The Twenty-Third Flash

On Nature

[First written as the Sixteenth Note of the Seventeenth Flash, this part of the Risale-i Nur was later designated the Twenty- Third Flash because of its importance. For it puts naturalistic atheism to death with no chance of reanimation, and totally shatters the foundation stones of unbelief.]

A Reminder

This treatise explains through nine ‘Impossibilities,’ themselves comprising at least ninety impossibilities, just how unreasonable, crude and superstitious is the way taken by those Naturalists who are atheists. In order to cut short the discussion here and because these impossibilities have been explained in part in other sections of the Risale-i Nur, some steps in the arguments have been skipped. It occurs to one, therefore, how is it that those famous and supposedly brilliant philosophers accepted such a blatantly obvious superstition, and continue to pursue that way. Well, the fact is they cannot see its reality.

And I am ready to explain in detail and prove through clear and decisive arguments to whoever doubts it that these crude, repugnant and unreasonable impossibilities are the necessary and unavoidable result of their way; in fact, the very gist of their creed.(*)

In the Name of God, the Merciful, the Compassionate.

Their prophets said: “Is there any doubt about God, Creator of the heavens and the earth?”(14:10)

By declaring through the use of a rhetorical question that there cannot and should not be any doubt about God Almighty, this verse clearly demonstrates the divine existence and unity.

A point to be mentioned before our discussion:

When I went to Ankara in 1922, the morale of the people of belief was extremely high as a result of the victory of the army of Islam over the Greeks. But I saw that an abominable current of atheism was treacherously trying to subvert, poison and destroy their minds. “O God!” I said, “this monster is going to harm the fundamentals of belief.” At that point, since the above-mentioned verse makes self-evidently plain God’s existence and unity, I sought assistance from it and wrote a treatise in Arabic consisting of a proof taken from the All-Wise Qur’an that was powerful enough to disperse and destroy that atheistic current. I had it printed in Ankara at the Yeni Gün Press. But, alas, those who knew Arabic were few and those who considered it seriously were rare. Also, its argument was in an extremely concise and abbreviated form. As a result, the treatise did not have the effect it should have done and sadly, the current of atheism both swelled and gained strength. Now, I feel compelled to explain a part of the proof in Turkish. Since certain parts of it have been fully explained in other sections of the Risale-i Nur, it will be written in summary form here. Those numerous proofs in part unite in this proof; so each may be seen as an element of this proof.

Introduction

O man! You should be aware that there are certain phrases which are commonly used and imply unbelief. The believers also use them, but without realizing their implications. We shall explain three of the most important of them.

The First: “Causes create this.”

The Second: “It forms itself; it comes into existence and later ceases to exist.”

The Third: “It is natural; nature necessitates and creates it.”

Indeed, since beings exist and this cannot be denied, and since each being comes into existence in a wise and artistic fashion, and since each is not outside time but is being continuously renewed, then, O falsifier of the truth, you are bound to say either that the causes in the world create beings, for example, this animal; that is to say, it comes into existence through the coming together of causes, or that it forms itself, or that its coming into existence is a requirement and necessary effect of nature, or that it is created through the power of One All-Powerful and All-Glorious.

Since reason can find no way apart from these four, if the first three are definitely proved to be impossible, invalid and absurd, the way of divine unity, which is the fourth way, will necessarily and self-evidently and without doubt or suspicion, be proved true.

THE FIRST WAY

This to imagine that the formation and existence of things, creatures, occurs through the coming together of causes in the universe.

We shall mention only three of its numerous impossibilities.

First Impossibility Imagine there is a pharmacy in which are found hundreds of jars and phials filled with quite different substances. A living potion and a living remedy are required from those medicaments. So we go to the pharmacy and see that they are to be found there in abundance, yet in great variet y. We examine each of the potions and see that the ingredients have been taken in varying but precise amounts from each of the jars and phials, one ounce from this, three from that, seven from the next, and so on. If one ounce too much or too little had been taken, the potion would not have been living and would not have displayed its special quality. Next, we study the living remedy. Again, the ingredients have been taken from the jars in a particular measure so that if even the most minute amount too much or too little had been taken, the remedy would have lost its special property. Now, although the jars number more than fifty, the ingredients have been taken from each according to measures and amounts that are all different.

Is it in any way possible or probable that the phials and jars should have been knocked over by a strange coincidence or sudden gust of wind and that only the precise, though different, amounts that had been taken from each of them should have been spilt, and then arranged themselves and come together to form the remedy? Is there anything more superstitious, impossible and absurd than this? If an ass could speak, it would say: “I cannot accept this idea!”, and would gallop off!

Similarly, each living being may be likened to the living potion in the comparison, and each plant to a living remedy. For they are composed of matter that has been taken in most precise measure from truly numerous and truly various substances. If these are attributed to causes and the elements and it is claimed, “Causes created these,” it is unreasonable, impossible and absurd a hundred times over, just as it was to claim that the potion in the pharmacy came into existence through the phials being knocked over; by accident.

In Short: The vital substances in this vast pharmacy of the universe, which are measured on the scales of divine determining and decree of the All-Wise and Pre- Eternal One, can only come into existence through a boundless wisdom, infinite knowledge and all-encompassing will. The unfortunate person who declares that they are the work of blind, deaf and innumerable elements and causes and natures, which stream like floods; and the foolish, delirious person who claims that that wondrous remedy poured itself out when the phials were knocked over and formed itself, are certainly unreasonable and nonsensical. Indeed, such denial and unbelief is a senseless absurdity.

Second Impossibility If everything is not attributed to the All-Powerful and All-Glorious One, who is the Single One of Unity, and is attributed to causes, it necessitates that many of the elements and causes present in the universe intervene in the being of every animate creature. Whereas that different and mutually opposing and conflicting causes should come together of their own accord in complete order, with the finest balance and in perfect concord in the being of a tiny creature, like a fly, is such an obvious impossibility that anyone with even an iota of consciousness would say: “This is impossible; it could not be!”

The tiny body of a fly is connected with most of the elements and causes in the universe; indeed, it is a summary of them. If it is not attributed to the Pre-Eternal and All-Powerful One, it is necessary for those material causes to be themselves present in the immediate vicinity of the fly; rather, for them all to enter into its tiny body; and even for them to enter each of the cells of its eyes, which are minute samples of its body. For if a cause is of a material nature, it is necessary for it to be present in the immediate vicinity of, and inside, its effect. And this necessitates accepting that the constituents and elements of the universe are physically present inside that minute cell, a place too small even for the tip of its antenna, and that they work there in harmony like a master.

A way such as this, then, shames even the most foolish of the Sophists.

Third Impossibility It is an established rule that, “If a being has unit y, it can only have issued from a single being, from one hand.” Particularly if it displays a comprehensive life within a perfect order and sensitive balance, it demonstrates self-evidently that it did not issue from numerous hands, which are the cause of conflict and confusion, but that it issued from a single hand that is All-Powerful and All-Wise. Therefore, to attribute such a well-ordered and well-balanced being which has unity to the jumbled hands of innumerable, lifeless, ignorant, aggressive, unconscious, chaotic, blind and deaf natural causes, the blindness and deafness of which increase with their coming together and intermingling among the ways of numberless possibilities, is as unreasonable as accepting innumerable impossibilities all at once.

If we leave this impossibility aside and assume that material causes have effects, these effects can only occur through direct contact and touch. However, the contact of natural causes is with the exteriors of living beings. And yet we see that the interiors of such beings, where the hands of material causes can neither reach nor touch, are ten times more delicate, well-ordered and perfect as regards art than their exteriors.

Therefore, although tiny animate creatures, on which the hands and organs of material causes can in no way be situated, indeed they cannot touch the creatures’ exteriors all at once even, are more strange and wonderful as regards their art and creation than the largest creatures, to attribute them to those lifeless, unknowing, crude, distant, vast, conflicting, deaf and blind causes can result only from a deafness and blindness compounded to the number of animate beings.

THE SECOND WAY

This is expressed by the phrase “It forms itself.”

It too involves many impossibilities and is absurd and impossible in many aspects. We shall explain three examples of these impossibilities.

First Impossibility O you obstinate denier! Your egotism has made you so stupid that somehow you decide to accept a hundred impossibilities all at once. For you yourself are a being and not some simple substance that is inanimate and unchanging. You resemble an extremely well-ordered machine that is constantly being renewed and a wonderful palace that is undergoing continuous change. Particles are working unceasingly in your body. Your body has a connection and mutual relations with the universe, in particular with regard to sustenance and the perpetuation of the species, and the particles that work within it are careful not to spoil that relationship nor to break the connection. In this cautious manner they set about their work, as though taking the whole universe into account. Seeing your relationships within it, they take up their positions accordingly. And you benefit with your external and inner senses in accordance with the wonderful positions that they take.

If you do not accept that the particles in your body are tiny officials in motion in accordance with the law of the Pre-Eternal and All-Powerful One, or that they are an army, or the nibs of the pen of divine determining with each particle as the nib of a pen, or that they are points inscribed by the pen of power with each particle being a point, then in every particle working in your eye there would have to be an eye such as could see every limb and part of your body as well as the entire universe, with which you are connected. In addition to this, you would have to ascribe to each particle an intelligence equivalent to that of a hundred geniuses, sufficient to know and recognize all your past and your future, and your forbears and descendants, the origins of all the elements of your being, and the sources of all your sustenance. To attribute the knowledge and intelligence of a thousand Plato’s to a single particle of one such as you who does not possess even a particle’s worth of intelligence in matters of this kind is a crazy superstition a thousand times over!

Second Impossibility Your being resembles a thousand-domed wondrous palace in which the stones stand together in suspension and without support. Indeed, your being is a thousand times more wonderful than such a palace, for the palace of your being is being renewed continuously in perfect order. Leaving aside your truly wonderful spirit, heart and other subtle faculties, each member of your body resembles a single-domed part of the palace. Like the stones of a dome, the particles stand together in perfect balance and order demonstrating the eye and the tongue, for example, each to be a wondrous building, extraordinary work of art, and miracle of power.

If these particles were not officials dependent on the command of the master architect of the universe, then each would have to be both absolutely dominant over all the other particles in the body and absolutely subordinate to each of them; and both equal to each and, with regard to its dominant position, opposed; and both the origin and source of most of the attributes that pertain only to the Necessarily Existent One, and extremely restricted; and both in absolute form, and in the form of a perfectly ordered individual artefact that could only, through the mystery of unity, be the work of the Single One of Unity. Anyone with even a particle of intelligence would understand what an obvious impossibility this is; to attribute such an artefact to those particles.

Third Impossibility If your being is not ‘written’ by the pen of the Pre-Eternal and All-Powerful One, who is the Single One of Unity, and is instead ‘printed’ by nature and causes, there would have to be printing-blocks in nature not only to the number of cells in your body, but to the number of their thousands of combinations, which are arranged in concentric circles.

For if this book, for example, which we hold in our hand is written, a single pen may write it relying on the knowledge of its writer. If, on the other hand, it is not written and is not attributed to its writer’s pen, and if it is said that it exists of its own accord or it is ascribed to nature, then, as a printed book, it would be necessary for there to be a different iron pen for each letter so that it could be printed. In a printing-press there have to be pieces of type to the number of letters in the alphabet so the letters in the book come into existence by means of them; pens to the number of those letters being necessary in place of a single pen.As may be seen, sometimes a whole page is written in a single large letter from among those letters with a small pen in fine script, in which case a thousand pens would be necessary for one letter. Rather, if it took the form of your body, with all its components one within the other in concentric circles, there would have to be printing-blocks in each circle, for each component, to the number of the combinations that they form.

Now, see, if you claim this, which involves a hundred impossibilities, to be possible, then again if they are not attributed to a single pen, for those well-ordered, artistic pieces of type, faultless printing-blocks and iron pens to be made, further pens, printing-blocks and letters to the same number as themselves would be necessary. And they too would have to have been made; and they too would have to have been well-ordered and artistically fashioned. And so on. It would carry on in succession ad infinitum.

There, you too understand! This way of thinking is such that it involves impossibilites and superstitions to the number of particles in your body. O denier of God! See this, and quit the way of misguidance!

THE THIRD WAY

“Nature necessitates it; nature makes it.”

This statement contains many impossibilities. We shall mention three of them by way of examples.

First Impossibility If the art and creativity, which are discerning and wise, to be seen in beings and particularly in animate beings are not attributed to the pen of divine determining and power of the Pre-Eternal Sun, and instead are attributed to nature and force, which are blind, deaf and unthinking, it becomes necessary that nature either should have present in everything machines and printing-presses for their creation, or should include in everything power and wisdom enough to create and administer the universe.

The reason for this is as follows:The sun’s manifestations and reflections appear in all small fragments of glass and droplets on the face of the earth. If those miniature, reflected imaginary suns are not ascribed to the sun in the sky, it is necessary to accept the external existence of an actual sun in every tiny fragment of glass smaller than a match-head, which possesses the sun’s qualities and which, though small in size, bears profound meaning; and therefore to accept actual suns to the number of pieces of glass.

In exactly the same way, if beings and animate creatures are not attributed directly to the manifestation of the Pre-Eternal Sun’s names, it becomes necessary to accept that in each being, and especially animate beings, there lies a nature, a force, or quite simply a god that will sustain an infinite power and will, and knowledge and wisdom. Such an idea is the most absurd and superstitious of all the impossibilities in the universe. It demonstrates that a man who attributes the art of the Creator of the universe to imaginary, insignificant, unconscious nature is without a doubt less conscious of the truth than an animal.

Second Impossibility If beings, which are most well-ordered and well-measured, wise and artistically fashioned, are not ascribed to One who is infinitely powerful and wise and instead are attributed to nature, there has to be present in every bit of soil as many factories and printing-presses as there are in Europe so that each bit of soil can be the means for the growth and formation of innumerable flowers and fruits, of which it is the place of origin and workshop.

The seeds of flowers are sown in turn in a bowl of soil, which performs the duty of a flower-pot for them. An ability is apparent in the bowl of soil that will give shapes and forms which differ greatly from one another to all the flowers sown in it.

If that ability is not attributed to the All-Glorious and All-Powerful One, such a situation could not occur without there being in the bowlful of soil immaterial, different and natural machines for each flower. This is because the matter of which seeds, like sperm and eggs for example, consists is the same. That is, they consist of an orderless, formless, paste-like mixture of oxygen, hydrogen, carbon and nitrogen. Together with this,since air, water, heat and light also are each simple, unconscious and flow against everything in floods, the fact that the all-different forms of those flowers emerge from the soil in a most well- ordered and artistic fashion self-evidently and necessarily requires that there are present in the soil in the bowl immaterial, miniature printing-presses and factories to the number of presses and factories in Europe so that they could weave this great number of living fabrics and thousands of various embroidered textiles.

So you can see how far the unbelieving thought of the Naturalists has deviated from the realm of reason. And although brainless pretenders who imagine nature to be creator claim to be men of science and reason, see just how distant from reason and science is their thought, so that they have taken a superstition that is in no way possible, that is impossible, as a way for themselves. See this and laugh at them!

If you ask: If such extraordinary impossibilities and insurmountable difficulties occur when beings are attributed to nature, how are those difficulties removed when they are attributed to the Single and Eternally Besought One? And how is the difficult impossibility transformed into that easy necessity?

The Answer: We saw in the First Impossibility that the manifestation of the sun’s reflection displays its radiance and effect through miniature imaginary suns with complete ease and lack of trouble in everything from the minutest inanimate particle to the surface of the vastest ocean. If each particle’s relationship with the sun is severed, it becomes necessary to accept that the external existence of an actual sun could subsist, with a difficulty at the level of impossibility, in each of those minute particles.

Similarly, if each being is ascribed directly to the Single Eternally Besought One, everything necessary for each being can be conveyed to it through a connection and manifestation with an ease and facility that is at the level of necessity.

If the connection is severed and each being reverts from its position as an official to being without duties, and is left to nature and its own devices, it becomes necessary to suppose that, with a hundred thousand difficulties and obstacles that reach the degree of impossibility, blind nature possesses within it the power and wisdom to create and administer the universe so that it might bring into existence the wonderful machine of the being of an animate creature like a fly, which is a tiny index of the universe. This is impossible not just once but thousands of times over.

In Short: Just as it is impossible and precluded for the Necessarily Existent One to have any partner or like in respect of His Essence, so too is the interference of others in His dominicality and in His creation of beings impossible and precluded.

As for the difficulties involved in the Second Impossibility, as is proved in many parts of the Risale-i Nur, if all things are attributed to the Single One of Unity, all things become as easy and trouble-free as a single thing. Whereas if they are attributed to causes and nature, a single thing becomes as difficult as all things. This has been demonstrated with numerous, decisive proofs and a summary of one of them is as follows.

If a man is connected to the king by being a soldier or an official, by reason of the strength of the connection he may perform duties far exceeding his individual strength. He may, on occasion, capture another king in the name of his own king. For he himself does not carry the equipment and sources of strength necessary to carry out the duties and work he performs, nor is he compelled to do so. By reason of the connection, the king’s treasuries, and the army, which is behind him and is his point of support, carry his equipment and sources of strength. That is to say, the duties he performs may be as grand as the business of a king, and as tremendous as the actions of an army.

Indeed, through being an official, an ant destroyed Pharaoh’s palace; through the connection, a fly killed Nimrod off; and through the connection, the seed of a pine the size of a grain of wheat produces all the parts of a huge pine-tree.(*)

If the connection is severed and the man discharged from his duties as an official, he will be compelled to carry the equipment and sources of strength necessary for his work himself. He will then only be able to perform duties commensurate with the sources of strength and ammunition he is able to carry. If he is required in this situation to carry out his duties with the extreme ease of the first situation, it will be necessary to load on his back the sources of an army’s strength and the arsenals and munitions factories of a king. Even clowns who invent stories and superstitions to make people laugh would be ashamed at this fanciful idea.

Elhasıl: Vâcibü’l-vücud’a her mevcudu vermek, vücub derecesinde bir suhuleti var. Ve tabiata icad cihetinde vermek, imtina derecesinde müşkül ve haric-i daire-i akliyedir.

Üçüncü Muhal: Bu muhali izah edecek bazı risalelerde beyan edilen iki misal:

Birinci Misal: Bütün âsâr-ı medeniyetle tekmil ve tezyin edilmiş, hâlî bir sahrada kurulmuş, yapılmış bir saraya; gayet vahşi bir adam girmiş, içine bakmış. Binlerle muntazam sanatlı eşyayı görmüş. Vahşetinden, ahmaklığından, hariçten kimse müdahale etmeyip o saray içinde o eşyadan birisi, o sarayı müştemilatıyla beraber yapmıştır diye taharriye başlıyor. Hangi şeye bakıyor, o vahşetli aklı dahi kabil görmüyor ki o şey bunları yapsın.

Sonra o sarayın teşkilat programını ve mevcudat fihristesini ve idare kanunları içinde yazılı olan bir defteri görür. Çendan elsiz ve gözsüz ve çekiçsiz olan o defter dahi sair içindeki şeyler gibi hiçbir kabiliyeti yoktur ki o sarayı teşkil ve tezyin etsin. Fakat muztar kalarak bilmecburiye, eşya-yı âhere nisbeten, kavanin-i ilmiyenin bir unvanı olmak cihetiyle, o sarayın mecmuuna bu defteri münasebettar gördüğünden “İşte bu defterdir ki o sarayı teşkil, tanzim ve tezyin edip bu eşyayı yapmış, takmış, yerleştirmiş.” diyerek vahşetini; ahmakların, sarhoşların hezeyanına çevirmiş.

İşte aynen bu misal gibi; hadsiz derecede misaldeki saraydan daha muntazam, daha mükemmel ve bütün etrafı mu’cizane hikmetle dolu şu saray-ı âlemin içine, inkâr-ı uluhiyete giden tabiiyyun fikrini taşıyan vahşi bir insan girer. Daire-i mümkinat haricinde olan Zat-ı Vâcibü’l-vücud’un eser-i sanatı olduğunu düşünmeyerek ve ondan i’raz ederek, daire-i mümkinat içinde kader-i İlahînin yazar bozar bir levhası hükmünde ve kudret-i İlahiyenin kavanin-i icraatına tebeddül ve tagayyür eden bir defteri olabilen ve pek yanlış ve hata olarak “tabiat” namı verilen bir mecmua-i kavanin-i âdât-ı İlahiye ve bir fihriste-i sanat-ı Rabbaniyeyi görür. Ve der ki:

“Madem bu eşya bir sebep ister, hiçbir şeyin bu defter gibi münasebeti görünmüyor. Çendan hiçbir cihetle akıl kabul etmez ki gözsüz, şuursuz, kudretsiz bu defter, rububiyet-i mutlakanın işi olan ve hadsiz bir kudreti iktiza eden icadı yapamaz. Fakat madem Sâni’-i Kadîm’i kabul etmiyorum; öyle ise en münasibi, bu defter bunu yapmış ve yapar diyeceğim.” der. Biz de deriz:

Ey ahmaku’l-humakadan tahammuk etmiş sarhoş ahmak! Başını tabiat bataklığından çıkar, arkana bak; zerrattan, seyyarata kadar bütün mevcudat, ayrı ayrı lisanlarla şehadet ettikleri ve parmaklarıyla işaret ettikleri bir Sâni’-i Zülcelal’i gör ve o sarayı yapan ve o defterde sarayın programını yazan Nakkaş-ı Ezelî’nin cilvesini gör, fermanına bak, Kur’an’ını dinle, o hezeyanlardan kurtul!

İkinci Misal: Gayet vahşi bir adam muhteşem bir kışla dairesine girer. Gayet muntazam bir ordunun umumî beraber talimlerini, muntazam hareketlerini görür. Bir neferin hareketiyle; bir tabur, bir alay, bir fırka kalkar, oturur, gider; bir ateş emriyle ateş ettiklerini müşahede eder. Onun kaba, vahşi aklı, bir kumandanın, devletin nizamatıyla ve kanun-u padişahî ile kumandasını anlamayıp inkâr ettiğinden, o askerlerin iplerle birbiriyle bağlı olduklarını tahayyül eder. O hayalî ip, ne kadar hârikalı bir ip olduğunu düşünür; hayrette kalır.

Sonra gider Ayasofya gibi gayet muazzam bir camiye, cuma gününde dâhil olur. O cemaat-i müslimînin, bir adamın sesiyle kalkar, eğilir, secde ederek oturduklarını müşahede eder. Manevî ve semavî kanunların mecmuundan ibaret olan şeriatı ve şeriat sahibinin emirlerinden gelen manevî düsturlarını anlamadığından, o cemaatin maddî iplerle bağlandığını ve o acib ipler onları esir edip oynattığını tahayyül ederek en vahşi insan suretindeki canavar hayvanları dahi güldürecek derecede maskaralı bir fikirle çıkar, gider.

İşte aynı bu misal gibi Sultan-ı ezel ve ebed’in hadsiz cünudunun muhteşem bir kışlası olan şu âleme ve o Mabud-u Ezelî’nin muntazam bir mescidi olan şu kâinata; mahz-ı vahşet olan, inkârlı fikr-i tabiatı taşıyan bir münkir giriyor. O Sultan-ı Ezelî’nin hikmetinden gelen nizamat-ı kâinatın manevî kanunlarını, birer maddî madde tasavvur ederek ve saltanat-ı rububiyetin kavanin-i itibariyesi ve o Mabud-u Ezelî’nin şeriat-ı fıtriye-i kübrasının manevî ve yalnız vücud-u ilmîsi bulunan ahkâmlarını ve düsturlarını birer mevcud-u haricî ve maddî birer madde tahayyül ederek, kudret-i İlahiyenin yerine, o ilim ve kelâmdan gelen ve yalnız vücud-u ilmîsi bulunan o kanunları ikame etmek ve ellerine icad vermek, sonra da onlara “tabiat” namını takmak ve yalnız bir cilve-i kudret-i Rabbaniye olan kuvveti, bir zîkudret ve müstakil bir kadîr telakki etmek; misaldeki vahşiden bin defa aşağı bir vahşettir!

Elhasıl, tabiiyyunların, mevhum ve hakikatsiz tabiat dedikleri şey, olsa olsa ve hakikat-i hariciye sahibi ise ancak bir sanat olabilir, Sâni’ olamaz. Bir nakıştır, nakkaş olamaz. Ahkâmdır, hâkim olamaz. Bir şeriat-ı fıtriyedir, şâri’ olamaz. Mahluk bir perde-i izzettir, hâlık olamaz. Münfail bir fıtrattır, fâtır bir fâil olamaz. Kanundur, kudret değildir; kādir olamaz. Mistardır, masdar olamaz.

Elhasıl: Madem mevcudat var. Madem On Altıncı Nota’nın başında denildiği gibi mevcudun vücuduna, taksim-i aklî ile dört yoldan başka yol tahayyül edilmez. O dört cihetten üçünün her birinin üç zâhir muhaller ile butlanı, kat’î bir surette ispat edildi. Elbette bizzarure ve bilbedahe dördüncü yol olan vahdet yolu, kat’î bir surette ispat olunuyor. O dördüncü yol ise baştaki اَفِى اللّٰهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضِ âyeti, şeksiz ve şüphesiz bedahet derecesinde Zat-ı Vâcibü’l-vücud’un uluhiyetini ve her şey doğrudan doğruya dest-i kudretinden çıktığını ve semavat ve arz kabza-i tasarrufunda bulunduğunu gösteriyor.

Ey esbab-perest ve tabiata tapan bîçare adam! Madem her şeyin tabiatı, her şey gibi mahluktur çünkü sanatlıdır ve yeni oluyor. Hem her müsebbeb gibi zâhirî sebebi dahi masnûdur. Ve madem her şeyin vücudu, pek çok cihazat ve âletlere muhtaçtır. O halde, o tabiatı icad eden ve o sebebi halk eden bir Kadîr-i Mutlak var. Ve o Kadîr-i Mutlak’ın ne ihtiyacı var ki âciz vesaiti, rububiyetine ve icadına teşrik etsin. Hâşâ! Belki doğrudan doğruya müsebbebi, sebep ile beraber halk ederek, cilve-i esmasını ve hikmetini göstermek için bir tertip ve tanzim ile zâhirî bir sebebiyet, bir mukarenet vermekle, eşyadaki zâhirî kusurlara, merhametsizliklere ve noksaniyetlere merci olmak için esbab ve tabiatı dest-i kudretine perde etmiş; izzetini o suretle muhafaza etmiş.

Acaba bir saatçi, saatin çarklarını yapsın; sonra saati çarklarla tertip edip tanzim etsin, daha mı kolaydır? Yoksa hârika bir makineyi, o çarklar içinde yapsın; sonra saatin yapılmasını o makinenin camid ellerine versin, tâ saati yapsın, daha mı kolaydır? Acaba imkân haricinde değil midir? Haydi o insafsız aklınla sen söyle, sen hâkim ol!

Veyahut bir kâtip; mürekkep, kalem, kâğıdı getirdi. Onunla kendi bizzat o kitabı yazsa daha mı kolaydır? Yoksa o kâğıt, mürekkep, kalem içinde o kitaptan daha sanatlı, daha zahmetli, yalnız o tek kitaba mahsus olarak bir yazı makinesi icad etsin; sonra o şuursuz makineye “Haydi sen yaz!” desin de kendi karışmasın, daha mı kolaydır? Acaba yüz defa yazıdan daha müşkül değil midir?

Eğer desen: Evet, bir kitabı yazan makinenin icadı, o kitaptan yüz defa daha müşküldür. Fakat o makine, aynı kitabın birçok nüshalarını yazmasına vasıta olmak cihetiyle, belki bir kolaylık var?

Elcevap: Nakkaş-ı Ezelî, hadsiz kudretiyle nihayetsiz cilve-i esmasını her vakit tazelendirmekle, ayrı ayrı şekilde göstermek için eşyadaki teşahhusları ve hususi simaları öyle bir surette halk etmiştir ki hiçbir mektub-u Samedanî ve hiçbir kitab-ı Rabbanî, diğer kitapların aynı aynına olamıyor. Alâküllihal, ayrı manaları ifade etmek için ayrı bir siması bulunacak.

Eğer gözün varsa insanın simasına bak, gör ki zaman-ı Âdem’den şimdiye kadar, belki ebede kadar, bu küçük simada, aza-yı esasîde ittifak ile beraber her bir sima, umum simalara nisbeten, her birisine karşı birer alâmet-i farikası var olduğu kat’iyen sabittir.

Bunun için her bir sima, ayrı bir kitaptır. Yalnız sanatın tanzimi için ayrı bir yazı takımı ve ayrı bir tertip ve telif ister. Ve maddelerini hem getirmek hem yerleştirmek ve hem de vücuda lâzım olan her şeyi dercetmek için bütün bütün başka bir tezgâh ister.

Haydi, farz-ı muhal olarak tabiata bir matbaa nazarıyla baktık. Fakat bir matbaaya ait olan tanzim ve basmak, yani muayyen intizamını kalıba sokmaktan başka, o tanzimin icadından, icadları yüz derece daha müşkül bir zîhayatın cismindeki maddeleri, aktar-ı âlemden mizan-ı mahsusla ve has bir intizamla icad etmek ve getirmek ve matbaa eline vermek için yine o matbaayı icad eden Kadîr-i Mutlak’ın kudret ve iradesine muhtaçtır. Demek, bu matbaalık ihtimali ve farzı, bütün bütün manasız bir hurafedir.

İşte bu saat ve kitap misalleri gibi Sâni’-i Zülcelal, Kādir-i külli şey’, esbabı halk etmiş; müsebbebatı da halk ediyor. Hikmetiyle, müsebbebatı esbaba bağlıyor. Kâinatın harekâtının tanzimine dair kavanin-i âdetullahtan ibaret olan şeriat-ı fıtriye-i kübra-yı İlahiyenin bir cilvesini ve eşyadaki o cilvesine yalnız bir âyine ve bir ma’kes olan tabiat-ı eşyayı, iradesiyle tayin etmiştir. Ve o tabiatın vücud-u haricîye mazhar olan vechini, kudretiyle icad etmiş ve eşyayı o tabiat üzerinde halk etmiş, birbirine mezcetmiş. Acaba gayet derecede makul ve hadsiz bürhanların neticesi olan bu hakikatin kabulü mü daha kolaydır? –Acaba vücub derecesinde lâzım değil midir?– Yoksa camid, şuursuz, mahluk, masnû, basit olan o sebep ve tabiat dediğiniz maddelere, her bir şeyin vücuduna lâzım hadsiz cihazat ve âlâtı verip hakîmane, basîrane olan işleri kendi kendilerine yaptırmak mı daha kolaydır? –Acaba imtina derecesinde, imkân haricinde değil midir?– Senin, o insafsız aklının insafına havale ediyoruz.

Münkir ve tabiat-perest diyor ki:

Madem beni insafa davet ediyorsun. Ben de diyorum ki şimdiye kadar yanlış gittiğimiz yol hem yüz derece muhal hem gayet zararlı ve nihayet derecede çirkin bir meslek olduğunu itiraf ediyorum. Sâbık tahkikatınızdan zerre miktar şuuru bulunan anlayacak ki esbaba, tabiata icad vermek mümtenidir, muhaldir. Ve her şeyi doğrudan doğruya Vâcibü’l-vücud’a vermek vâcibdir, zarurîdir. Elhamdülillahi ale’l-iman deyip iman ediyorum.

Yalnız bir şüphem var: Cenab-ı Hakk’ın Hâlık olduğunu kabul ediyorum fakat bazı cüz’î esbabın ehemmiyetsiz şeylerde icada müdahaleleri ve bir parça medh ü sena kazanmaları, saltanat-ı rububiyetine ne zarar verir? Saltanatına noksaniyet gelir mi?

Elcevap: Bazı risalelerde gayet kat’î ispat ettiğimiz gibi; hâkimiyetin şe’ni, müdahaleyi reddetmektir. Hattâ en edna bir hâkim, bir memur; daire-i hâkimiyetinde oğlunun müdahalesini kabul etmiyor. Hattâ hâkimiyetine müdahale tevehhümüyle, bazı dindar padişahlar –halife oldukları halde– masum evlatlarını katletmeleri, bu “redd-i müdahale kanunu”nun hâkimiyette ne kadar esaslı hükmettiğini gösteriyor. Bir nahiyede iki müdürden tut tâ bir memlekette iki padişaha kadar, hâkimiyetteki istiklaliyetin iktiza ettiği “men’-i iştirak kanunu” tarih-i beşerde çok acib herc ü merc ile kuvvetini göstermiş.

Acaba âciz ve muavenete muhtaç insanlardaki âmiriyet ve hâkimiyetin bir gölgesi, bu derece müdahaleyi reddetmeyi ve başkasının müdahalesini men’etmeyi ve hâkimiyetinde iştirak kabul etmemeyi ve makamında istiklaliyetini nihayet taassupla muhafazaya çalışmayı gör, sonra hâkimiyet-i mutlaka rububiyet derecesinde ve âmiriyet-i mutlaka uluhiyet derecesinde ve istiklaliyet-i mutlaka ehadiyet derecesinde ve istiğna-yı mutlak kādiriyet-i mutlaka derecesinde bir Zat-ı Zülcelal’de, bu redd-i müdahale ve men’-i iştirak ve tard-ı şerik, ne derece o hâkimiyetin zarurî bir lâzımı ve vâcib bir muktezası olduğunu kıyas edebilirsen et.

Amma ikinci şık şüphen ki: Bazı esbab, bazı cüz’iyatın bazı ubudiyetlerine merci olsa, o Mabud-u Mutlak olan Zat-ı Vâcibü’l-vücud’a müteveccih zerrattan seyyarata kadar mahlukatın ubudiyetlerinden ne noksan gelir?

Elcevap: Şu kâinatın Hâlık-ı Hakîm’i, kâinatı bir ağaç hükmünde halk edip en mükemmel meyvesini zîşuur ve zîşuurun içinde en câmi’ meyvesini insan yapmıştır. Ve insanın en ehemmiyetli, belki insanın netice-i hilkati ve gaye-i fıtratı ve semere-i hayatı olan şükür ve ibadeti; o Hâkim-i Mutlak ve Âmir-i Müstakil, kendini sevdirmek ve tanıttırmak için kâinatı halk eden o Vâhid-i Ehad, bütün kâinatın meyvesi olan insanı ve insanın en yüksek meyvesi olan şükür ve ibadetini başka ellere verir mi? Bütün bütün hikmetine zıt olarak, netice-i hilkati ve semere-i kâinatı abes eder mi? Hâşâ ve kellâ… Hem hikmetini ve rububiyetini inkâr ettirecek bir tarzda mahlukatın ibadetlerini başkalara vermeye rıza gösterir mi, hiç müsaade eder mi? Ve hem hadsiz bir derecede kendini sevdirmeyi ve tanıttırmayı ef’aliyle gösterdiği halde, en mükemmel mahlukatının şükür ve minnettarlıklarını, tahabbüb ve ubudiyetlerini başka esbaba vermekle kendini unutturup kâinattaki makasıd-ı âliyesini inkâr ettirir mi? Ey tabiat-perestlikten vazgeçen arkadaş! Haydi sen söyle!

O diyor: Elhamdülillah, bu iki şüphem hallolmakla beraber, vahdaniyet-i İlahiyeye dair ve Mabud-u Bi’l-hak o olduğuna ve ondan başkaları ibadete lâyık olmadığına o kadar parlak ve kuvvetli iki delil gösterdin ki onları inkâr etmek, güneşi ve gündüzü inkâr etmek gibi bir mükâberedir.

Hâtime

Tabiat fikr-i küfrîsini terk eden ve imana gelen zat diyor ki: Elhamdülillah, benim şüphelerim kalmadı; yalnız merakımı mûcib olan birkaç sualim var.

Birinci Sual: Çok tembellerden ve târikü’s-salâtlardan işitiyoruz, diyorlar ki: Cenab-ı Hakk’ın bizim ibadetimize ne ihtiyacı var ki Kur’an’da çok şiddet ve ısrar ile ibadeti terk edeni zecredip cehennem gibi dehşetli bir ceza ile tehdit ediyor. İtidalli ve istikametli ve adaletli olan ifade-i Kur’aniyeye nasıl yakışıyor ki ehemmiyetsiz bir cüz’î hataya karşı, nihayet şiddeti gösteriyor?

Elcevap: Evet, Cenab-ı Hak senin ibadetine, belki hiçbir şeye muhtaç değil. Fakat sen ibadete muhtaçsın, manen hastasın. İbadet ise manevî yaralarına tiryaklar hükmünde olduğunu çok risalelerde ispat etmişiz. Acaba bir hasta, o hastalık hakkında, şefkatli bir hekimin ona nâfi’ ilaçları içirmek hususunda ettiği ısrara mukabil, hekime dese: “Senin ne ihtiyacın var, bana böyle ısrar ediyorsun?” Ne kadar manasız olduğunu anlarsın.

Amma Kur’an’ın terk-i ibadet hakkında şiddetli tehdidatı ve dehşetli cezaları ise nasıl ki bir padişah, raiyetinin hukukunu muhafaza etmek için âdi bir adamın, raiyetinin hukukuna zarar veren bir hatasına göre, şiddetli cezaya çarpar.

Öyle de ibadeti ve namazı terk eden adam, Sultan-ı ezel ve ebed’in raiyeti hükmünde olan mevcudatın hukukuna ehemmiyetli bir tecavüz ve manevî bir zulmeder. Çünkü mevcudatın kemalleri, Sâni’e müteveccih yüzlerinde tesbih ve ibadet ile tezahür eder. İbadeti terk eden, mevcudatın ibadetini görmez ve göremez, belki de inkâr eder. O vakit ibadet ve tesbih noktasında yüksek makamda bulunan ve her biri birer mektub-u Samedanî ve birer âyine-i esma-i Rabbaniye olan mevcudatı; âlî makamlarından tenzil ettiğinden ve ehemmiyetsiz, vazifesiz, camid, perişan bir vaziyette telakki ettiğinden mevcudatı tahkir eder; kemalâtını inkâr ve tecavüz eder.

Evet herkes, kâinatı kendi âyinesiyle görür. Cenab-ı Hak insanı kâinat için bir mikyas, bir mizan suretinde yaratmıştır. Her insan için bu âlemden hususi bir âlem vermiş. O âlemin rengini, o insanın itikad-ı kalbîsine göre gösteriyor.

Mesela, gayet meyus ve matemli olarak ağlayan bir insan, mevcudatı ağlar ve meyus suretinde görür; gayet sürurlu ve neşeli, müjdeli ve kemal-i neşesinden gülen bir adam, kâinatı neşeli, güler gördüğü gibi; mütefekkirane ve ciddi bir surette ibadet ve tesbih eden adam, mevcudatın hakikaten mevcud ve muhakkak olan ibadet ve tesbihatlarını bir derece keşfeder ve görür. Gafletle veya inkârla ibadeti terk eden adam; mevcudatı, hakikat-i kemalâtına tamamıyla zıt ve muhalif ve hata bir surette tevehhüm eder ve manen onların hukukuna tecavüz eder.

Hem o târikü’s-salât, kendi kendine mâlik olmadığı için kendi mâlikinin bir abdi olan kendi nefsine zulmeder. Onun mâliki, o abdinin hakkını, onun nefs-i emmaresinden almak için dehşetli tehdit eder. Hem netice-i hilkati ve gaye-i fıtratı olan ibadeti terk ettiğinden, hikmet-i İlahiye ve meşiet-i Rabbaniyeye karşı bir tecavüz hükmüne geçer. Onun için cezaya çarpılır.

Elhasıl: İbadeti terk eden hem kendi nefsine zulmeder –nefsi ise Cenab-ı Hakk’ın abdi ve memlûküdür– hem kâinatın hukuk-u kemalâtına karşı bir tecavüz, bir zulümdür. Evet nasıl ki küfür, mevcudata karşı bir tahkirdir; terk-i ibadet dahi kâinatın kemalâtını bir inkârdır. Hem hikmet-i İlahiyeye karşı bir tecavüz olduğundan, dehşetli tehdide, şiddetli cezaya müstahak olur.

İşte bu istihkakı ve mezkûr hakikati ifade etmek için Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyan, mu’cizane bir surette o şiddetli tarz-ı ifadeyi ihtiyar ederek, tam tamına hakikat-i belâgat olan mutabık-ı mukteza-yı hale mutabakat ediyor.

İkinci Sual: Tabiattan vazgeçen ve imana gelen zat diyor ki:

Her mevcud, her cihette, her işinde ve her şeyinde ve her şe’ninde meşiet-i İlahiyeye ve kudret-i Rabbaniyeye tabi olması, çok azîm bir hakikattir. Azameti cihetinde dar zihinlerimize sıkışmıyor. Halbuki gözümüzle gördüğümüz bu nihayet derecede mebzuliyet hem hilkat ve icad-ı eşyadaki hadsiz suhulet hem sâbık bürhanlarınızla tahakkuk eden vahdet yolundaki icad-ı eşyada nihayet derecede kolaylık ve suhulet hem nass-ı Kur’an ile beyan edilen مَا خَل۟قُكُم۟ وَلَا بَع۟ثُكُم۟ اِلَّا كَنَف۟سٍ وَاحِدَةٍ ۝ وَمَٓا اَم۟رُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَم۟حِ ال۟بَصَرِ اَو۟ هُوَ اَق۟رَبُ gibi âyetlerin sarahaten gösterdikleri nihayet derecede kolaylık, o hakikat-i azîmeyi, en makbul ve en makul bir mesele olduğunu gösteriyorlar. Bu kolaylığın sırrı ve hikmeti nedir?

Elcevap: Yirminci Mektup’un Onuncu Kelimesi olan وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَى۟ءٍ قَدٖيرٌ beyanında, o sır gayet vâzıh ve kat’î ve mukni bir tarzda beyan edilmiş. Hususan o mektubun zeylinde daha ziyade vuzuh ile ispat edilmiş ki bütün mevcudat, Sâni’-i Vâhid’e isnad edildiği vakit, bir tek mevcud hükmünde kolaylaşır. Eğer Vâhid-i Ehad’e verilmezse bir tek mahlukun icadı, bütün mevcudat kadar müşkülleşir ve bir çekirdek, bir ağaç kadar suubetli olur.

Eğer Sâni’-i Hakiki’sine verilse kâinat bir ağaç gibi ve ağaç bir çekirdek gibi ve cennet bir bahar gibi ve bahar bir çiçek gibi kolaylaşır, suhulet peyda eder. Ve bilmüşahede görünen hadsiz mebzuliyet ve ucuzluğun ve her nev’in suhuletle kesret-i efradı bulunmasının ve kesret-i suhulet ve süratle muntazam, sanatlı, kıymetli mevcudatın kolayca vücuda gelmesinin sırlarına medar olan ve hikmetlerini gösteren yüzer delillerinden ve başka risalelerde tafsilen beyan edilen bir ikisine muhtasar bir işaret ederiz.

Mesela, nasıl ki yüz nefer, bir zabitin idaresine verilse; bir neferin, yüz zabitin idarelerine verilmesinden yüz derece daha kolay olduğu gibi; bir ordunun teçhizat-ı askeriyesi bir merkez, bir kanun, bir fabrika ve bir padişahın emrine verildiği vakit, âdeta kemiyeten bir neferin teçhizatı kadar kolaylaştığı gibi; bir neferin teçhizat-ı askeriyesi müteaddid merkezlere, müteaddid fabrikalara, müteaddid kumandanlara havalesi de âdeta bir ordunun teçhizatı kadar kemiyeten müşkülatlı oluyor. Çünkü bir tek neferin teçhizatı için bütün orduya lâzım olan fabrikaların bulunması gerektir.

Hem bir ağacın sırr-ı vahdet cihetiyle, bir kökte, bir merkezde, bir kanun ile mevadd-ı hayatiyesi verildiğinden binler meyve veren o ağaç, bir meyve kadar suhuletli olduğu bilmüşahede görünür. Eğer vahdetten kesrete gidilse, her bir meyveye lâzım mevadd-ı hayatiye başka yerden verilse her bir meyve, bir ağaç kadar müşkülat peyda eder. Belki ağacın bir enmuzeci ve fihristesi olan bir tek çekirdek dahi o ağaç kadar suubetli olur. Çünkü bir ağacın hayatına lâzım olan bütün mevadd-ı hayatiye, bir tek çekirdek için de lâzım oluyor.

İşte bu misaller gibi yüzler misaller var gösteriyorlar ki vahdette, nihayet derecede suhuletle vücuda gelen binler mevcud, şirkte ve kesrette, bir tek mevcuddan daha ziyade kolay olur.

Sair risalelerde bu hakikat iki kere iki dört eder derecede ispat edildiğinden, onlara havale edip, burada yalnız bu suhulet ve kolaylığın ilim ve kader-i İlahî ve kudret-i Rabbaniye nokta-i nazarında gayet mühim bir sırrını beyan edeceğiz. Şöyle ki:

Sen bir mevcudsun. Eğer Kadîr-i Ezelî’ye kendini versen; bir kibrit çakar gibi hiçten, yoktan, bir emirle, hadsiz kudretiyle, seni bir anda halk eder. Eğer sen kendini ona vermezsen, belki esbab-ı maddiyeye ve tabiata isnad etsen o vakit sen, kâinatın muntazam bir hülâsası, meyvesi ve küçük bir fihristesi ve listesi olduğundan; seni yapmak için kâinatı ve anâsırı ince elek ile eleyip hassas ölçülerle aktar-ı âlemden senin vücudundaki maddeleri toplamak lâzım gelir.

Çünkü esbab-ı maddiye yalnız terkip eder, toplar. Kendilerinde bulunmayanı; hiçten, yoktan yapamadıkları, bütün ehl-i akıl yanında musaddaktır. Öyle ise küçük bir zîhayatın cismini aktar-ı âlemden toplamaya mecbur olurlar.

İşte vahdette ve tevhidde ne kadar kolaylık ve şirkte ve dalalette ne kadar müşkülat var olduğunu anla!

İkincisi, ilim noktasında hadsiz bir suhulet vardır. Şöyle ki:

Kader, ilmin bir nev’idir ki her şeyin manevî ve mahsus kalıbı hükmünde bir miktar tayin eder. Ve o miktar-ı kaderî, o şeyin vücuduna bir plan, bir model hükmüne geçer. Kudret icad ettiği vakit, gayet suhuletle o kaderî miktar üstünde icad eder.

Eğer o şey muhit ve hadsiz ve ezelî bir ilmin sahibi olan Kadîr-i Zülcelal’e verilmezse –sâbıkan geçtiği gibi– binler müşkülat değil belki yüz muhalat ortaya düşer. Çünkü o miktar-ı kaderî ve miktar-ı ilmî olmazsa binler haricî ve maddî kalıplar, küçücük bir hayvanın cesedinde istimal edilmek lâzım gelir.

İşte vahdette nihayetsiz kolaylık ve dalalette ve şirkte hadsiz müşkülatın bir sırrını anla وَمَٓا اَم۟رُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَم۟حِ ال۟بَصَرِ اَو۟ هُوَ اَق۟رَبُ âyeti, ne kadar hakikatli ve doğru ve yüksek bir hakikati ifade ettiğini bil!

Üçüncü Sual: Eskiden düşman, şimdi dost olan mühtedi diyor ki: Şu zamanda çok ileri giden feylesoflar diyorlar ki: “Hiçten hiçbir şey icad edilmiyor ve hiçbir şey idam edilmiyor yalnız bir terkip bir tahlildir ki kâinat fabrikasını işlettiriyor.”

Elcevap: Nur-u Kur’an ile mevcudata bakmayan feylesofların en ileri gidenleri bakmışlar ki tabiat ve esbab vasıtasıyla bu mevcudatın teşekkülat ve vücudlarını –sâbıkan ispat ettiğimiz tarzda– imtina derecesinde müşkülatlı gördüklerinden, iki kısma ayrıldılar.

Bir kısmı sofestaî olup, insanın hâssası olan akıldan istifa ederek, ahmak hayvanlardan daha aşağı düşerek, kâinatın vücudunu inkâr etmeyi; hattâ kendilerinin vücudlarını dahi inkâr etmesini; dalalet mesleğinde esbab ve tabiatın icad sahibi olmalarından daha ziyade kolay gördüklerinden hem kendilerini hem kâinatı inkâr edip, cehl-i mutlaka düşmüşler.

İkinci güruh bakmışlar ki dalalette, esbab ve tabiat mûcid olmak noktasında, bir sinek ve bir çekirdeğin icadı, hadsiz müşkülatı var ve tavr-ı aklın haricinde bir iktidar iktiza ediyor. Onun için bilmecburiye icadı inkâr ediyorlar “Yoktan var olmaz.” diyorlar ve idamı da muhal görüyorlar “Var yok olmaz.” hükmediyorlar. Yalnız harekât-ı zerrat ile tesadüf rüzgârlarıyla bir terkip ve tahlil ve dağılmak ve toplanmak suretinde bir vaziyet-i itibariye tahayyül ediyorlar.

İşte sen gel, ahmaklığın ve cehaletin en aşağı derecesinde, en yüksek akıllı kendini zanneden adamları gör ve dalalet, insanı ne kadar maskara ve süflî ve echel yaptığını bil, ibret al!

Acaba her senede, dört yüz bin envaı birden zemin yüzünde icad eden ve semavat ve arzı altı günde halk eden ve altı haftada, her baharda, kâinattan daha sanatlı, hikmetli zîhayat bir kâinatı inşa eden bir kudret-i ezeliye, bir ilm-i ezelînin dairesinde, planları ve miktarları taayyün eden mevcudat-ı ilmiyeyi göze göstermeyen bir ecza ile yazılan ve görünmeyen bir yazıyı göstermek için sürülen bir ecza misillü, gayet kolay o ma’dumat-ı hariciye olan mevcudat-ı ilmiyeye vücud-u haricî vermeyi o kudret-i ezeliyeden uzak görmek ve icadı inkâr etmek; evvelki güruh olan sofestaîlerden daha ziyade ahmakane ve cahilanedir.

Bu bedbahtlar, âciz-i mutlak ve yalnız bir cüz-i ihtiyarîden başka ellerinde olmayan firavunlaşmış kendi nefisleri, hiçbir şeyi idam ve yok edemediklerinden ve hiçbir zerreyi, bir maddeyi, hiçten, yoktan icad edemediklerinden ve güvendikleri esbab ve tabiatın ellerinde hiçten icad gelmediği cihetle, ahmaklıklarından diyorlar: “Yoktan var olmaz, var da yok olmaz.” deyip bu bâtıl ve hata düsturu, Kadîr-i Mutlak’a teşmil etmek istiyorlar.

Evet, Kadîr-i Zülcelal’in iki tarzda icadı var. Biri, ihtira ve ibda iledir. Yani hiçten, yoktan vücud veriyor ve ona lâzım her şeyi de hiçten icad edip eline veriyor. Diğeri, inşa ile sanat iledir. Yani kemal-i hikmetini ve çok esmasının cilvelerini göstermek gibi çok dakik hikmetler için kâinatın anâsırından bir kısım mevcudatı inşa ediyor. Her emrine tabi olan zerratları ve maddeleri, rezzakıyet kanunuyla onlara gönderir ve onlarda çalıştırır.

Evet, Kādir-i Mutlak’ın iki tarzda hem ibda hem inşa suretinde icadı var. Varı yok etmek ve yoğu var etmek; en kolay en suhuletli, belki daimî, umumî bir kanunudur. Bir baharda, üç yüz bin enva-ı zîhayat mahlukatın şekillerini, sıfatlarını, belki zerratlarından başka bütün keyfiyat ve ahvallerini hiçten var eden bir kudrete karşı “Yoğu var edemez!” diyen adam, yok olmalı!

Tabiatı bırakan ve hakikate geçen zat diyor ki: Cenab-ı Hakk’a zerrat adedince şükür ve hamd ü sena ediyorum ki kemal-i imanı kazandım, evham ve dalaletlerden kurtuldum ve hiçbir şüphem de kalmadı.

اَل۟حَم۟دُ لِلّٰهِ عَلٰى دٖينِ ال۟اِس۟لَامِ وَ كَمَالِ ال۟اٖيمَانِ

سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ

---

Yirmi İkinci Lem'a ⇐ Lem'alar | ⇒ Yirmi Dördüncü Lem'a

---