The Thirtieth Word

This Word explains the talisman of creation by solving an important talisman of the All-Wise Qur’an.

The Thirtieth Word

It is an explanation of ‘Ene’(*) and ‘Zerre’(*) to the extent of an ‘Alif’(*) and a ‘Point’.(*) It consists of two Aims.

[The first of these concerns the nature and result of the human ‘I’, and the second, the motion and duties of minute particles.]

First Aim

In the Name of God, the Merciful, the Compassionate. We did indeed offer the Trust to the heavens, and the earth, and the mountains; but they refused to undertake it being afraid thereof. But man assumed it; indeed, he is most unjust, most foolish.(*)

We shall indicate a single jewel from the great treasure of this verse, as follows.

The ‘I’ is one component, one aspect, of the numerous aspects of the ‘Trust’, from the bearing of which the sky, earth, and mountains shrank, and of which they were frightened. Indeed, from the time of Adam until now, the ‘I’ has been the seed of a terrible tree of Zaqqum(*)

and at the same time, of a luminous tree of Tuba,(*) which shoot out branches around the world of mankind. 

Before attempting to elucidate this vast truth, we shall give an explanation by way of an introduction which will facilitate the understanding of it.

Just as the ‘I’ is the key to the Divine Names, which are hidden treasures, so is it the key to the locked talisman of creation; it is a problem-solving riddle, a wondrous talisman. When its nature is known, both the ‘I’ itself, that strange riddle, that amazing talisman, is disclosed, and it discloses the talisman of the universe and the treasures of the Necessary World. We have discussed this problem as follows in my Arabic treatise, Şemme (Intimations).

The key to the world is in the hand of man and is attached to his self. For while being apparently open, the doors of the universe are in fact closed. God Almighty has given to man by way of a Trust, such a key, called the ‘I’, that it opens all the doors of the world; He has given him an enigmatic ‘I’ with which he may discover the hidden treasures of the Creator of the universe. But the ‘I’ is also an extremely complicated riddle and a talisman that is difficult to solve. When its true nature and the purpose of its creation are known, as it is itself solved, so will be the universe.

The All-Wise Maker gave to man as a Trust an ‘I’ which comprises indications and samples that show and cause to recognize the truths of the attributes and functions of His dominicality, so that the ‘I’ might be a unit of measurement and the attributes of dominicality and functions of Divinity might be known. However, it is not necessary for a unit of measurement to have actual existence; like hypothetical lines in geometry, a unit of measurement may be formed by hypothesis and supposition. It is not necessary for its actual existence to be established by concrete knowledge and proofs.

Question: Why is knowledge of the attributes and Names of God Almighty connected to the ‘I’?

The Answer:Since an absolute and all-encompassing thing has no limits or end, neither may a shape be given to it, nor may a form be conferred on it, nor may it be determined; what its quiddity is may not be comprehended. For example, an endless light without darkness may not be known or perceived. But if a line of real or imaginary darkness is drawn, then it becomes known.

Thus, since God Almighty’s attributes like knowledge and power, and Names like All-Wise and All-Compassionate are all- encompassing, limitless, and without like, they may not be determined, and what they are may not be known or perceived. Therefore, since they do not have limits or an actual end, it is necessary to draw a hypothetical and imaginary limit. The ‘I’ does this. It imagines in itself a fictitious dominicality, ownership, power, and knowledge: it draws a line. By doing this it places an imaginary limit on the all-encompassing attributes, saying, “Up to here, mine, after that, His;” it makes a division. With the tiny units of measurement in itself, it slowly understands the true nature of the attributes.

For example, with its imagined dominicality over what it owns, the ‘I’ may understand the dominicality of its Creator over contingent creation. And with its apparent ownership, it may understand the true ownership of its Creator, saying: “Like I am the owner of this house, so too is the Creator the owner of the universe.” And with its partial knowledge, it may understand His knowledge, and with its small amount of acquired art, it may understand the originative art of the Glorious Maker. For example, the ‘I’ says: “As I made this house and arranged it, so someone must have made the universe and arranged it,” and so on. Thousands of mysterious states, attributes, and perceptions which make known and show to a degree all the Divine attributes and functions are contained within the ‘I’.

That is to say, the ‘I’ is mirror-like, and, like a unit of measurement and tool for discovery, it has an indicative meaning; having no meaning in itself, it shows the meaning of others. It is a conscious strand from the thick rope of the human being, a fine thread from the raiment of the essence of humanity, it is an Alif from the book of the character of mankind, and it has two faces.

The first of these faces looks towards good and existence. With this face it is only capable of receiving favour; it accepts what is given, itself it cannot create. This face is not active, it does not have the ability to create.

Its other face looks towards evil and goes to non-existence. That face is active, it has the power to act.

Furthermore, the real nature of the ‘I’ is indicative; it shows the meaning of things other than itself. Its dominicality is imaginary. Its existence is so weak and insubstantial that in itself it cannot bear or support anything at all. Rather, it is a sort of scale or measure, like a thermometer or barometer, that indicates the degrees and amounts of things; it is a measure that makes known the absolute, all-encompassing and limitless attributes of the Necessary Being.

Thus, he who knows his own self in this way, and realizes and acts according to it, is included in the good news of, Truly he succeeds who purifies it.(*) He truly carries out the Trust, and through the telescope of his ‘I’, he sees what the universe is and what duties it is performing. When he obtains information about the universe, he sees that his ‘I’ confirms it. This knowledge will remain as light and wisdom for him, and will not be transformed into darkness and futility.

When the ‘I’ fulfils its duty in this way, it abandons its imaginary dominicality and supposed ownership, which are the units of measurement, and it says:

“His is the sovereignty and to Him is due all praise; His is the judgement and to Him will you all be brought back.” It achieves true worship. It attains the rank of ‘the Most Excellent of Patterns.’(*)

But if, forgetting the wisdom of its creation and abandoning the duty of its nature, the ‘I’ views itself solely in the light of its nominal and apparent meaning, if it believes that it owns itself, then it betrays the Trust, and it comes under the category of, And he fails who corrupts its.(*) It was of this aspect of the Trust, therefore, which gives rise to all ascribing of partners to God, evil, and misguidance, that the heavens, earth, and mountains were terrified; they were frightened of associating hypothetical partners with God.

Indeed, if the ‘I’ is not known for what it is, an insubstantial Alif, a thread, a hypothetical line, it may burgeon in concealment under the ground, gradually swelling. It will permeate all parts of a human being. Like a gigantic dragon it will swallow up the human being; that entire person with all his faculties will, quite simply, become pure ‘I’.

Then too, the ‘I-ness’ of the human race gives strength to the individual ‘I-ness’ by means of human racialism and national racialism, and the ‘I’, gaining support from the ‘I- ness’ of the human race, contests the commands of the Glorious Maker, like Satan.

Then, using itself as a yardstick, it compares everyone, everything even, with itself; it divides God Almighty’s sovereignty between them and other causes. It falls into ascribing partners to God on a vast scale, indicating the meaning of: To assign partners to God is verily a great transgression.(*)

It is just like a man who steals a brass coin from the public treasury; he can only justify his action by agreeing to take a silver coin for each of his friends who is present. So the man who says: “I own myself,” must believe and say: “Everything owns itself.”

Thus, while in this treacherous position, the ‘I’ is in absolute ignorance. Even if it knows thousands of branches of science, with compounded ignorance it is most ignorant. For when its senses and thoughts yield the lights of knowledge of the universe, those lights are extinguished because such an ‘I’ does not find any material within itself with which to confirm, illuminate, and perpetuate them. Whatever it encounters is dyed with the colours that are within it. Even if it encounters pure wisdom, the wisdom takes the form, within that ‘I’ , of absolute futility. For the colour of an ‘I’ that is in this condition is atheism and ascribing partners to God, it is denial of God Almighty. If the whole universe is full of shining signs, a dark point in the ‘I’ hides them from view, as though extinguished.

The nature of man and the ‘I’ within his nature have been explained clearly and in detail in the Eleventh Word, as indicating something other than themselves. They are shown to be a most sensitive scale and accurate measure, an encompassing index and perfect map, a comprehensive mirror, and a fitting calendar and diary for the universe. Since we consider the explanation in that Word to be sufficient and it may be referred to, we curtail and conclude the introduction here.

If you have understood the introduction, come, let us enter upon the truth.

Consider this: in the world of humanity, from the time of Adam up to now, two great currents, two lines of thought, have always been and will so continue. Like two mighty trees, they have spread out their branches in all directions and in every class of humanity. One of them is the line of prophethood and religion, the other the line of philosophy in its various forms. Whenever those two lines have been in agreement and united, that is to say, if the line of philosophy, having joined the line of religion, has been obedient and of service to it, the world of humanity has experienced a brilliant happiness and social life. Whereas, when they have become separated, goodness and light have been drawn to the side of the line of prophethood and religion, and evil and misguidance to the side of the line of philosophy.

Now let us find the origin and foundations of those two lines.

The line of philosophy that does not obey the line of religion, taking the form of a tree of Zaqqum, scatters the darkness of ascribing partners to God and misguidance on all sides. In the branch of the power of intellect, even, it produces the fruit of atheism, Materialism, and Naturalism for the consumption of the human intellect. And in the realm of the power of passion, it pours the tyrannies of Nimrod, Pharaoh, and Shaddad on mankind.(*) And in the realm of the power of animal appetites, it nurtures and bears the fruit of goddesses, idols, and those who claim divinity.

The origin of the tree of Zaqqum together with that of the line of prophethood, which is like the Tuba-tree of worship, are in the two faces of the ‘I’. The blessed branches of the line of prophethood in the garden of the globe of the earth are the following: in the branch of the power of intellect, it has nurtured the fruits of the prophets, the messengers, and the saints. In the branch of the power of repulsion, it has resulted in angelic kings and just rulers. And in the branch of the power of attraction, it has resulted in people of good character and modest and beautiful manner, both generous and gracious. So the line of prophethood has shown how mankind is the most perfect fruit of the universe.

We shall explain the two faces of the ‘I’ as the root and pivot and as a principal seed of those two trees.

That is to say, prophethood takes hold of one face of the ‘I’, and philosophy takes hold of the other, causing them to diverge.

The First Face, which is the face of prophethood: It is the origin of sheer worship. That is to say, the ‘I’ knows itself to be a bondsman. It realizes that it serves one other than itself. Its essence has only an indicative meaning. That is, it understands that it carries the meaning of another. Its existence is dependent; that is, it believes that its existence is due only to the existence of another, and that the continuance of its existence is due solely to the creativity of that other. Its ownership is illusory; that is, it knows that with the permission of its owner it has an apparent and temporary ownership. Its reality is shadow-like; that is, a contingent and insignificant shadow that displays the manifestation of a true and necessary reality. As to its function, being a measure and balance for the attributes and functions of its Creator, it is conscious service.

It is in this way that the prophets, and the pure ones and saints who were from the line of the prophets, regarded the ‘I’, they saw it in this regard, and understood the truth. They handed over the sovereignty to the Lord of All Sovereignty and concluded that that Lord of All Glory has no partner or like, neither in His sovereignty, nor in His dominicality, nor in His Divinity. He has no need of assistant or deputy. The key to all things is in His hand. He has absolute power over all things. They also concluded that causes are but an apparent veil; nature is the set of rules of His creation, a collection of His laws, and the way in which He demonstrates His power.

Thus, this shining, luminous, beautiful face is like a living and meaningful seed out of which the Glorious Creator has created a Tuba-tree of worship, the blessed branches of which have adorned with luminous fruits all parts of the world of humanity. By scattering the darkness of all the past, it shows that that long past time is not a place of non- existence and a vast graveyard as philosophy would have it, but is a radiant garden and a place of light for the luminous souls who have departed this world, who have cast off their heavy loads and remain free. It is a luminous, many-runged ascent and an orbit of lights for passing souls in order that they may jump to the future and eternal felicity.

As for the second face, it is represented by philosophy. And as for philosophy, it regards the ‘I’ as carrying no meaning other than its own. That is to say, it declares that the ‘I’ points only to itself, that its meaning is in itself. It considers that the ‘I’ works purely on its own account. It regards its existence as necessary and essential, that is, it says that it exists in itself and of itself. It falsely assumes that the ‘I’ owns its own life and is the real mas ter in its sphere of disposal. It supposes it to be a constant reality. And it considers the ‘I’s’ duty to be perfection of self, which originates from love of self, and likewise, philosophies have constructed their modes of thought on many such corrupt foundations.

We have given definite proof in our other treatises, especially in the Words, and more particularly in the Twelfth and Twenty-Fifth Words, of how baseless and rotten these foundations are. Even men like Plato and Aristotle, Ibn-i Sina and Farabi, who were the most illustrious representatives and authorities of the line of philosophy, said that the ultimate aim of humanity is to liken themselves to the Necessary Being, that is to say, to actually resemble Him. They thus delivered judgement in the manner of Pharaoh, and, by whipping up ‘I-ness’ and allowing polytheism to run free in the valleys, opened the way to numerous different ways of associating partners with God, like worship of causes, idols, nature, and the stars. They closed the doors of impotence and weakness, poverty and need, deficiency and imperfection, which are intrinsic to human beings, thus obstructing the road to worship. Being immersed in Naturalism and being completely incapable of emerging from associating partners with God, they were unable to find the broad gate of thanks.

On the other hand, the line of prophethood considered, in the manner of a worshipper, that the aim of humanity and duty of human beings is to be moulded by God- given ethics and good character, and, by knowing their impotence to seek refuge with Divine power, by seeing their weakness to rely on Divine strength, by realizing their poverty to trust in Divine mercy, by perceiving their need to seek help from Divine riches, by seeing their faults to ask for pardon through Divine forgiveness, and by realizing their deficiency to be glorifiers of Divine perfection.

So, it is because the philosophy which does not obey the line of religion thus lost its way, that the ‘I’ took the reins into its own hands and ran into all sorts of misguidance. And out of the ‘I’ that was in this position, a tree of Zaqqum sprang forth and engulfed more than half of mankind.

Thus, in the branch of power of animal appetites of that tree, the fruits it has presented to mankind are idols and goddesses. Because, according to the principles of philosophy, power is approved. “Might is right” is the norm, even. It says, “All power to the strongest.” “The winner takes all,” and, “In power there is right.”(*) It has given moral support to tyranny, encouraged despots, and urged oppressors to claim divinity.

Also, by appropriating the beauty in works of art and the fineness in the decoration and attributing them to the works of art themselves and their decoration, and by not relating them to the manifestation of the sacred and sheer beauty of the Maker and Fashioner, it says: “How beautiful it is,” instead of, “How beautifully made it is,” thus regarding each as an idol worthy of worship.

Moreover, because it admires a fraudulent, boasting, ostentatious, hypocritical beauty that may be sold to anyone, it has acclaimed the hypocrites, and has made idol-like people monuments for its own worshippers.(*)

In the branch of power of passion of that tree, it has nurtured the fruits of greater and lesser Nimrods, Pharaohs, and Shaddads ruling over unfortunate mankind. In the branch of power of intellect, it has produced fruits like atheism, Materialism, and Naturalism in the mind of humanity, and has thrown it into confusion.

Now, in order to illuminate this truth, we shall compare the results which are born of the sound foundations of the line of prophethood with those originating from the rotten foundations of the way of philosophy, and shall mention three or four examples.

First Example:According to the rule of: Be moulded by God-given ethics, which is one of the principles of the line of prophethood concerning individual life, there is the instruction: “Be distinguished by God-given morals and turn towards God Almighty with humility recognizing your impotence, poverty, and defectiveness, and so be a slave in His presence.” Whereas, the self-seeking rule of philosophy, “Try to imitate the Necessarily Existent One” is mankind’s aim for perfection. No, indeed, the essence of humanity has been kneaded with infinite impotence, weakness, poverty, and need, while the essence of the Necessarily Existent One is infinitely omnipotent, powerful, self-sufficient, and without need.

Second Example: Among the principles of the line of prophethood concerning social life are those of mutual assistance, magnanimity, and generosity. These have been harnessed for the help and assistance of all things from the sun and moon down to even plants. For the assistance of animals, for example, and the help of animals for human beings, and even that of particles of food for the cells of the body. Whereas, among the principles of the line of philosophy concerning social life is that of conflict, which springs from the misuse of their inborn dispositions by a number of tyrants, brutish men, and savage beasts. Indeed, they have accepted this principle at so fundamental a level and at such a general one that they have idiotically declared: “Life is a conflict.”

Third Example: One of the valuable results and exalted principles of the line of prophethood concerning Divine unity is: “If a thing has unity, it must proceed from only one.” That is, “Since each thing in itself and all things collectively have unity, they therefore must be the creation of one single being.” Whereas, one of the beliefs of ancient philosophy is: “From one, one proceeds.” That is, “From one person, only one single thing can proceed. Everything else proceeds from him by means of intermediaries.” This misleading principle of philosophy, which is stained by associating partners with God, presents the Absolutely Self-Sufficient and Omnipotent One as being in need of impotent intermediaries, and gives all causes and intermediaries a sort of partnership in His dominicality. It attributes to the Glorious Creator the title of ‘Prime Mover’, which in fact indicates the status of creature. Moreover, it allots the rest of His sovereignty to causes and intermediaries, thus opening the way to associating partners with Him in a most comprehensive manner. If the Illuminists (Ishraqiyyun), who were pre-eminent philosophers, uttered nonsense like this, you can imagine how much more absurd will be what inferior philosophers, like the Materialists and Naturalists, say.

Fourth Example:According to the meaning of, There is nothing but extols His limitless glory and praise,(*) which is one of the wise principles of prophethood, “If the purpose and wisdom of everything, in particular every living being, has one aspect which looks to the being itself, then the purposes which concern its Maker and the instances of wisdom which look to its Creator must be myriad. Each thing, a single fruit, for example, has as much wisdom and as many purposes as all the fruits of a tree.” This principle, which is pure truth, results from the joining of one of the forms of philosophy with the line of prophethood. Whereas, the nonsensical principles of a deceiving philosophy that has not joined this line says: “The purpose of every living being looks to itself or is connected with benefits for mankind,” thus considering in it an extremely senseless futility and attaching a purpose, a tiny fruit, to a tree as huge as a mountain. Because this truth has been explained to some extent in the Tenth Truth of the Tenth Word and some parts have been mentioned in the treatise called Lemeat (Gleams), we have cut it short here.

However, you can extend these four examples to thousands.

It is because of these rotten foundations and disastrous results of philosophy that geniuses from among the Muslim philosophers like Ibn-i Sina and Farabi were charmed by its apparent glitter and were deceived into taking this way, and thus attained only the rank of an ordinary believer. Hujjat al-Islam al-Ghazzali did not accord them that rank, even.

Also, the foremost of the Mu’tazilites, who were among the most learned scholars of Islamic theology, being fascinated by the apparent glamour of the way of philosophy and being closely involved with it, assumed intellect to be self-sufficient. Because of this they could attain only the rank of deviating, novice believers.

Moreover, because those famous literary figures of Islam, like Abu al-’Ala al- Ma’arri, who was renowned for his pessimism, and ‘Umar Khayyam, who was characterized by his pitiful weeping, took pleasure at the line of philosophy’s caressing their evil-commanding souls, they received contemptuous and condemnatory rebuffs and restraining and chastening slaps from the people of truth and perfection, who said: “You are being insolent, you are approaching heresy, and you are disseminating heresy.”

A further result of the rotten foundations of the line of philosophy is that although the ‘I’ has, in itself, an essence as insubstantial as air, because the inauspicious attitude of philosophy regards it as relating only to itself, it is as if that vapour-like ‘I’ becomes liquid; and then, because of its familiarity and preoccupation with materialism, it hardens. Next, through neglect and denial, that ‘I-ness’ freezes. Then, through rebelliousness it becomes opaque, losing its transparency. Then, it gradually becomes denser and envelops its owner. It becomes distended with the thoughts of mankind. Next, supposing the rest of humanity, and even causes, to be like itself, although they do not accept this and disclaim it, it gives to each of them the status of a Pharaoh.

Then at this point it takes up its position contesting the commands of the Glorious Creator, it says: Who could give life to bones that have crumbled to dust?(*) and, as a challenge, accuses the Absolutely Omnipotent One of impotence. It even debases the attributes of the Glorious Creator. It either rejects or denies or distorts what does not suit its interests and does not please its Pharaoh-like evil-commanding soul.

One group of philosophers, by calling Almighty God ‘Self-Necessitating’, denied Him choice. They rejected the endless testimony of all creation, which proves that He has choice. Glory be to God! Although all the beings in the universe from the smallest particles to the sun show that the Creator has choice, each with its own appointed individuality, order, wisdom, and measure, this blind philosophy refused to see it.

Hem bir kısım felasife, “Cüz’iyata ilm-i İlahî taalluk etmiyor.” diye ilm-i İlahînin azametli ihatasını nefyedip bütün mevcudatın şehadat-ı sadıkalarını reddetmişler.

Hem felsefe, esbaba tesir verip tabiat eline icad verir. Yirmi İkinci Söz’de kat’î bir surette ispat edildiği gibi her şeyde Hâlık-ı külli şey’e has, parlak sikkeyi görmeyip âciz, camid, şuursuz, kör ve iki eli tesadüf ve kuvvet gibi iki körün elinde olan tabiata masdariyet verip, binler hikmet-i âliyeyi ifade eden ve her biri birer mektubat-ı Samedaniye hükmünde olan mevcudatın bir kısmını ona mal eder.

Hem Onuncu Söz’de ispat edildiği gibi Cenab-ı Hak bütün esmasıyla ve kâinat bütün hakaikiyle ve silsile-i nübüvvet bütün tahkikatıyla ve kütüb-ü semaviye bütün âyâtıyla gösterdikleri haşir ve âhiret kapısını bulmayıp, haşri nefyedip ervahlara bir ezeliyet isnad etmişler.

İşte bu hurafatlara sair meselelerini kıyas edebilirsin. Evet şeytanlar, güya enenin gaga ve pençesiyle dinsiz feylesoflarının akıllarını havaya kaldırıp dalalet derelerine atıp dağıtmıştır. Küçük âlemde ene, büyük âlemde tabiat gibi tağutlardandır.

فَمَن۟ يَك۟فُر۟ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤ۟مِن۟ بِاللّٰهِ فَقَدِ اس۟تَم۟سَكَ بِال۟عُر۟وَةِ ال۟وُث۟قٰى لَا ان۟فِصَامَ لَهَا وَاللّٰهُ سَمٖيعٌ عَلٖيمٌ

Geçen hakikati tenvir edecek bir seyahat-i hayaliye suretinde nim-manzum olarak Lemaat’ta yazdığım bir vakıa-i misaliyenin mealini şurada zikretmeye münasebet geldi. Şöyle ki:

Bu risalenin telifinden sekiz sene evvel İstanbul’da, ramazan-ı şerifte, meslek-i felsefe ile münasebette bulunan Eski Said’in Yeni Said’e inkılab edeceği bir hengâmdadır ki Fatiha-i Şerife’nin âhirinde صِرَاطَ الَّذٖينَ اَن۟عَم۟تَ عَلَي۟هِم۟ غَي۟رِ ال۟مَغ۟ضُوبِ عَلَي۟هِم۟ وَ لَا الضَّٓالّٖينَ ile işaret ettiği üç mesleği düşünürken şöyle bir vakıa-i hayaliye, bir hâdise-i misaliye, rüyaya benzer bir hâdise gördüm ki:

Kendimi, bir sahra-yı azîmede görüyorum. Bütün zeminin yüzünü; karanlıklı, sıkıcı ve boğucu bir bulut tabakası kaplamış. Ne nesîm var ne ziya ne âb-ı hayat. Hiçbirisi bulunmuyor. Her tarafı canavarlar, muzır ve muvahhiş mahluklarla dolu olduğunu tevehhüm ettim. Kalbime geldi ki: “Şu zeminin öteki tarafında ziya, nesîm, âb-ı hayat var. Oraya geçmek lâzım.” Baktım ki ihtiyarsız sevk olunuyorum. Zeminin içinde, tünelvari bir mağaraya sokuldum. Gitgide zeminin içinde seyahat ettim. Bakıyorum ki benden evvel o tahte’l-arz yolda çok kimseler gitmişler. Her tarafta boğulup kalmışlar. Onların ayak izlerini görüyordum. Bazılarının bir zaman seslerini işitiyordum. Sonra sesleri kesiliyordu.

Ey hayali ile benim seyahat-i hayaliyeme iştirak eden arkadaş! O zemin, tabiattır ve felsefe-i tabiiyedir. Tünel ise ehl-i felsefenin efkârı ile hakikate yol açmak için açtıkları meslektir. Gördüğüm ayak izleri, Eflatun ve Aristo (Hâşiye) gibi meşahirlerindir. İşittiğim sesler, İbn-i Sina ve Farabi gibi dâhîlerindir. Evet, İbn-i Sina’nın bazı sözlerini, kanunlarını bazı yerlerde görüyordum. Sonra, bütün bütün kesiliyordu. Daha ileri gidememiş. Demek boğulmuş. Her ne ise seni meraktan kurtarmak için hayalin altındaki hakikatin bir köşesini gösterdim. Şimdi seyahatime dönüyorum.

Gitgide baktım ki benim elime iki şey verildi. Biri, bir elektrik; o tahte’l-arz tabiatın zulümatını dağıtır. Diğeri, bir âlet ile dahi azîm kayalar, dağ-misal taşlar parçalanıp bana yol açılıyor. Kulağıma denildi ki: “Bu elektrik ile o âlet, Kur’an’ın hazinesinden size verilmiştir.” Her ne ise çok zaman öylece gittim. Baktım ki öteki tarafa çıktım. Gayet güzel bir bahar mevsiminde bulutsuz bir güneş, ruh-efza bir nesîm, hayattar bir âb-ı leziz, her taraf şenlik içinde bir âlem gördüm. Elhamdülillah dedim.

Sonra baktım ki ben kendi kendime mâlik değilim. Birisi beni tecrübe ediyor. Yine evvelki vaziyette o sahra-yı azîmede, boğucu bulut altında yine ben kendimi gördüm. Daha başka bir yolda bir sâik beni sevk ediyordu. Bu defa tahte’z-zemin değil belki seyr ü seyahatle yeryüzünü katedip öteki yüze geçmek için gidiyordum. O seyahatimde öyle acayip ve garaibi görüyordum ki tarif edilmez. Deniz bana hiddet ediyor, fırtına beni tehdit eder, her şey bana müşkülat peyda eder. Fakat yine Kur’an’dan bana verilen bir vasıta-i seyahatimle geçiyordum, galebe çalıyordum. Gitgide bakıyordum, her tarafta seyyahların cenazeleri bulunuyor. O seyahati bitirenler, binde ancak birdir. Her ne ise… O buluttan kurtulup, zeminin öteki yüzüne geçip güzel güneşle karşılaştım. Ruh-efza nesîmi teneffüs ederek Elhamdülillah dedim. O cennet gibi o âlemi seyre başladım.

Sonra baktım, biri var ki beni orada bırakmıyor. Başka yolu bana gösterecek gibi yine beni bir anda o müthiş sahraya getirdi. Baktım ki yukarıdan inmiş aynı asansörler gibi muhtelif tarzlarda bazı tayyare, bazı otomobil, bazı zembil gibi şeyler görünüyor. Kuvvet ve istidada göre onlara atılsa yukarıya çekiliyor. Ben de birisine atladım. Baktım, bir dakika zarfında bulutun fevkine beni çıkardı. Gayet güzel, müzeyyen, yeşil dağların üstüne çıktım. O bulut tabakası, dağın yarısına kadar gelmemişti. En latîf bir nesîm en leziz bir âb en şirin bir ziya her tarafta görünüyor. Baktım ki o asansörler gibi nurani menziller, her tarafta var. Hattâ iki seyahatimde ve zeminin öteki yüzünde onları görmüştüm, anlamamıştım. Şimdi anlıyorum ki şunlar, Kur’an-ı Hakîm’in âyetlerinin cilveleridir.

İşte   وَلَا الضَّٓالّٖينَ   ile işaret olunan evvelki yol, tabiata saplananların ve tabiiyyun fikrini taşıyanların mesleğidir ki onda, hakikate ve nura geçmek için ne kadar müşkülat olduğunu hissettiniz.

غَي۟رِ ال۟مَغ۟ضُوبِ   ile işaret olunan ikinci yol, esbab-perestlerin ve vesaite icad ve tesir verenlerin, Meşaiyyun hükeması gibi yalnız akıl ile fikir ile hakikatü’l-hakaike ve Vâcibü’l-vücud’un marifetine yol açanların mesleğidir.

اَلَّذٖينَ اَن۟عَم۟تَ عَلَي۟هِم۟   ile işaret olunan üçüncü yol ise sırat-ı müstakim ehli olan ehl-i Kur’an’ın cadde-i nuraniyesidir ki en kısa en rahat en selâmet ve herkese açık, semavî ve rahmanî ve nurani bir meslektir.

İkinci Maksat

Tahavvülat-ı zerrata dair

Şu âyetin hazinesinden bir zerreye işaret edecektir.

وَقَالَ الَّذٖينَ كَفَرُوا لَا تَا۟تٖينَا السَّاعَةُ قُل۟ بَلٰى وَ رَبّٖى لَتَا۟تِيَنَّكُم۟ عَالِمِ ال۟غَي۟بِ لَا يَع۟زُبُ عَن۟هُ مِث۟قَالُ ذَرَّةٍ فِى السَّمٰوَاتِ وَلَا فِى ال۟اَر۟ضِ وَلَٓا اَص۟غَرُ مِن۟ ذٰلِكَ وَلَٓا اَك۟بَرُ اِلَّا فٖى كِتَابٍ مُبٖينٍ

Şu âyetin pek büyük hazinesinden bir miskal zerre miktarında, yani zerre sandukçasında olan cevheri gösterir ve zerrenin hareket ve vazifesinden bir nebze bahseder. Şu maksat, bir mukaddime ile üç noktadan ibarettir.

Mukaddime

Tahavvülat-ı zerrat; Nakkaş-ı Ezelî’nin kalem-i kudreti, kitab-ı kâinatta yazdığı âyât-ı tekviniyenin hengâmındaki ihtizazatı ve cevelanıdır. Yoksa maddiyyun ve tabiiyyunların tevehhüm ettikleri gibi tesadüf oyuncağı ve karışık, manasız bir hareket değildir. Çünkü bütün mevcudat gibi zerreler ve her bir zerre, mebde-i hareketinde “Bismillah” der. Çünkü nihayetsiz, kuvvetinden fazla yükleri kaldırır ve buğday tanesi kadar bir çekirdeğin koca bir çam ağacı gibi bir yükü omuzuna alması gibi…

Hem vazifesinin hitamında “Elhamdülillah” der. Çünkü bütün ukûlü hayrette bırakan hikmetli bir cemal-i sanat, faydalı bir hüsn-ü nakış göstererek Sâni’-i Zülcelal’in medayihine bir kaside-i medhiye gibi bir eser gösterir. Mesela, nar ve mısıra dikkat et.

Evet, tahavvülat-ı zerrat (Hâşiye) âlem-i gaybdan olan, her şeyin geçmiş aslında ve gelecek neslindeki intizamata medar ve ilim ve emr-i İlahînin bir unvanı olan “İmam-ı Mübin”in düsturları ve imlası tahtında ve zaman-ı hazır ve âlem-i şehadetten, teşkil ve icad-ı eşyada tasarrufa medar ve kudret ve irade-i İlahiyenin bir unvanı olan “Kitab-ı Mübin”den istinsah ile ve seyyal zamanın hakikati ve sahife-i misaliyesi olan “Levh-i Mahv-İspat”ta kelimat-ı kudreti yazmak ve çizmekten gelen harekâttır ve manidar ihtizazattır.

BİRİNCİ NOKTA

İki Mebhastır.

BİRİNCİ MEBHAS

Her zerrede –hem hareketinde hem sükûnetinde– iki güneş gibi iki nur-u tevhid parlıyor.

Çünkü Onuncu Söz’ün Birinci İşareti’nde icmalen ve Yirmi İkinci Söz’de tafsilen ispat edildiği gibi her bir zerre, eğer memur-u İlahî olmazsa ve onun izni ve tasarrufu ile hareket etmezse ve ilim ve kudretiyle tahavvül etmezse o vakit her bir zerrenin nihayetsiz bir ilmi, hadsiz bir kudreti, her şeyi görür bir gözü, her şeye bakar bir yüzü, her şeye geçer bir sözü bulunmak lâzım gelir. Çünkü anâsırın her bir zerresi, her bir cism-i zîhayatta muntazaman işler veya işleyebilir. Eşyanın intizamatı ve kavanin-i teşekkülatı birbirine muhaliftir. Onların nizamatı bilinmezse işlenilmez, işlenilse de yanlışsız yapılmaz. Halbuki yanlışsız yapılıyor. Öyle ise o hizmet eden zerreler, ya bir ilm-i muhit sahibinin izin ve emriyle ve ilim ve iradesiyle işliyorlar veyahut kendilerinde öyle bir muhit ilim ve kudret bulunmak lâzım geliyor.

Evet, havanın her bir zerresi, her bir zîhayatın cismine, her bir çiçeğin her bir meyvesine, her bir yaprağın binasına girip işleyebilir. Halbuki onların teşkilatları ayrı ayrı tarzdadır, başka başka nizamatı var. Bir incir meyvesinin fabrikası, faraza çuha makinesi gibi olsa bir nar meyvesinin fabrikası da şeker makinesi gibi olacaktır ve hâkeza… O binaların, o cisimlerin programları birbirinden başkadır. Şimdi şu zerre-i havaiye, bütün onlara girer veya girebilir ve gayet hakîmane ve üstadane yanlışsız olarak işler, vaziyetler alır. Vazifesi bittikten sonra kalkar, gider.

İşte müteharrik havanın müteharrik zerresi, ya nebatata ve hayvanata, hattâ meyvelerine ve çiçeklerine giydirilen suretlerin, miktarların teşkilatını, biçimini bilmesi lâzım geldiği veyahut onlar, bir bilenin emir ve iradesiyle memur olması lâzım geldiği gibi; sakin toprak, sakin olan her bir zerresi, bütün çiçekli nebatatın ve meyvedar ağaçların tohumlarına medar ve menşe olmak kabil olduğundan hangi tohum gelse o zerrede, yani misliyet itibarıyla bir zerre hükmünde olan bir avuç toprakta kendine mahsus bir fabrika ve bütün levazımatına ve teşkilatına lâzım bütün cihazatı bulunduğundan; o zerrede ve o zerrenin kulübeciği olan o bir avuç toprakta; eşcar ve nebatat ve çiçekler ve meyveler envaı adedince muntazam manevî makine ve fabrikaları bulunması veyahut mu’cizekâr, her şeyi hiçten icad eder ve her şeyin her şeyini ve her cihetini bilir bir ilim ve kudret bulunması lâzımdır veyahut bir Kadîr-i Mutlak, bir Alîm-i külli şey’in emir ve izniyle, havl ve kuvvetiyle o vazifeler gördürülür.

Evet, nasıl ki bir acemi, ham, âmî, âdi hem kör bir adam Avrupa’ya gitse; bütün fabrikalara, tezgâhlara girse üstadane kemal-i intizam ile her bir sanatta, her bir binada işler, öyle eserler yapar ki nihayet derecede hikmetli, sanatlı, herkesi hayrette bırakıyor. Zerre miktar şuuru olan bilir ki o adam, kendi başıyla işlemiyor. Belki bir üstad-ı küll, ona ders verir, işlettirir. Hem nasıl ki bir kör, âciz, yerinden kalkamıyor, basit bir kulübeciğinde oturmuş bir adam bulunuyor. Halbuki o kulübeciğe bir dirhem gibi küçük bir taş, kemik ve pamuk gibi birer madde veriliyor. Halbuki o kulübecikten batmanlarla şeker, toplarla çuha, binlerle mücevherat, gayet sanatlı, murassaatlı libaslar, lezzetli taamlar çıkıp gelse zerre miktar aklı olan demeyecek mi ki: “O adam, gayet mu’cizekâr bir zatın menşe-i mu’cizatı olan fabrikasının bir mandalı veyahut miskin bir kapıcısıdır.”

Aynen öyle de havanın zerreleri, her biri birer mektubat-ı Samedaniye, birer antika-i sanat-ı Rabbaniye, birer mu’cize-i kudret, birer hârika-i hikmet olan nebatat ve eşcar, ezhar ve esmardaki harekât ve hidematları; bir Sâni’-i Hakîm-i Zülcelal’in, bir Fâtır-ı Kerîm-i Zülcemal’in emir ve iradesiyle hareket ettiğini ve toprağın zerreleri dahi her biri birer ayrı makine ve tezgâh, birer ayrı matbaa, birer ayrı hazine, birer ayrı antika ve Sâni’-i Zülcelal’in esmasını ilan eden birer ayrı ilanname ve kemalâtını söyleyen birer ayrı kaside hükmünde olan o tohumcuklarının, o çekirdeklerinin sümbüllerine, ağaçlarına menşe ve medar olmaları “Emr-i kün feyekûn”e mâlik, her şey emrine musahhar bir Sâni’-i Zülcelal’in emriyle, izniyle, iradesiyle, kuvvetiyle olması; iki kere iki dört eder gibi kat’îdir. Âmennâ.

İKİNCİ MEBHAS

Zerratın harekâtındaki vazifelere, hikmetlere küçük bir işarettir.

Evet, akılları gözlerine sukut etmiş maddiyyunların hikmetsiz hikmetleri, abesiyet esasına istinad eden felsefeleri nazarında tesadüfle bağlı olan tahavvülat-ı zerratı, bütün düsturlarına üssü’l-esas tutup masnuat-ı İlahiyeye masdar göstermişler. Nihayetsiz hikmetlerle müzeyyen masnuatı; hikmetsiz, manasız, karmakarışık bir şeye isnad etmeleri, ne kadar hilaf-ı akıl olduğunu zerre miktar şuuru bulunan bilir.

Şimdi, Kur’an-ı Hakîm’in hikmeti nokta-i nazarında tahavvülat-ı zerratın pek çok gayeleri, hikmetleri ve vazifeleri vardır.

وَ اِن۟ مِن۟ شَى۟ءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَم۟دِهٖ    gibi çok âyetlerle hikmetlerine ve vazifelerine işaret eder. Numune olarak birkaçına işaret ediyoruz.

Birincisi: Cenab-ı Vâcibü’l-vücud’un tecelliyat-ı icadiyesini tecdid ve tazelendirmek için her bir tek ruhu model gibi ederek, her sene mu’cizat-ı kudretinden taze birer ceset giydirmek ve her bir tek kitaptan ayrı ayrı bin muhtelif kitabı, hikmetiyle istinsah etmek ve bir tek hakikati başka başka surette göstermek ve kâinatların ve âlemlerin ve mevcudatların, taife taife arkasından gelmelerine yer vermek ve zemin hazırlamak için Fâtır-ı Zülcelal kudretiyle zerratı tahrik ve tavzif etmiştir.

İkincisi: Mâlikü’l-mülki Zülcelal; şu dünyayı, bâhusus rûy-i zemin tarlasını bir mülk suretinde yaratmıştır. Yani neşv ü nemaya, taze taze mahsulat vermeye kabil bir surette müheyya etmiştir. Tâ ki nihayetsiz mu’cizat-ı kudretini orada ekip biçsin. İşte şu zemin yüzündeki tarlasında, zerratı hikmetle tahrik ederek, intizam dairesinde tavzif edip her asırda her fasılda her ayda belki her günde belki her saatte mu’cizat-ı kudretinden yeni yeni birer kâinat gösterir, yeryüzü avlusuna başka başka mahsulat verdirir. Nihayetsiz hazine-i rahmetinin hedâyâsını, nihayetsiz kudretinin mu’cizatının numunelerini harekât-ı zerrat ile izhar eder.

Üçüncüsü: Nihayetsiz tecelliyat-ı esma-i İlahiyenin nakışlarını göstermekle, o esmanın cilvelerini ifade için mahdud bir zeminde hadsiz nukuş göstermek, küçük bir sahifede nihayetsiz maânîleri ifade edecek olan hadsiz âyâtları yazmak için Nakkaş-ı Ezelî zerratı, kemal-i hikmetle tahrik edip kemal-i intizamla tavzif etmiştir. Evet, geçen senenin mahsulatıyla şu senenin mahsulatının mahiyetleri bir hükmündedir. Fakat maânîleri başka başkadır. Taayyünat-ı itibariyeyi değiştirmekle, maânîleri değişir ve çoğalır. Taayyünat-ı itibariye ve teşahhusat-ı muvakkate, tebdil edildikleri ve zâhiren fâni oldukları halde; onların maânî-i cemileleri muhafaza olunup sabit ve bâki kalır. Şu ağacın geçen bahardaki yaprak ve çiçek ve meyvelerinin ruhları olmadığından, şu bahardaki emsalinin, hakikatçe aynılarıdır. Yalnız teşahhusat-ı itibariyede fark var. Fakat o itibarî teşahhuslar, her vakit tecelliyatı tazelenmekte olan şuunat-ı esma-i İlahiyenin maânîlerini ifade için şu bahardakiler ayrı teşahhusatla onların yerine geldiler.

Dördüncüsü: Hadsiz âlem-i misal gibi gayet geniş âlem-i melekût ve gayr-ı mahdud sair uhrevî âlemlere birer mahsulat veya tezyinat veya levazımat gibi onlara münasip şeyleri yetiştirmek için şu dar mezraa-i dünyada, zemin yüzünün tezgâhında ve tarlasında Hakîm-i Zülcelal, zerratı tahrik edip kâinatı seyyale ve mevcudatı seyyare ederek, şu küçük zeminde o pek büyük âlemlere pek çok mahsulat-ı maneviye yetiştiriyor. Nihayetsiz hazine-i kudretinden nihayetsiz bir seyli, dünyadan akıttırıp âlem-i gayba ve bir kısmını âhiret âlemlerine döküyor.

Beşincisi: Nihayetsiz kemalât-ı İlahiyeyi, hadsiz celevat-ı cemaliyeyi ve gayetsiz tecelliyat-ı celaliyeyi ve gayr-ı mütenahî tesbihat-ı Rabbaniyeyi şu dar ve mahdud zeminde ve mütenahî ve az bir zamanda göstermek için zerratı kemal-i hikmetle kudretiyle tahrik edip, kemal-i intizamla tavzif ederek mütenahî bir zamanda, mahdud bir zeminde gayr-ı mütenahî tesbihat yaptırıyor. Gayr-ı mahdud tecelliyat-ı cemaliye ve celaliye ve kemaliyesini gösteriyor. Çok hakaik-i gaybiye ve çok semerat-ı uhreviye ve fânilerin bâki olan hüviyet ve suretlerinden pek çok nukuş-u misaliye ve çok manidar nüsuc-u levhiyeyi icad ediyor. Demek, zerreyi tahrik eden; şu makasıd-ı azîmeyi, şu hikem-i cesîmeyi gösteren bir zattır. Yoksa her bir zerrede, güneş gibi bir dimağ bulunması lâzım gelir.

Daha bu beş numune gibi belki beş bin hikmetle tahrik olunan zerratın tahavvülatını, o akılsız feylesoflar hikmetsiz zannetmişler ve hakikatte biri enfüsî, diğeri âfakî iki hareket-i cezbekâranede zikir ve tesbih-i İlahî ile Mevlevî gibi zikreden ve deverana kalkan o zerreleri, kendi kendine, sersem gibi dönüp oynuyorlar zu’metmişler.

İşte bundan anlaşılıyor ki onların ilimleri ilim değil, cehildir. Hikmetleri, hikmetsizliktir.

(Üçüncü Nokta’da altıncı uzun bir hikmet daha söylenecektir.)

İKİNCİ NOKTA

Her bir zerrede, Vâcibü’l-vücud’un vücuduna ve vahdetine iki şahid-i sadık vardır.

Evet zerre, acz ve cümuduyla beraber şuurkârane büyük vazifeleri yapmakla, büyük yükleri kaldırmakla Vâcibü’l-vücud’un vücuduna kat’î şehadet ettiği gibi harekâtında nizamat-ı umumiyeye tevfik-i hareket edip her girdiği yerde ona mahsus nizamatı müraat etmekle, her yerde kendi vatanı gibi yerleşmesiyle Vâcibü’l-vücud’un vahdetine ve mülk ve melekûtun mâliki olan zatın ehadiyetine şehadet eder. Yani zerre kimin ise gezdiği bütün yerler de onundur. Demek zerre –çünkü âcizdir, yükü nihayetsiz ağırdır ve vazifeleri nihayetsiz çoktur– bir Kadîr-i Mutlak’ın ismiyle, emriyle kaim ve müteharrik olduğunu bildirir. Hem kâinatın nizamat-ı külliyesini bilir bir tarzda tevfik-i hareket etmesi ve her yere manisiz girmesi; tek bir Alîm-i Mutlak’ın kudretiyle, hikmetiyle işlediğini gösterir.

Evet, nasıl ki bir nefer; takımında, bölüğünde, taburunda, alayında, fırkasında ve hâkeza her bir dairede birer nisbeti ve o nisbete göre birer vazifesi olduğunu ve o nisbetleri, o vazifeleri bilmekle tevfik-i hareket etmek, nizamat-ı askeriye tahtında talim ve talimat görmekle bütün o dairelere kumanda eden bir tek kumandan-ı a’zamın emrine ve kanununa tebaiyetle oluyor.

Öyle de her bir zerre, birbiri içindeki mürekkebatta birer münasip vaziyeti, ayrı ayrı maslahatlı birer nisbeti, ayrı ayrı muntazam birer vazifesi, ayrı ayrı hikmetli neticeleri bulunduğundan elbette o zerreyi, o mürekkebatta bütün nisbet ve vazifelerini muhafaza edip netice ve hikmetleri bozmayacak bir tarzda yerleştirmek; bütün kâinat kabza-i tasarrufunda olan bir zata mahsustur.

Mesela, Tevfik’in (*) göz bebeğinde yerleşen zerre, gözün âsab-ı muharrike ve hassase ve şerayin ve evride gibi damarlara karşı münasip vaziyet alması ve yüzde ve sonra başta ve gövdede, daha sonra heyet-i mecmua-i insaniyede her birisine karşı birer nisbeti, birer vazifesi, birer faydası kemal-i hikmetle bulunması gösteriyor ki bütün o cismin bütün azasını icad eden bir zat, o zerreyi o yerde yerleştirebilir. Ve bilhassa rızık için gelen zerreler, rızık kafilesinde seyr ü sefer eden o zerreler, o kadar hayret-feza bir intizam ve hikmetle seyr ü seyahat ederler ve öyle tavırlarda, tabakalarda intizam-perverane geçip gelirler ve öyle şuurkârane ayak atıp hiç şaşırmayarak gele gele tâ beden-i zîhayatta dört süzgeçle süzülüp rızka muhtaç aza ve hüceyratın imdadına yetişmek için kandaki küreyvat-ı hamraya yüklenip bir kanun-u keremle imdada yetişirler. Ondan bilbedahe anlaşılır ki şu zerreleri binler muhtelif menzillerden geçiren, sevk eden; elbette ve elbette bir Rezzak-ı Kerîm, bir Hallak-ı Rahîm’dir ki kudretine nisbeten zerreler, yıldızlar omuz omuza müsavidirler.

Hem her bir zerre, öyle bir nakş-ı sanatta işler ki ya bütün zerratla münasebettar, her birisine ve umumuna hem hâkim ve hem her birisine ve umumuna mahkûm bir vaziyette bulunmakla, o hayret-feza sanatlı nakşı ve hikmet-nüma nakışlı sanatı bilir ve icad eder. Bu ise binler defa muhaldir. Veya bir Sâni’-i Hakîm’in kanun-u kader ve kalem-i kudretinden çıkan, harekete memur birer noktadır.

Nasıl ki mesela, Ayasofya kubbesindeki taşlar, eğer mimarının emrine ve sanatına tabi olmazlarsa her bir taşı, Mimar Sinan gibi dülgerlik sanatında bir mahareti ve sair taşlara hem mahkûm hem hâkim olmak, yani “Geliniz, düşmemek, sukut etmemek için baş başa vereceğiz.” diye bir hüküm sahibi olması lâzımdır.

Öyle de binler defa Ayasofya kubbesinden daha sanatlı, daha hayretli ve hikmetli olan masnuattaki zerreler, kâinat ustasının emrine tabi olmazlarsa her birine Sâni’-i kâinat’ın evsafı kadar evsaf-ı kemal verilmesi lâzım gelir.

Feyâ Sübhanallah! Zındık maddiyyun gâvurlar bir Vâcibü’l-vücud’u kabul etmediklerinden, zerrat adedince bâtıl âliheleri kabul etmeye mezheplerine göre muztar kalıyorlar. İşte şu cihette münkir kâfir ne kadar feylesof, âlim de olsa nihayet derecede bir cehl-i azîm içindedir, bir echel-i mutlaktır.

ÜÇÜNCÜ NOKTA

Şu nokta, Birinci Nokta’nın âhirinde vaad olunan altıncı hikmet-i azîmeye bir işarettir.

Şöyle ki: Yirmi Sekizinci Söz’ün İkinci Suali’nin cevabındaki hâşiyede denilmişti ki: Tahavvülat-ı zerratın ve zîhayat cisimlerde zerrat harekâtının binler hikmetlerinden bir hikmeti dahi zerreleri nurlandırmaktır ve âlem-i uhreviye binasına lâyık zerreler olmak için hayattar ve manidar olmaktır. Güya cism-i hayvanî ve insanî hattâ nebatî; terbiye dersini almak için gelenlere bir misafirhane, bir kışla, bir mektep hükmündedir ki camid zerreler ona girerler, nurlanırlar. Âdeta bir talim ve talimata mazhar olurlar, letafet peyda ederler. Birer vazifeyi görmekle âlem-i bekaya ve bütün eczasıyla hayattar olan dâr-ı âhirete zerrat olmak için liyakat kesbederler.

Sual: Zerratın harekâtında şu hikmetin bulunması ne ile bilinir?

Elcevap:

Evvela: Bütün masnuatın bütün intizamatıyla ve hikmetleriyle sabit olan Sâni’in hikmetiyle bilinir. Çünkü en cüz’î bir şeye küllî hikmetleri takan bir hikmet, seyl-i kâinatın içinde en büyük faaliyet gösteren ve hikmetli nakışlara medar olan harekât-ı zerratı hikmetsiz bırakmaz. Hem en küçük mahlukatı, vazifelerinde ücretsiz, maaşsız, kemalsiz bırakmayan bir hikmet, bir hâkimiyet; en kesretli ve esaslı memurlarını, hizmetkârlarını nursuz, ücretsiz bırakmaz.

Sâniyen: Sâni’-i Hakîm, anâsırı tahrik edip tavzif ederek (onlara bir ücret-i kemal hükmünde) madeniyat derecesine çıkarmasıyla ve madeniyata mahsus tesbihatları onlara bildirmesiyle ve madeniyatı tahrik ve tavzif edip nebatat mertebe-i hayatiyesinin makamını vermesiyle ve nebatatı rızık ederek tahrik ve tavzif ile hayvanat mertebe-i letafetini onlara ihsan etmesiyle ve hayvanattaki zerratı tavzif edip rızık yoluyla hayat-ı insaniye derecesine çıkarmasıyla ve insanın vücudundaki zerratı süze süze tasfiye ve taltif ederek tâ dimağın ve kalbin en nazik ve latîf yerinde makam vermesiyle bilinir ki harekât-ı zerrat hikmetsiz değil belki kendine lâyık bir nevi kemalâta koşturuluyor.

Sâlisen: Zîhayat cisimlerin zerratı içinde çekirdek ve tohumdaki gibi bir kısım zerreler öyle manevî bir nura, bir letafete, bir meziyete mazhar oluyorlar ki sair zerrelere ve o koca ağaca bir ruh, bir sultan hükmüne geçer. İşte azîm bir ağacın bütün zerratı içinde bir kısım zerrelerin şu mertebeye çıkmaları, o ağacın tabaka-i hayatında çok devirleri ve nazik vazifeleri görmesiyle olduğundan gösteriyor ki Sâni’-i Hakîm’in emriyle vazife-i fıtrat içinde zerratın enva-ı harekâtına göre onlara tecelli eden esmanın hesabına ve şerefine olarak birer manevî letafet, birer manevî nur, birer makam, birer manevî ders almalarını gösteriyor.

Elhasıl:

Madem Sâni’-i Hakîm, her şey için o şeye münasip bir nokta-i kemal ve ona lâyık bir mertebe-i feyz-i vücud tayin edip ve o şeye, o nokta-i kemale sa’y edip gitmek için bir istidat vererek ona sevk ediyor. Ve bütün nebatat ve hayvanatta şu kanun-u rububiyet cari olmakla beraber, cemadatta dahi caridir ki âdi toprağa, elmas derecesine ve cevahir-i âliye mertebesine bir terakkiyat veriyor ve şu hakikatte muazzam bir kanun-u rububiyetin ucu görünüyor.

Hem madem o Hâlık-ı Kerîm, tenasül kanun-u azîminde istihdam ettiği hayvanata ücret olarak birer maaş gibi birer lezzet-i cüz’iye veriyor. Ve arı ve bülbül gibi sair hidemat-ı Rabbaniyede istihdam olunan hayvanlara birer ücret-i kemal verir. Şevk ve lezzete medar birer makam veriyor ve şunda bir muazzam kanun-u keremin ucu görünüyor.

Hem madem her şeyin hakikati, Cenab-ı Hakk’ın bir isminin tecellisine bakar, ona bağlıdır, ona âyinedir. O şey, ne kadar güzel bir vaziyet alsa o ismin şerefinedir; o isim öyle ister. O şey bilse, bilmese o güzel vaziyet, hakikat nazarında matlubdur. Ve şu hakikatten gayet muazzam bir kanun-u tahsin ve cemalin ucu görünüyor.

Hem madem Fâtır-ı Kerîm, düstur-u kerem iktizasıyla bir şeye verdiği makamı ve kemali, o şeyin müddeti ve ömrü bitmesiyle o kemali geriye almıyor. Belki o zîkemalin meyvelerini, neticelerini, manevî hüviyetini ve manasını, ruhlu ise ruhunu ibka ediyor. Mesela, dünyada insanı mazhar ettiği kemalâtın manalarını, meyvelerini ibka ediyor. Hattâ müteşekkir bir mü’minin yediği zâil meyvelerin şükrünü, hamdini mücessem bir meyve-i cennet suretinde tekrar ona veriyor. Ve şu hakikatte muazzam bir kanun-u rahmetin ucu görünüyor.

Hem madem Hallak-ı Bîmisal israf etmiyor, abes işleri yapmıyor. Hattâ güz mevsiminde vazifesi bitmiş, vefat etmiş mahlukların enkaz-ı maddiyesini bahar masnuatında istimal ediyor; onların binalarında dercediyor. Elbette   يَو۟مَ تُبَدَّلُ ال۟اَر۟ضُ غَي۟رَ ال۟اَر۟ضِ   sırrıyla وَاِنَّ الدَّارَ ال۟اٰخِرَةَ لَهِىَ ال۟حَيَوَانُ    işaretiyle şu dünyada camid, şuursuz ve mühim vazifeler gören zerrat-ı arziyenin elbette taşı, ağacı, her şeyi zîhayat ve zîşuur olan âhiretin bazı binalarında derc ve istimali mukteza-yı hikmettir. Çünkü harap olmuş dünyanın zerratını dünyada bırakmak veya ademe atmak israftır. Ve şu hakikatten pek muazzam bir kanun-u hikmetin ucu görünüyor.

Hem madem şu dünyanın pek çok âsârı ve maneviyatı ve meyveleri ve cin ve ins gibi mükellefînin mensucat-ı amelleri, sahaif-i ef’alleri, ruhları, cesetleri âhiret pazarına gönderiliyor. Elbette o semerata ve manalara hizmet eden ve arkadaşlık eden zerrat-ı arziye dahi vazife noktasında kendine göre tekemmül ettikten sonra, yani nur-u hayata çok defa hizmet ve mazhar olduktan sonra ve hayatî tesbihata medar olduktan sonra şu harap olacak dünyanın enkazı içinde, şu zerratı dahi öteki âlemin binasında dercetmek, mukteza-yı adl ve hikmettir. Ve şu hakikatten pek muazzam bir kanun-u adlin ucu görünüyor.

Hem madem ruh cisme hâkim olduğu gibi camid maddelerde dahi kaderin yazdığı evamir-i tekviniye, o maddelere hâkimdir. O maddeler, kaderin manevî yazısına göre mevki ve nizam alabilirler. Mesela, yumurtaların envaında ve nutfelerin aksamında ve çekirdeklerin esnafında ve tohumların ecnasında kaderin ayrı ayrı yazdığı evamir-i tekviniye cihetiyle ayrı ayrı makam ve nur sahibi oluyorlar. Ve o madde itibarıyla mahiyetleri (Hâşiye) bir hükmünde olan o maddeler, hadsiz muhtelif mevcudata menşe oluyorlar. Ayrı ayrı makam ve nur sahibi oluyorlar. Elbette hidemat-ı hayatiye ve hayattaki tesbihat-ı Rabbaniyede defaatle bir zerre bulunmuş ise ve hizmet etmiş ise o zerrenin manevî alnında o manaların hikmetlerini, hiçbir şeyi kaybetmeyen kader kalemiyle kaydetmesi; mukteza-yı ihata-i ilmîdir. Ve şunda pek muazzam bir kanun-u ilm-i muhitin ucu görünüyor.

Öyle ise zerreler (Hâşiye-1) başıboş değiller.

Netice-i Kelâm: Geçmiş yedi kanun, yani kanun-u rububiyet, kanun-u kerem, kanun-u cemal, kanun-u rahmet, kanun-u hikmet, kanun-u adl, kanun-u ihata-i ilmî gibi pek çok muazzam kanunların görünen uçları arkalarında birer ism-i a’zam ve o ism-i a’zamın tecelli-i a’zamını gösteriyor. Ve o tecelliden anlaşılıyor ki sair mevcudat gibi şu dünyadaki tahavvülat-ı zerrat dahi gayet âlî hikmetler için kaderin çizdiği hudut üzerine kudretin verdiği evamir-i tekviniyeye göre hassas bir mizan-ı ilmî ile cevelan ediyorlar. Âdeta başka yüksek bir âleme (Hâşiye-2) gitmeye hazırlanıyorlar. Öyle ise zîhayat cisimler, o seyyah zerrelere güya birer mektep, birer kışla, birer misafirhane-i terbiye hükmündedir. Ve öyle olduğuna bir hads-i sadıkla hükmedilebilir.

Elhasıl: Birinci Söz’de denildiği ve ispat edildiği gibi her şey “Bismillah” der. İşte bütün mevcudat gibi her bir zerre ve zerratın her bir taifesi ve mahsus her bir cemaati, lisan-ı hal ile “Bismillah” der, hareket eder.

Evet, geçmiş üç nokta sırrıyla her bir zerre, mebde-i hareketinde lisan-ı hal ile   بِس۟مِ اللّٰهِ الرَّح۟مٰنِ الرَّحٖيمِ   der. Yani “Ben, Allah’ın namıyla, hesabıyla, ismiyle, izniyle, kuvvetiyle hareket ediyorum.” Sonra netice-i hareketinde, her bir masnû gibi her bir zerre, her bir taifesi, lisan-ı hal ile   اَل۟حَم۟دُ لِلّٰهِ رَبِّ ال۟عَالَمٖينَ   der ki bir kaside-i medhiye hükmünde olan sanatlı bir mahlukun nakşında, kudretin küçük bir kalem ucu hükmünde kendini gösterir. Belki her biri; manevî, Rabbanî, muazzam, hadsiz başlı bir fonoğrafın birer plağı hükmünde olan masnuların üstünde dönen ve tahmidat-ı Rabbaniye kasideleriyle o masnuatı konuşturan ve tesbihat-ı İlahiye neşidelerini okutturan birer iğne başı suretinde kendini gösteriyorlar.

دَع۟وٰيهُم۟ فٖيهَا سُب۟حَانَكَ اللّٰهُمَّ وَتَحِيَّتُهُم۟ فٖيهَا سَلَامٌ

وَ اٰخِرُ دَع۟وٰيهُم۟ اَنِ ال۟حَم۟دُ لِلّٰهِ رَبِّ ال۟عَالَمٖينَ

سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ

رَبَّنَا لَا تُزِغ۟ قُلُوبَنَا بَع۟دَ اِذ۟ هَدَي۟تَنَا وَهَب۟ لَنَا مِن۟ لَدُن۟كَ رَح۟مَةً اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟وَهَّابُ

اَللّٰهُمَّ صَلِّ عَلٰى سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ صَلَاةً تَكُونُ لَكَ رِضَاءً وَ لِحَقِّهٖ اَدَاءً وَ عَلٰى اٰلِهٖ وَ صَح۟بِهٖ وَ اِخ۟وَانِهٖ وَ سَلِّم۟ وَسَلِّم۟نَا وَ سَلِّم۟ دٖينَنَا اٰمٖينَ يَا رَبَّ ال۟عَالَمٖينَ

---

Yirmi Dokuzuncu Söz ⇐ | Sözler | ⇒ Otuz Birinci Söz

---