalon tek esenca e realitetit, nuk do të sigurohej verbërisht duke u mbështetur tek fjala dhe njohja e dyqanxhiut.
PËRFUNDIM
Asırlara göre şeriatlar değişir. Belki bir asırda, kavimlere göre ayrı ayrı şeriatlar, peygamberler gelebilir ve gelmiştir. Hâtemü’l-Enbiya’dan sonra şeriat-ı kübrası, her asırda, her kavme kâfi geldiğinden muhtelif şeriatlara ihtiyaç kalmamıştır. Fakat teferruatta, bir derece ayrı ayrı mezheplere ihtiyaç kalmıştır.
Evet, nasıl ki mevsimlerin değişmesiyle elbiseler değişir, mizaçlara göre ilaçlar tebeddül eder. Öyle de asırlara göre şeriatlar değişir, milletlerin istidadına göre ahkâm tahavvül eder. Çünkü ahkâm-ı şer’iyenin teferruat kısmı, ahval-i beşeriyeye bakar. Ona göre gelir, ilaç olur.
Enbiya-i sâlife zamanında, tabakat-ı beşeriye birbirinden çok uzak ve seciyeleri hem bir derece kaba hem şiddetli ve efkârca iptidaî ve bedeviyete yakın olduğundan, o zamandaki şeriatlar, onların haline muvafık bir tarzda ayrı ayrı gelmiştir. Hattâ bir kıtada bir asırda, ayrı ayrı peygamberler ve şeriatlar bulunurmuş.
Sonra Âhir Zaman Peygamberinin gelmesiyle, insanlar güya iptidaî derecesinden idadiye derecesine terakki ettiğinden çok inkılabat ve ihtilatat ile akvam-ı beşeriye bir tek ders alacak, bir tek muallimi dinleyecek, bir tek şeriatla amel edecek vaziyete geldiğinden, ayrı ayrı şeriata ihtiyaç kalmamıştır, ayrı ayrı muallime de lüzum görülmemiştir.
Fakat tamamen bir seviyeye gelmediğinden ve bir tarz-ı hayat-ı içtimaiye de giymediğinden mezhepler taaddüd etmiştir.
Eğer beşerin ekseriyet-i mutlakası bir mekteb-i âlînin talebesi gibi bir tarz-ı hayat-ı içtimaiyeyi giyse, bir seviyeye girse o vakit mezhepler tevhid edilebilir. Fakat bu hal-i âlem, o hale müsaade etmediği gibi mezahib de bir olmaz.
Eğer desen: Hak bir olur, nasıl böyle dört ve on iki mezhebin muhtelif ahkâmları hak olabilir?
Elcevap: Bir su, beş muhtelif mizaçlı hastalara göre nasıl beş hüküm alır; şöyle ki: Birisine, hastalığının mizacına göre su ilaçtır, tıbben vâcibdir. Diğer birisine hastalığı için zehir gibi muzırdır, tıbben ona haramdır. Diğer birisine az zarar verir, tıbben ona mekruhtur. Diğer birisine zararsız menfaat verir, tıbben ona sünnettir. Diğer birisine ne zarardır, ne menfaattir; âfiyetle içsin, tıbben ona mübahtır. İşte hak burada taaddüd etti. Beşi de haktır. Sen diyebilir misin ki: “Su yalnız ilaçtır, yalnız vâcibdir, başka hükmü yoktur.”
İşte bunun gibi ahkâm-ı İlahiye, mezheplere hikmet-i İlahiyenin sevkiyle ittiba edenlere göre değişir hem hak olarak değişir ve her birisi de hak olur, maslahat olur.
Mesela, hikmet-i İlahiyenin tensibiyle İmam-ı Şafiî’ye ittiba eden, ekseriyet itibarıyla Hanefîlere nisbeten köylülüğe ve bedevîliğe daha yakın olup cemaati bir tek vücud hükmüne getiren hayat-ı içtimaiye de nâkıs olduğundan, her biri bizzat dergâh-ı Kādıyü’l-Hâcat’ta kendi derdini söylemek ve hususi matlubunu istemek için imam arkasında Fatiha’yı birer birer okuyorlar. Hem ayn-ı hak ve mahz-ı hikmettir.
İmam-ı A’zam’a ittiba edenler, ekseriyet-i mutlaka itibarıyla, İslâmî hükûmetlerin ekserisi, o mezhebi iltizam etmesiyle medeniyete, şehirliliğe daha yakın ve hayat-ı içtimaiyeye müstaid olduğundan; bir cemaat, bir şahıs hükmüne girip, bir tek adam umum namına söyler; umum kalben onu tasdik ve rabt-ı kalp edip, onun sözü umumun sözü hükmüne geçtiğinden, Hanefî mezhebine göre imam arkasında Fatiha okunmaz. Okunmaması ayn-ı hak ve mahz-ı hikmettir.
Hem mesela, madem şeriat, tabiatın tecavüzatına set çekmekle onu ta’dil edip nefs-i emmareyi terbiye eder. Elbette ekser etbaı, köylü ve nim-bedevî ve amelelikle meşgul olan Şafiî mezhebine göre “Kadına temas ile abdest bozulur, az bir necaset zarar verir.” Ekseriyet itibarıyla hayat-ı içtimaiyeye giren, nim-medeni şeklini alan insanlar, ittiba ettikleri mezheb-i Hanefîye göre “Mess-i nisvan abdesti bozmaz, bir dirhem kadar necasete fetva var.”
İşte bir amele ile bir efendiyi nazara alacağız. Amele, tarz-ı maişet itibarıyla ecnebi kadınlarla ihtilata, temasa ve bir ocak yanında oturmaya ve mülevves şeylerin içine karışmaya müptela olduğundan; sanat ve maişet itibarıyla, tabiat ve nefs-i emmaresi meydanı boş bulup tecavüz edebilir. Onun için şeriat onların hakkında, o tecavüzata set çekmek için “Abdest bozulur, temas etme! Namazını iptal eder, bulaşma!” manevî kulağında bir sadâ-yı semavî çınlattırır. Amma o efendi, (namuslu olmak şartıyla) âdât-ı içtimaiyesi itibarıyla, ahlâk-ı umumiye namına, ecnebi kadınlara temasa müptela değil, mülevves şeylerle nezafet-i medeniye namına kendini o kadar bulaştırmaz. Onun için şeriat, mezheb-i Hanefî namıyla ona şiddet ve azîmet göstermemiş; ruhsat tarafını gösterip, hafifleştirmiştir. “Elin dokunmuş ise abdestin bozulmaz. Hicab edip kalabalık içinde su ile istinca etmemenin zararı yoktur. Bir dirhem kadar fetva vardır.” der, onu vesveseden kurtarır.
İşte denizden iki katre sana misal, onlara kıyas et. Mizan-ı Şa’ranî mizanıyla, şeriat mizanlarını bu suretle muvazene edebilirsen et.
سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ
اَللّٰهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّم۟ عَلٰى مَن۟ تَمَثَّلَ فٖيهِ اَن۟وَارُ مَحَبَّتِكَ لِجَمَالِ صِفَاتِكَ
وَ اَس۟مَائِكَ بِكَو۟نِهٖ مِر۟اٰةً جَامِعَةً لِتَجَلِّيَاتِ اَس۟مَائِكَ ال۟حُس۟نٰى وَ مَن۟ تَمَر۟كَزَ فٖيهِ شُعَاعَاتُ مَحَبَّتِكَ لِصَن۟عَتِكَ فٖى مَص۟نُوعَاتِكَ بِكَو۟نِهٖ اَك۟مَلَ وَ اَب۟دَعَ مَص۟نُوعَاتِكَ وَ صَي۟رُورَتِهٖ اَن۟مُوذَجَ كَمَالَاتِ صَن۟عَتِكَ وَ فِه۟رِس۟تَةَ مَحَاسِنِ نُقُوشِكَ وَ مَن۟ تَظَاهَرَ فٖيهِ لَطَائِفُ مَحَبَّتِكَ وَ رَغ۟بَتِكَ لِاِس۟تِح۟سَانِ صَن۟عَتِكَ بِكَو۟نِهٖ اَع۟لٰى دَلَّالٖى مَحَاسِنِ صَن۟عَتِكَ وَ اَر۟فَعَ ال۟مُس۟تَح۟سِنٖينَ صَو۟تًا فٖى اِع۟لَانِ حُس۟نِ نُقُوشِكَ وَ اَب۟دَعِهِم۟ نَع۟تًا لِكَمَالَاتِ صَن۟عَتِكَ وَ مَن۟ تَجَمَّعَ فٖيهِ اَق۟سَامُ مَحَبَّتِكَ وَ اِس۟تِح۟سَانِكَ لِمَحَاسِنِ اَخ۟لَاقِ مَخ۟لُوقَاتِكَ وَ لَطَائِفِ اَو۟صَافِ مَص۟نُوعَاتِكَ بِكَو۟نِهٖ جَامِعًا لِمَحَاسِنِ ال۟اَخ۟لَاقِ كَافَّةً بِاِح۟سَانِكَ وَ لِلَطَائِفِ ال۟اَو۟صَافِ قَاطِبَةً بِفَض۟لِكَ وَ مَن۟ صَارَ مِص۟دَاقًا صَادِقًا وَ مِق۟يَاسًا فَائِقًا لِجَمٖيعِ مَن۟ ذَكَر۟تَ فٖى فُر۟قَانِكَ اِنَّكَ تُحِبُّهُم۟ مِنَ ال۟مُح۟سِنٖينَ وَ الصَّابِرٖينَ وَ ال۟مُؤ۟مِنٖينَ وَ ال۟مُتَّقٖينَ وَ التَّوَّابٖينَ وَ ال۟اَوَّابٖينَ وَ جَمٖيعِ ال۟اَص۟نَافِ الَّذٖينَ اَح۟بَب۟تَهُم۟ وَ شَرَف۟تَهُم۟ لِمَحَبَّتِكَ فٖى فُر۟قَانِكَ حَتّٰى صَارَ اِمَامَ ال۟حَبٖيبٖينَ لَكَ وَ سَيِّدَ ال۟مَح۟بُوبٖينَ لَكَ وَ رَئٖيسَ اَوِدَّائِكَ وَ عَلٰى اٰلِهٖ وَ اَص۟حَابِهٖ وَ اِخ۟وَانِهٖ اَج۟مَعٖينَ اٰمٖينَ بِرَح۟مَتِكَ يَا اَر۟حَمَ الرَّاحِمٖينَ
Yirmi Yedinci Söz’ün Zeyli
Sahabeler hakkındadır
Mevlana Câmî’nin dediği gibi derim:
يَا رَسُولَ اللّٰهِ چِه بَاشَد۟ چُون۟ سَگِ اَص۟حَابِ كَه۟ف۟
دَاخِلِ جَنَّت۟ شَوَم۟ دَر۟ زُم۟رَۀِ اَص۟حَابِ تُو
اُو رَوَد۟ دَر۟ جَنَّت۟ مَن۟ دَر۟ جَهَنَّم۟ كَى۟ رَوَاس۟ت۟
اُو سَگِ اَص۟حَابِ كَه۟ف۟ مَن۟ سَگِ اَص۟حَابِ تُو
بِاس۟مِهٖ سُب۟حَانَهُ وَ اِن۟ مِن۟ شَى۟ءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَم۟دِهٖ
بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّٰهِ وَالَّذٖينَ مَعَهُٓ اَشِدَّٓاءُ عَلَى ال۟كُفَّارِ رُحَمَٓاءُ بَي۟نَهُم۟ … اِلٰى اٰخِرِ ال۟اٰيَةِ
Sual ediyorsunuz: Bazı rivayetlerde vardır ki “Bid’aların revacı hengâmında ehl-i iman ve takvadan bir kısım suleha, sahabe derecesinde veya daha ziyade efdal olabilir.” diye rivayetler vardır. Bu rivayetler sahih midir? Sahih ise hakikatleri nedir?
Elcevap: Enbiyadan sonra nev-i beşerin en efdali sahabe olduğu, Ehl-i Sünnet ve Cemaat’in icmaı bir hüccet-i kātıadır ki o rivayetlerin sahih kısmı, fazilet-i cüz’iye hakkındadır. Çünkü cüz’î fazilette ve hususi bir kemalde, mercuh râcihe tereccuh edebilir. Yoksa Sure-i Feth’in âhirinde sitayişkârane tavsifat-ı Rabbaniyeye mazhar ve Tevrat ve İncil ve Kur’an’ın medh ü senasına mazhar olan sahabelere, fazilet-i külliye nokta-i nazarında yetişilemez.
Şu hakikatin pek çok esbab ve hikmetlerinden, şimdilik üç sebebi tazammun eden üç hikmeti beyan edeceğiz:
BİRİNCİ HİKMET
Sohbet-i Nebeviye öyle bir iksirdir ki bir dakikada ona mazhar bir zat, senelerle seyr ü sülûka mukabil, hakikatin envarına mazhar olur. Çünkü sohbette insibağ ve in’ikas vardır. Malûmdur ki in’ikas ve tebaiyetle, o nur-u a’zam-ı nübüvvetle beraber en azîm bir mertebeye çıkabilir. Nasıl ki bir sultanın hizmetkârı ve onun tebaiyetiyle öyle bir mevkiye çıkar ki bir şah çıkamaz. İşte şu sırdandır ki en büyük veliler sahabe derecesine çıkamıyorlar.
Hattâ Celaleddin-i Süyûtî gibi uyanık iken çok defa sohbet-i Nebeviyeye mazhar olan veliler, Resul-i Ekrem (asm) ile yakazaten görüşseler ve şu âlemde sohbetine müşerref olsalar, yine sahabeye yetişemiyorlar. Çünkü sahabelerin sohbeti, nübüvvet-i Ahmediye (asm) nuruyla, yani Nebi olarak onunla sohbet ediyorlar. Evliyalar ise vefat-ı Nebevîden sonra Resul-i Ekrem aleyhissalâtü vesselâmı görmeleri, velayet-i Ahmediye (asm) nuruyla sohbettir. Demek, Resul-i Ekrem aleyhissalâtü vesselâmın onların nazarlarına temessül ve tezahür etmesi, velayet-i Ahmediye (asm) cihetindedir; nübüvvet itibarıyla değil. Madem öyledir; nübüvvet derecesi, velayet derecesinden ne kadar yüksek ise o iki sohbet de o derece tefavüt etmek lâzım gelir.
Sohbet-i Nebeviye ne derece bir iksir-i nurani olduğu bununla anlaşılır ki: Bir bedevî adam, kızını sağ olarak defnedecek derecede bir kasavet-i vahşiyanede bulunduğu halde, gelip bir saat sohbet-i Nebeviyeye müşerref olur, daha karıncaya ayağını basamaz derecede bir şefkat-i rahîmaneyi kesbederdi. Hem cahil, vahşi bir adam, bir gün sohbet-i Nebeviyeye mazhar olur; sonra Çin ve Hint gibi memleketlere giderdi, o mütemeddin kavimlere muallim-i hakaik ve rehber-i kemalât olurdu.
İKİNCİ SEBEP
Yirmi Yedinci Söz’deki içtihad bahsinde beyan ve ispat edildiği gibi sahabeler, ekseriyet-i mutlaka itibarıyla kemalât-ı insaniyenin en a’lâ derecesindedirler. Çünkü o zamanda, o inkılab-ı azîm-i İslâmîde hayır ve hak bütün güzelliğiyle, şer ve bâtıl bütün çirkinliğiyle görülmüş ve maddeten hissedilmiş. Şer ve hayır ortasında öyle bir ayrılık ve kizb ve sıdk mabeyninde öyle bir mesafe açılmıştı ki küfür ve iman kadar, belki cehennem ve cennet kadar beynleri uzaklaştı.
Kizb ve şer ve bâtılın dellâlı ve numunesi olan Müseylime-i Kezzab ve maskaraca kelimeleri olduğundan, fıtraten hissiyat-ı ulviye sahibi ve maâlî-i ahlâka meftun ve izzet ve mübahata meyyal olan sahabeler, elbette ihtiyarlarıyla, kizb ve şerre ellerini uzatıp Müseylime derekesine düşmemişler.
Sıdk ve hayır ve hakkın dellâlı ve numunesi olan Habibullah’ın (asm) a’lâ-yı illiyyîn-i kemalâtındaki makamına bakarak, bütün kuvvet ve himmetleriyle o tarafa koşmak, mukteza-yı seciyeleridir.
Mesela, nasıl ki zaman oluyor; medeniyet-i beşeriye çarşısında ve hayat-ı içtimaiye-i insaniye dükkânında, bazı şeylerin verdiği müthiş neticeleri ve çirkin eserleri zehr-i kātil gibi herkes onu satın almak değil, bütün kuvvetiyle ondan nefret edip kaçar. Ve bazı şeylerin ve manevî metaların verdikleri güzel neticeler ve kıymettar eserler, bir tiryak-ı nâfi’ ve bir pırlanta gibi herkesin nazar-ı rağbetini kendine celbeder. Herkes elinden geldiği kadar onları satın almaya çalışır.
Öyle de asr-ı saadette hayat-ı içtimaiye-i insaniyenin çarşısında, kizb ve şer ve küfür gibi maddeler, şakavet-i ebediye gibi neticeleri ve Müseylime-i Kezzab gibi süflî maskaraları tevlid ettiğinden, secaya-yı âliye ve hubb-u maâlîye meftun olan sahabelerin zehr-i kātilden kaçar gibi ondan kaçmaları ve nefret etmeleri bedihîdir. Ve saadet-i ebediye gibi netice veren ve Resul-i Ekrem aleyhissalâtü vesselâm gibi nurani meyveler gösteren sıdk ve hakka ve imana en nâfi’ bir tiryak, en kıymettar bir elmas gibi o fıtratları safiye ve seciyeleri sâmiye olan sahabeler, bütün kuvvetleriyle ve hissiyat ve letaifleriyle, onlara müşteri ve müştak olması zarurîdir.
Halbuki o zamandan sonra, gitgide ve gele gele sıdk ve kizb ortasındaki mesafe azala azala, omuz omuza geldi. Bir dükkânda, ikisi beraber satılmaya başladığı gibi ahlâk-ı içtimaiye bozuldu. Propaganda-i siyaset, yalana fazla revaç verdi. Yalanın müthiş çirkinliği gizlenip doğruluğun parlak güzelliği görünmemeye başladığı zamanda, kimin haddi var ki sahabenin adalet ve sıdk ve ulviyet ve hakkaniyet hususundaki kuvvetlerine, metanetlerine, takvalarına yetişebilsin veya derecelerinden geçsin.
Geçen meseleyi bir derece tenvir edecek, başıma gelmiş bir halimi beyan ediyorum. Şöyle ki:
Bir zaman kalbime geldi “Niçin Muhyiddin-i Arabî gibi hârika zatlar sahabelere yetişemiyorlar?” Sonra namaz içinde سُب۟حَانَ رَبِّىَ ال۟اَع۟لٰى derken, şu kelimenin manası inkişaf etti. Tam manasıyla değil fakat bir parça hakikati göründü. Kalben dedim: “Keşke bir tek namaza bu kelime gibi muvaffak olsaydım bir sene ibadetten daha iyi idi.” Namazdan sonra anladım ki o hatıra ve o hal, sahabelerin ibadetteki derecelerine yetişilmediğine bir irşaddır.
Evet, Kur’an-ı Hakîm’in envarıyla hasıl olan o inkılab-ı azîm-i içtimaîde, ezdad birbirinden çıkıp ayrılırken; şerler bütün tevabiiyle, zulümatıyla ve teferruatıyla ve hayır ve kemalât bütün envarıyla ve netaiciyle karşı karşıya gelip, bir vaziyette ve müheyyic bir zamanda, her zikir ve tesbih, bütün manasının tabakatını turfanda ve taravetli ve taze ve genç bir surette ifade ettiği gibi; o inkılab-ı azîmin tarrakası altında olan insanların bütün hissiyatını, letaif-i maneviyesini uyandırmış; hattâ vehm ü hayal ve sır gibi duygular hüşyar ve müteyakkız bir surette o zikir, o tesbihlerdeki müteaddid manaları kendi zevklerine göre alır, emer. İşte şu hikmete binaen bütün hissiyatları uyanık ve letaifleri hüşyar olan sahabeler, envar-ı imaniye ve tesbihiyeyi câmi’ olan kelimat-ı mübarekeyi dedikleri vakit, kelimenin bütün manasıyla söyler ve bütün letaifiyle hisse alırlardı.
Halbuki o infilak ve inkılabdan sonra, gitgide letaif uykuya ve havas o hakaik noktasında gaflete düşüp o kelimat-ı mübareke, meyveler gibi gitgide, ülfet perdesiyle letafetini ve taravetini kaybeder. Âdeta sathîlik havasıyla kuruyor gibi az bir yaşlık kalıyor ki kuvvetli, tefekkürî bir ameliyatla ancak evvelki hali iade edilebilir. İşte bundandır ki kırk dakikada bir sahabenin kazandığı fazilete ve makama, kırk günde, hattâ kırk senede başkası ancak yetişebilir.
ÜÇÜNCÜ SEBEP
On İkinci ve Yirmi Dördüncü ve Yirmi Beşinci Sözlerde ispat edildiği gibi nübüvvetin velayete nisbeti, güneşin ayn-ı zatıyla, âyinelerde görülen güneşin misali gibidir. İşte daire-i nübüvvet, daire-i velayetten ne kadar yüksek ise daire-i nübüvvetin hademeleri ve o güneşin yıldızları olan sahabeler dahi daire-i velayetteki sulehaya o derece tefevvuku olmak lâzım geliyor. Hattâ velayet-i kübra olan veraset-i nübüvvet ve sıddıkıyet ki sahabelerin velayetidir, bir veli kazansa yine saff-ı evvel olan sahabelerin makamına yetişmez. Şu üçüncü sebebin müteaddid vücuhundan üç vechini beyan ederiz:
Birinci Vecih: İçtihadda yani istinbat-ı ahkâmda, yani Cenab-ı Hakk’ın marziyatını kelâmından anlamakta sahabelere yetişilmez.
Çünkü o zamandaki o büyük inkılab-ı İlahî, marziyat-ı Rabbaniyeyi ve ahkâm-ı İlahiyeyi anlamak üzere dönerdi. Bütün ezhan, istinbat-ı ahkâma müteveccih idi. Bütün kalpler “Rabb’imizin bizden istediği nedir?” diye merak ederdi. Ahval-i zaman, bu hali işmam ve ihsas edecek bir tarzda cereyan ediyordu. Muhaverat, bu manaları tazammun ederek vuku buluyordu. İşte bunun için her şey ve her hal ve muhavereler ve sohbetler ve hikâyeler, bütün o manaları bir derece ders verecek bir tarzda cereyan ettiğinden, sahabenin istidadını tekmil ve fikirlerini tenvir ettiğinden, içtihad ve istinbatta istidadı kibrit derecesinde nurlanmaya hazır olduğundan bir günde veya bir ayda kazandığı mertebe-i istinbat ve içtihadı, o sahabenin derece-i zekâvetinde ve istidadında olan bir adam, şu zamanda on senede, belki yüz senede kazanmayacaktır.
Çünkü şimdi saadet-i ebediyeye bedel, saadet-i dünyeviye medar-ı nazardır. Beşerin nazar-ı dikkati, başka maksatlara müteveccihtir. Tevekkülsüzlük içinde derd-i maişet, ruha sersemlik ve felsefe-i tabiiye ve maddiye akla körlük verdiğinden beşerin muhit-i içtimaîsi, o şahsın zihnine ve istidadına, içtihad hususunda kuvvet vermediği gibi teşettüt veriyor, dağıtıyor. Yirmi Yedinci Söz’ün içtihad bahsinde, Süfyan İbn-i Uyeyne ile onun zekâveti derecesinde birinin muvazenesinde ispat etmişiz ki Süfyan’ın on senede kazandığını, öteki yüz senede kazanamıyor.
İkinci Vecih: Sahabelerin kurbiyet-i İlahiye noktasındaki makamlarına velayet ayağıyla yetişilmez.
Çünkü Cenab-ı Hak bize akrebdir ve her şeyden daha ziyade yakındır. Biz ise ondan nihayetsiz uzağız. Onun kurbiyetini kazanmak iki suretle olur.
Birisi: Akrebiyetin inkişafıyladır ki nübüvvetteki kurbiyet ona bakar ve nübüvvet veraseti ve sohbeti cihetiyle sahabeler o sırra mazhardırlar.
İkinci suret: Bu’diyetimiz noktasında kat’-ı meratib edip bir derece kurbiyete müşerref olmaktır ki ekser seyr ü sülûk-u velayet ona göre ve seyr-i enfüsî ve seyr-i âfakî bu suretle cereyan ediyor.
İşte birinci suret sırf vehbîdir, kesbî değil; incizabdır, cezb-i Rahmanîdir ve mahbubiyettir. Yol kısadır fakat çok metin ve çok yüksektir ve çok hâlistir ve gölgesizdir. Diğeri; kesbîdir, uzundur, gölgelidir. Acayip hârikaları çok ise de kıymetçe, kurbiyetçe evvelkisine yetişemez.
Mesela, nasıl ki dünkü güne, bugün yetişmek için iki yol var:
Birincisi: Zamanın cereyanına tabi olmayarak, bir kuvvet-i kudsiye ile fevka’z-zaman çıkıp dünü, bugün gibi hazır görmektir.
İkincisi: Bir sene kat’-ı mesafe edip, dönüp dolaşıp düne gelmektir. Fakat yine dünü elde tutamıyor, onu bırakıp gidiyor.
Öyle de zâhirden hakikate geçmek iki suretledir:
Biri: Doğrudan doğruya hakikatin incizabına kapılıp, tarîkat berzahına girmeden hakikati ayn-ı zâhir içinde bulmaktır.
İkincisi: Çok meratibden seyr ü sülûk suretiyle geçmektir. Ehl-i velayet, çendan fena-i nefse muvaffak olurlar, nefs-i emmareyi öldürürler. Yine sahabeye yetişemiyorlar. Çünkü sahabelerin nefisleri tezkiye ve tathir edildiğinden; nefsin mahiyetindeki cihazat-ı kesîre ile ubudiyetin envaına ve şükür ve hamdin aksamına daha ziyade mazhardırlar. Fena-i nefisten sonra, ubudiyet-i evliya besatet peyda eder.
Üçüncü Vecih: Fazilet-i a’mal ve sevab-ı ef’al ve fazilet-i uhreviye cihetinde sahabelere yetişilmez.
Çünkü nasıl bir asker bazı şerait dâhilinde, mühim ve mahuf bir mevkide, bir saat nöbette, bir sene ibadet kadar bir fazilet kazanabilir ve bir dakikada bir kurşunu yemekle, en ekall kırk günde ancak kazanılacak velayet derecesi gibi bir makama çıkıyor.
Öyle de sahabelerin tesis-i İslâmiyet’te ve neşr-i ahkâm-ı Kur’aniyede hizmetleri ve İslâmiyet için bütün dünyaya ilan-ı harp etmeleri, o kadar yüksektir ki bir dakikasına başkaları bir senede yetişemez. Hattâ denilebilir ki bütün dakikaları –o hizmet-i kudsiyede– o şehit olan neferin dakikası gibidir. Bütün saatleri, müthiş bir makamda bir saat nöbet tutan fedakâr bir neferin nöbeti gibidir ki amel az, ücreti çok, kıymeti yüksektir.
Evet, sahabeler madem İslâmiyet’in tesisinde ve envar-ı Kur’aniyenin neşrinde, saff-ı evvel teşkil ediyorlar. اَلسَّبَبُ كَال۟فَاعِلِ sırrınca bütün ümmetin hasenatından onlara hisse çıkar. Ümmetin اَللّٰهُمَّ صَلِّ عَلٰى سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَعَلٰى اٰلِهٖ وَاَص۟حَابِهٖ demesiyle sahabelerin, bütün ümmetin hasenatından hissedarlıklarını gösteriyor. Hem nasıl ki bir ağacın kökündeki küçük bir meziyet; ağacın dallarında büyük bir suret alır, büyük bir daldan daha büyüktür. Hem nasıl ki mebdede küçük bir irtifa, gittikçe bir yekûn teşkil eder. Hem nasıl ki nokta-i merkeziyeye yakın bir iğne ucu kadar bir ziyadelik; daire-i muhitada, bazen bir metre kadar ziyadeye mukabil geliyor.
Aynen şu dört misal gibi sahabeler, İslâmiyet’in şecere-i nuraniyesinin köklerinden, esaslarından oldukları hem bina-yı İslâmiyet’in hutut-u nuraniyesinin mebdeinde hem cemaat-i İslâmiyenin imamlarından ve adetlerinin evvellerinde hem Şems-i Nübüvvet ve Sirac-ı Hakikat’in merkezine yakın olduklarından; az amelleri çoktur, küçük hizmetleri büyüktür. Onlara yetişmek için hakiki sahabe olmak lâzım geliyor.
اَللّٰهُمَّ صَلِّ عَلٰى سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ نِ الَّذٖى قَالَ :
اَص۟حَابٖى كَالنُّجُومِ بِاَيِّهِم۟ اِق۟تَدَي۟تُم۟ اِه۟تَدَي۟تُم۟ وَ خَي۟رُ ال۟قُرُونِ قَر۟نٖى وَ عَلٰى اٰلِهٖ وَ صَح۟بِهٖ وَ سَلِّم۟
سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ
Sual: Deniliyor ki: Sahabeler Resul-i Ekrem aleyhissalâtü vesselâmı gördüler, sonra iman ettiler. Biz ise görmeden iman ettik. Öyle ise imanımız daha kavîdir. Hem kuvvet-i imanımıza delâlet eden rivayet var?
Elcevap: Sahabeler o zamanda, efkâr-ı âmme-i âlem hakaik-i İslâmiyeye muarız ve muhalif iken –sahabeler– yalnız suret-i insaniyede Resul-i Ekrem aleyhissalâtü vesselâmı görüp, bazen mu’cizesiz olarak öyle bir iman getirmişler ki bütün efkâr-ı âmme-i âlem, onların imanlarını sarsmıyordu. Şüphe değil, bazısına vesvese de vermezdi.
Sizler iseniz kendi imanınızı, sahabelerin imanlarıyla muvazene ediyorsunuz. Bütün efkâr-ı âmme-i İslâmiye, imanınıza kuvvet ve senet olduğu halde; Resul-i Ekrem aleyhissalâtü vesselâmın şecere-i tûba-i nübüvvetinin çekirdeği olan beşeriyeti ve suret-i cismaniyesini değil belki umum envar-ı İslâmiye ve hakaik-i Kur’aniye ile nurani muhteşem şahs-ı manevîsini bin mu’cizat ile muhat olarak akıl gözüyle gördüğünüz halde, bir Avrupa feylesofunun sözüyle vesveseye ve şüpheye düşen imanınız nerede? Bütün âlem-i küfrün ve Nasâra ve Yehud’un ve feylesofların hücumlarına karşı sarsılmayan sahabelerin imanları nerede? Hem sahabelerin kuvvet-i imanlarını gösteren ve imanlarının tereşşuhatı olan şiddet-i takvaları ve kemal-i salahatleri nerede? Ey müddeî! Senin şiddet-i zaafından, feraizi tamamıyla senden göstermeyen sönük imanın nerede?
Amma hadîste vârid olan ki “Âhir zamanda beni görmeyen ve iman getiren, daha ziyade makbuldür.” mealindeki rivayet, hususi fazilete dairdir. Has bazı eşhas hakkındadır. Bahsimiz ise fazilet-i külliye ve ekseriyet itibarıyladır.
İkinci Sual: Diyorlar ki: Ehl-i velayet ve ashab-ı kemalât, dünyayı terk etmişler. Hattâ hadîste var ki: “Dünya muhabbeti bütün hataların başıdır.” Halbuki sahabeler dünyaya pek çok girmişler; terk-i dünya değil belki bir kısım sahabe, o zamanın ehl-i medeniyetinden daha ileri gitmişler. Nasıl oluyor ki böyle sahabelerin en ednasına, en büyük bir veli kadar kıymeti var, diyorsunuz?
Elcevap: Otuz İkinci Söz’ün İkinci ve Üçüncü Mevkıflarında gayet kat’î ispat edilmiştir ki: Dünyanın âhirete bakan yüzüyle, esma-i İlahiyeye mukabil olan yüzünü sevmek; sebeb-i noksaniyet değil belki medar-ı kemaldir ve o iki yüzde ne kadar ileri gitse daha ziyade ibadet ve marifetullahta ileri gider. Sahabelerin dünyası ise işte o iki yüzdedir. Dünyayı âhiret mezraası görüp ekip biçmişler. Mevcudatı, esma-i İlahiyenin âyinesi görüp müştakane temaşa edip bakmışlar. Fena-i dünya ise fâni yüzüdür ki insanın hevesatına bakar.
Üçüncü Sual: Tarîkatlar, hakikatlerin yollarıdır. Tarîkatların içerisinde en meşhur ve en yüksek ve cadde-i kübra iddia olunan tarîk-i Nakşibendî hakkında, o tarîkatın kahramanlarından ve imamlarından bazıları esasını böyle tarif etmişler. Demişler ki:
دَر۟ طَرٖيقِ نَق۟شِبَن۟دٖى لَازِم۟ اٰمَد۟ چَار۟ تَر۟ك۟ :
تَر۟كِ دُن۟يَا تَر۟كِ عُق۟بٰى تَر۟كِ هَس۟تٖى تَر۟كِ تَر۟ك۟
Yani, tarîk-i Nakşî’de dört şeyi bırakmak lâzım. Hem dünyayı hem nefis hesabına âhireti dahi maksud-u hakiki yapmamak hem vücudunu unutmak hem ucbe, fahre girmemek için bu terkleri düşünmemektir. Demek, hakiki marifetullah ve kemalât-ı insaniye terk-i mâsiva ile olur?
Elcevap: Eğer insan yalnız bir kalpten ibaret olsaydı bütün mâsivayı terk, hattâ esma ve sıfâtı dahi bırakmak, yalnız Cenab-ı Hakk’ın zatına rabt-ı kalp etmek lâzım gelirdi. Fakat insanın akıl, ruh, sır, nefis gibi pek çok vazifedar letaifi ve hâsseleri vardır.
İnsan-ı kâmil odur ki: Bütün o letaifi; kendilerine mahsus ayrı ayrı tarîk-i ubudiyette, hakikat canibine sevk etmek ile sahabe gibi geniş bir dairede, zengin bir surette, kalp bir kumandan gibi letaif askerleriyle kahramanane maksada yürüsün. Yoksa kalp, yalnız kendini kurtarmak için askerini bırakıp tek başıyla gitmek, medar-ı iftihar değil belki netice-i ıztırardır.
Dördüncü Sual: Sahabelere karşı iddia-yı rüçhan nereden çıkıyor? Kim çıkarıyor? Şu zamanda, bu meseleyi medar-ı bahis etmek nedendir? Hem müçtehidîn-i izama karşı müsavat dava etmek neden ileri geliyor?
Elcevap: Şu meseleyi söyleyen iki kısımdır:
Bir kısmı, safi ehl-i diyanet ve ehl-i ilimdir ki bazı ehadîsi görmüşler, şu zamanda ehl-i takva ve salahati teşvik ve tergib için öyle mebhaslar açıyorlar. Bu kısma karşı sözümüz yok. Zaten onlar azdırlar, çabuk da intibaha gelirler.
Diğer kısım ise gayet müthiş mağrur insanlardır ki mezhepsizliklerini, müçtehidîn-i izama müsavat davası altında neşretmek istiyorlar ve dinsizliklerini, sahabeye karşı müsavat davası altında icra etmek istiyorlar. Çünkü:
Evvelen: O ehl-i dalalet sefahete girmiş, sefahette tiryaki olmuş; sefahete mani olan tekâlif-i Şer’iyeyi yapamıyor. Kendine bir bahane bulmak için der ki: “Şu mesail, içtihadiyedirler. O mesailde, mezhepler birbirine muhalif gidiyor. Hem onlar da bizim gibi insanlardır, hata edebilirler. Öyle ise biz de onlar gibi içtihad ederiz, istediğimiz gibi ibadetimizi yaparız. Onlara tabi olmaya ne mecburiyetimiz var?” İşte bu bedbahtlar, bu desise-i şeytaniye ile başlarını mezahibin zincirinden çıkarıyorlar. Bunların şu davaları ne kadar çürük, ne kadar esassız olduğu Yirmi Yedinci Söz’de kat’î bir surette gösterildiğinden ona havale ederiz.
Sâniyen: O kısım ehl-i dalalet baktılar ki müçtehidînlerde iş bitmiyor. Onların omuzlarındaki yalnız nazariyat-ı diniyedir. Halbuki bu kısım ehl-i dalalet, zaruriyat-ı diniyeyi terk ve tağyir etmek istiyorlar. “Onlardan daha iyiyiz.” deseler, meseleleri tamam olmuyor. Çünkü müçtehidîn, nazariyata ve kat’î olmayan teferruata karışabilirler.
Halbuki bu mezhepsiz ehl-i dalalet, zaruriyat-ı diniyede dahi fikirlerini karıştırmak ve kabil-i tebdil olmayan mesaili tebdil etmek ve kat’î erkân-ı İslâmiyeye karşı gelmek istediklerinden; elbette zaruriyat-ı diniyenin hameleleri ve direkleri olan sahabelere ilişecekler.
Heyhat! Değil bunlar gibi insan suretindeki hayvanlar, belki hakiki insanlar ve hakiki insanların en kâmilleri olan evliyanın büyükleri; sahabenin küçüklerine karşı müsavat davasını kazanamadıkları, gayet kat’î bir surette Yirmi Yedinci Söz’de ispat edilmiştir.
اَللّٰهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّم۟ عَلٰى رَسُولِكَ الَّذٖى قَالَ :
لَاتَسُبُّوا اَص۟حَابٖى لَو۟ اَن۟فَقَ اَحَدُكُم۟ مِث۟لَ اُحُدٍ ذَهَبًا مَا بَلَغَ نِص۟فَ مُدٍّ مِن۟ اَص۟حَابٖى
صَدَقَ رَسُولُ اللّٰهِ
سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ