Fjala e Njëzet e katërt

[Kjo Fjalë përbëhet nga "Pesë degê", studioje me kujdes Degën e Katërt dhe kapu fort e ngjitu pas Degës së Pestë, atëherë këputi frutat e saj.]

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

Me Emrin e All-llahut, i Gjithëmëshirshmi, Mëshirëploti.

اَللّٰهُ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ لَهُ ال۟اَس۟مَٓاءُ ال۟حُس۟نٰى

“Zoti, nuk ka zot tjetër përveç Atij; Atij i takojnë Emrat më të Bukur dhe më të lartë.”()

Ne do të tregojmë “Pesë Degët” e njërës prej shumë të vërtetave nga pema ndriçuese e këtij vërseti të lavdishëm.

DEGA E PARË

Një mbret ka tituj të ndryshëm në sferat e sundimit e të qeverisjes së tij, ka cilësi të ndryshme midis klasave të Tij dhe ka Emra e shenja të ndryshme në nivelet e sundimit të tij... për shembull: Ai ka Emrin Gjykatësi i Drejtë në sistemin e drejtësisë, Mbret në administratën shtetërore, Komandant i përgjithshë në ushtri, dhe Kalif në sferat ligjore të Sheriatit... Në qoftë se duke bërë një analogji me këto, i njeh Emrat dhe titujt e tjerë të Tij, ti do të kuptoje se një mbret i vetëm mund të ketë njëmijë emra e tituj në sferat e sundimit të Tij dhe në nivelet e Qeverisë së tij. Është sikur, nëpërmjet personalitetit të Tij kolegjial dhe të telefonit, sundimtari është i pranishëm në çdo sferë të qeverisë së tij, është në dijeni të gjithçkaje që ndodh në të dhe nëpërmjet ligjeve të tij, rregullave e përfaqësimeve ai shikon e shikohet; dhe prapa perdes në çdo shkallë ai rregullon e shikon, qeveris e vëzhgon nëpërmjet urdhrit të tij, njohjes dhe fuqisë.

Dhe është ekzaktësisht e njëjta gjë për Krijuesin, Mbështetësin e të gjitha botëve, i Cili është Sunduesi i parapërjetësisë dhe i paspërjetësisë; në shkallët e Hyjnisë së Tij Ai ka Atribute, Emra e tituj të cilat janë të gjitha të ndryshme, por që shikojnë njëra-tjetrën; në sferat e Hynisë së Tij Ai ka shenja e Emra të ndryshëm, të cilët janë njëri brenda tjetrit; në veprat e Tij madhështore Ai ka përfaqësues e Emërtime të ndryshme, të cilët i ngjasojnë njëri-tjetrit; në dispozitat e fuqisë së Tij, Ai ka tituj të cilët janë të gjithë të ndryshëm, por që aludojnë për njëri-tjetrin; në manifestimet e Atributeve të Tij Ai ka shfaqje të shenjta të cilat janë të gjitha të ndryshme por që tregojnë njëra-tjetrën; në shfaqjet e akteve të Tij Ai ka vendime e dispozita të urta të cilat janë prej llojeve të shumta por që plotësojnë njëra-tjerën; në artin e Tij shumëngjyrësh dhe në shumëllojshmërinë e krijesave Ai ka aspekte madhështore të Hyjnisë të cilat janë të gjitha të ndryshme por që shikojnë njëra-tjetrën.

Dhe së bashku me këtë, në çdo botë dhe në çdo lloj të qënieve shfaqet titulli i njërit prej Emrave të bukur. Në çdo sferë një emër është dominant, kryesori, dhe emrat e tjerë janë të varur tek Ai, madje ato janë të përfshirë brenda tij.

Për më tepër, në çdo nivel të krijesave, shumë a pak, e madhe apo e vogël, e veçantë apo e përgjithshme, Ai ka një shfaqje nëpërmjet një manifestimi të veçantë, një Hyjnie të veçantë dhe një Emri të veçantë. Domethënë, megjithëse Emri në çështje është i përgjithshëm dhe përfshin gjithçka, veçse ama Ai është kthyer drejt një gjëje me një qëllim dhe një rëndësi, sikur të ishte i posaçëm vetëm për atë gjë.

Dhe përveç kësaj, Krijuesi i Gjithëlavdishëm është afër çdo gjëje, megjithëse ndodhen larg afërsisht shtatëdhjetë mijë perde të ndritshme që e fshehin Atë. Ti mund të krahasosh se sa shumë perde ndodhen nga shkallët e Emrit “Krijues”, duke filluar nga shfaqja e Emrit “Krijuesi i yt” ajo shkallë e pjesshme që lidhet me krijueshmërinë e Emrit të Krijuesit dhe duke përfunduar tek shkalla më e madhe e “Krijuesit të të gjitha botëve”, tek ai titull më i lartë.

Kjo do të thotë se ti mund të arrish limitet e shfaqjeve të Emrit “Krijues” dhe të futesh tek ato nëpërmjet perdes së krijueshmërisë, me kusht që ta lësh universin prapa teje dhe atëherë ti afrohesh tek sfera e Atributeve.

Meqenëse perdet kanë dritare të cilat shikojnë tek njëratjetra, Emrat shfaqen njëri brenda tjetrit, aktet shikojnë tek njëri-tjetri, shembëlltyrat futen njëra brenda tjetrës, titujt aludojnë për njëri-tjetrin, shfaqjet i ngjasjonë njëra-tjetrës, rregullimet e ndihmojnë dhe plotësojnë njëra-tjetrën dhe disa plane të Hyjnisë i japin ndihmesë njëra-tjetrës, sigurisht kjo bën të domosdoshme për atë që e njohu All-llahun xh. sh. nëpërmjet njërit prej Emrave ë Tij, titujve, ose shkallëve të Hyjnisë, e kështu me radhë që të mos mohojë Emrat e tjerë, titujt dhe aktet, por sigurisht duhet të kuptojë se Ai (Emër) është Ai (Krijuesi), dhe të mos dëmtohet në qoftë se mbetet i fshehur nga shfaqjet e Emrave të tjerë dhe që nuk kaloi nga, shfaqja e një Emri për tek tjetri.

Për shembull, në qoftë se ai shikon veprat e Emrit “Krijues” dhe Fuqiplotë dhe nuk shikon veprat e Emrit “I Gjithëdituri”, ai person mund të bie në çudhëzimin e natyrës. Prandaj ai gjithmonë duhet të kalojë me shikimin e tij përreth tij dhe të lexojë se All-llahu është هُوَ هُوَ اللّٰهُ “Ai”, “Ai”! dhe Ai është Zoti!, dhe të shikojë shfaqjen e Tij në çdo gjë. Dhe veshi i tij të dëgjojë nga çdo gjë shprehjen: قُل۟ هُوَ اللّٰهُ اَحَدٌ “Thuaj, All-llahu është Një” dhe t’i vejë veshin kësaj. Dhe gjuha e tij duhet të recitojë gjithmonë dhe ta shpallë لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُو بَرَابَر۟ مٖيزَنَد۟ عَالَم۟

Kur’ani i qartë me dekretin اَللّٰهُ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ لَهُ ال۟اَس۟مَٓاءُ ال۟حُس۟نٰى "Nuk ka zot, tjetër, përveç Atij, veçse Ai! Atij i takoznë Emrat më të Bukur" tregon këto të vërteta që ne i kemi përmendur.

Në qoftë se dëshiron t’i shikosh ato të vërteta të larta nga afër, shko e pyet një det të ashpër që buçet nga dallgët dhe një tokë të lëkundur nga tërmetet duke u thënë atyre: “Çfarë thoni ju të dyja? Ti do të dëgjosh se ato të dyja janë duke thënë: “Ja Xhelil! Ja Xhelil! Ja Aziz! Ja Xhebbar!” O i Gjithëlavdishëm! O i Gjithëlavdishëm! O i Gjithëfuqishëm! O Detyrues!

Pastaj shiko tek kafshët e vogëla dhe tek të vegjëlit e tyre që po ngrihen me mirësi e mëshirë në det dhe në tokë dhe pyeti: Çfarë jeni duke thënë? Sigurisht ato do të thonë: “Ja Xhemilu! Ja Xhemilu! Ja Rahimu! Ja Rahimu!” O Hirplotë! O Hirplotë! O Mëshirëplotë! O Mëshirëplotë!()

Pastaj dëgjoji qiejt se si thërrasin: “Ja Xhelilu Dhul Xhemali!”' O I Gjithëlavdishmi i Bukurisë! Pastaj jepia dëgjimin tënd tokës e cila thotë: “Ja Xhemilu Dhul Xhelali!” O Hirploti i Gjithëlavdisë! Pastaj dëgjoji me vëmendje kafshët; ato janë duke thënë: “Ja Rahmanu, Ja Rezzak! O i Gjithëmëshirshëm, o Furnizues!” dhe pyete pranverën, që ti të dëgjosh shumë Emra si: “Ja Hannanu! Ja Rahmanu! Ja Rahimu! Ja Kerimu! Ja Letifu! Ja Atufu! Ja Musavviru! Ja Munevviru! Ja Muhsinu! Ja Muzejjinu! O i Dhemshur, O i Gjithëmëshirshëm, O Mëshirëplotë! O Gjithëbujar, O zemërbutë, O Zemërdhembshur, O Dhënësi i Formave, O Dritëdhënës, O Mirëbërës, O Zbukurues!

Pyete një njeri i cili është vërtetë njeri, shiko se si ai i reciton Emrat e bukur të All-llahut dhe si ato janë të shkruara në Ballin e Tij. Në qoftë se ti do t’i shikoje me vëmendje edhe ti gjithashtu mund t’i lexosh ato. Është sikur Universi të ishte një orkestër e madhe duke kënduar e përkujtuar Emrat e Bukur Hyjnorë. Duke kombinuar këngën më të vogël me refrenet më të fuqishme ajo prodhon një harmoni sublime e shumë të hollë. Ju mund të bëni analogji të tjera në të njëjtën mënyrë.

Sigurisht, njeriu është vendi, mishërimi i shfaqjes së të gjitha Emrave Hyjnorë, por Emrat duke qenë të ndryshëm, kanë shkaktuar shumë-llojshmëritë në univers dhe ndryshimet në adhurimin e engjëjve; gji-thashtu kanë shkaktuar shumëllojshmëri deri në një farë shkalle edhe midis njerëzve; madje ligjet e ndryshme të profetëve, rrugët e ndryshme të Evlijave dhe tarikatet e ndryshme të dijetarëve të pastër kanë buruar nga ky mister. Për shembull, së bashku me Emrat e tjerë, Emri El Kadiru!, I Plotëfuqishmi, ishte mbizotërues tek Isai Alejhis-selam (Jezusi); tek ata të cilët ndjekin rrugën e dashurisë së vërtetë, mbisundon Emri “El Vedud” I Dashuri; ndërsa tek ata që ndjekin rrugën e shqyrtimit dhe të reflektimit dominon Emri “El Hakim”, I Gjithurti.

Kështu, në qoftë se dikush është edhe mësues, edhe oficer, edhe sekretar gjyqi, edhe inspektor në administratën shtetërore, në secilën zyrë ai ka lidhje, detyra, obligime, paga, përgjegjësi, ngritje në përgjegjësi, si dhe armiq e rivalë të cilët janë shkaku i dështimeve të tij. Ai shfaqet para mbretit dhe shikon mbretin me shumë tituj të ndryshëm. Kërkon ndihmë prej tij me gjuhë të shumta. Ai u drejtohet shumë titujve të Sundimtarit dhe kërkon ndihmën e tij në shumë forma me qëllim që të shpëtojë nga sherri i armiqve të tij.

Në të njëjtën mënyrë, njeriu, i cili është privilegjuar me shfaqjen e Emrave të shumtë Hyjnorë dhe që është ngarkuar me detyra të shumta dhe që është i sprovuar me armiq të shumtë, ai përmend shumë për mbrojtje shumë nga Emrat e Bukur të All-llahut në lutjet e tij, në duatë e tij. Ashtu si Muhammedi Arab Alejhis Salatu Ves-selam., i cili është shkaku i krenarisë së njerëzimit dhe me të vërtetë ishte njeriu më i plotë, lutej dhe kërkonte mbrojtje nga zjarri me njëmijë e një Emra në Duanë e tij të titulluar, Xheushen el Kebir. Dhe kështu, për shkak të këtij misteri, sureja, En-Nas:

قُل۟ اَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ ۝مَلِكِ النَّاسِ ۝اِلٰهِ النَّاسِ ۝مِن۟ شَرِّ ال۟وَس۟وَاسِ ال۟خَنَّاسِ

“Thuaj: ‘I mbështetem Zotit të njerëzve, Mbisunduesit të njerëzve, të Adhuruarit të njerëzve, që të më ruajë nga e keqja e vesvesit, e pëshpëritjes së djallit.”()

Urdhëron që ne t’i kërkojmë mbrojtje All-llahut nëpërmjet tre titujve dhe tek: بِس۟مِ اللّٰهِ الرَّح۟مٰنِ الرَّحٖيمِ Bismil-Lahir-Rrahmanirr- Rrahim, “Me Emrin e All-llahut, i Gjithëmëshirshmi, Mëshirëploti” tregon kërkimin e ndihmës nëpërmjet tre Emrave.

DEGA E DYTË

Kjo shpjegon dy mistere, të cilët përmbajnë çelësat e shumë mistereve të tjera.

Misteri i parë: “Përse evlijatë, shenjtorët, ndryshojnë shumë në vizionet e tyre dhe në ndriçimet e zbulimet, ndonëse ata kanë unanimitet mbi parimet e besimit? Përse zbulimet e tyre të cilat janë në shkallën e të dëshmuarit e kundërshtojnë ndonjëherë realitetin dhe janë kundra të vërtetës?

Dhe përse e shikojnë dhe e shpjegojnë mendimtarët dhe dijetarët realitetin të jetë në një mënyrë që kundërshtojnë njëri-tjetrin në idetë e tyre, pavarësisht se është provuar nëpërmjet provave vendimtare tek secili prej tyre? Përse një e vërtetë merr ngjyra të shumta?”

Misteri i dytë: “Përse profetët e mëparshëm i lanë disa nga shtyllat e besimit, si ringjalljen trupore, deri diku në formë të shkurtuar dhe nuk i shpjeguan ato ashtu si Kur’ani, pasi një grup nga komunitetet e tyre, në të ardhmen, shkuan aq larg sa t’i mohonin disa prej atyre shtyllave të përmbledhura?

Gjithashtu, përse disa nga evlijatë Arifinë -shenjtorët e vërtetëpërparuan vetëm në vërtetimin e Njësisë Hyjnore, saqë ata madje përparuan aq shumë sa arritën tek shkalla e ‘sigurisë absolute’, në Unitetin Hyjnor, mirëpo disa prej shtyllave të besimit shfaqen shumë pak dhe në formë të përmbledhur në rrugët dhe në tarikatet e tyre? Dhe si rrjedhojë, ata që i ndoqën në të ardhmen nuk u dhanë rëndësinë e duhur shtyllave të besimit, dhe madje disa ranë në çudhëzim e gabim? Meqenëse plotësimi i vërtetë gjendet nëpërmjet zbulimit të të gjitha shtyllave të besimit, përse atëherë disa nga njerëzit e së vërtetës përparuan shumë në disa prej tyre, ndërsa mbetën shumë prapa tek disa të tjera; duke ditur se i Dërguari i Zotit Alejhis Salatu Ves-selam; i cili u privilegjua me shfaqjen e shkallëve më të mëdha të të gjithë Emrave të Bukur Hyjnorë dhe ishte udhëheqësi i të gjithë profetëve, po kështu Kur’ani Gjithurtësi, i cili është udhëheqësi i të gjitha shkrimeve të shenjta, i përshkruajnë me detaje të gjitha shtyllat e besimit, në mënyrën më të qartë, më serioze dhe më të paramenduar e të qëllimshme?”

Në realitet, plotësimi më i vërtetë e i plotë është kështu. Po, urtësia e këtyre mistereve është si më poshtë:

Sigurisht njeriu është vendi i shfaqjes së të gjithë Emrave dhe ka aftësi për t’i arritur të gjitha plotësimet, por meqenëse fuqia e tij është e pjesshme, aftësitë e tij janë të ndryshme dhe dëshirat e tij janë të ndryshme, ai e kërkon realitetin nëpërmjet mijëra perdeve dhe pengesave. Dhe kështu, në realitetin dhe në zbulimin e së vërtetës, pengesat ndërhyjnë. Disa njerëz nuk mund t’i kalojnë pengesat e t’i lënë mënjanë. Aftësitë e tyre janë të gjitha të ndryshme. Aftësitë e disave nuk mund ta mbështesin zbulimin e disave prej të vërtetave të shtyllave të besimit. Për më tepër, ngjyrat e shfaqjeve të Emrave ndryshojnë sipas vendit ku ato shfaqen; ato bëhen të gjitha të ndryshme. Disa njerëz të cilët nderohen me shfaqjen e njërit nga Emrat, nuk mund të jenë mjet për manifestimin e plotë të Atij Emri. Gjithashtu shfaqja e Emrave merr forma të ndryshme në lidhje me përbotshmërinë, veçantinë, hijen ose origjinalitetin. Disa aftësi nuk mund ta kapërcejnë veçantinë dhe nuk mund të dalin nga hija. Dhe sipas disa aftësive, ndonjëherë një Emër është mbisundues dhe e zbaton gjykimin e tij dhe sundon në atë aftësi. Dhe kështu tani ne do të tregojmë disa tregues për këtë mister të thellë dhe për këtë urtësi të shtrirë me një krahasim enigmatik, gjithëpërfshirës, të vërtetë, por deri diku të ndërlikuar.

Për shembull, le të supozojmë një Lule të zbukuruar, një Pikël të gjallë të dashuruar pas Hënës dhe një Atom të tejndritshëm, të tejdukshëm, i cili shikon tek Dielli, ku secila nga këto të kishte vetëdije, të kishte ndonjë plotësim dhe secila të kishte një përmallim për atë plotësim.

Së bashku me tregimin e shumë të vërtetave, këto tre gjëra gjithashtu aludojnë për një udhëtim shpirtëror të shpirtit, të mendjes dhe të zemrës. Dhe ato gjithashtu u korrespondojnë të tre niveleve të atyre që hetojnë realitetin.()

I pari tregon ata që ndjekin rrugën e reflektimit; ata që ndjekin rrugën e shenjtërisë; dhe ata që ndjekin rrugën e profetësisë, pra këto gjëra aludojnë për këta.

I dyti u korrespondon atyre të cilët i afrohen realitetit duke u përpjekur për plotësim nëpërmjet sistemeve trupore, -domethënë nëpërmjet shqisave-,

atyre që i afrohen realitetit duke vënë në punë mendjen dhe duke pastruar nefsin dhe

atyre që i afrohen atij nëpërmjet besimit, nënshtrimit dhe pastrimit të zemrës.

I treti është krahasimi i atyre që nuk e braktisin egoizmin, që janë zhytur në veprat dhe që i afrohen realitetit vetëm nëpërmjet deduksionit dhe arsyetimit;

është për ata të cilët e kërkojnë realitetin nëpërmjet njohjes, shkencës,

arsyes dhe të mësuarit edhe për ata të cilët i afrohen realitetit shpejt nëpërmjet besimit, Kur’anit, varfërisë dhe adhurimit. Këto krahasime tregojnë urtësinë në ndryshimet midis tre grupeve, aftësitë e të cilëve janë të ndryshme gjithashtu.

Kështu, nën titujt e ‘lules’, ‘piklës’ dhe ‘atomit’, ne do të tregojmë, nëpërmjet një krahasimi, misterin dhe urtësinë e madhe në përparimin e tre grupeve.

Për shembull, nëpërmjet lejes së Krijuesit të tij dhe me urdhrin e Tij, dielli ka tre lloje shfaqjeje, reflektimi dhe rrezatimi:

Njëri është reflektimi i tij mbi lulet, tjetri është reflektimi i tij mbi Hënën dhe planetët dhe tjetri është refkletimi i tij mbi objektet e shndëritshme si qelqi dhe uji.

I pari është në tre mënyra:

Njëra është një shfaqje universale dhe një reflektim i përgjithshëm, ai është rrezatimi i tij mbi të gjitha lulet përnjëherësh.

E dyta është një shfaqje e veçantë, ai është reflektimi i veçantë sipas çdo lloji.

E treta është një shfaqje e pjesshme; ai është rrezatimi i tij sipas individualitetit të çdo luleje.

Ky krahasimi ynë është në përputhje me një pohim i cili është ky: ngjyrat e zbukuruara të luleve burojnë nga reflektimet e ndryshme të shtatë ngjyrave të dritës së diellit, dhe sipas këtij pohimi, edhe lulet gjithashtu janë llojet e pasqyrave të Diellit.

E dyta: Është drita dhe rrezatimi, të cilat, me lejen e Krijuesit të Gjithurtë, Dielli ua jep Hënës dhe planetëve. Pas kësaj drite dhe rrezëllimi universal dhe të shtrirë, Hëna, drita e të cilës është si një hije e dritës së Diellit, përfiton nga Dielli në një mënyrë universale. Pastaj është rrezatimi i Hënës dhe shkëlqimi në një mënyrë të veçantë mbi botët, ajrin dhe tokën e shndëritshme dhe në një formë të veçantë mbi grimcat e tejndritshme të tokës dhe mbi molekulat e ajrit.

E treta: Duke i bërë ajrin dhe sipërfaqen e deteve pasqyra, nëpërmjet urdhrit Hyjnor arrihet një reflektim i diellit i cili është i pastër, universal dhe pa hije. Kështu dielli i jep secilës prej fluskave mbi det, pikëlave të ujit, molekulave të ajrit dhe flokëve të borës, një reflektim të veçantë dhe një imazh të vockël të tij.

Kështu tek faqja e çdo luleje, te Hëna dhe tek të gjitha pikëlat dhe atomet, Dielli ka një rrezëllimë duke i favorizuar ato në tre format e lartëpërmendura. Dhe këto me radhë janë secila në dy mënyra.

Mënyra e parë është direkte dhe pa pengesë apo perde. Kjo mënyrë përfaqëson rrugën e profetësisë.

Mënyra e dytë: Në këtë ndërhyjnë pengesat. Aftësitë e pasqyrave dhe vendet e shfaqjes u japin një ngjyrë shfaqjeve të diellit. Kjo mënyrë përfaqëson rrugën e shenjtërisë.

Kështu, në mënyrën e Parë, ‘Lulja’, ‘Pikëla’ dhe ‘Atomi’, secili mund të thotë: “Unë jam një pasqyrë për Diellin e të gjitha botëve.” Por në mënyrën e dytë secila prej tyre nuk mund të thotë ashtu. Por thotë: “Unë jam pasqyra e diellit tim, ose “pasqyra e diellit i cili shfaqet në specien time,” sepse ajo është mënyra në të cilën ato e njohin diellin. Ato nuk mund ta shohin diellin i cili shikon tërësinë e botës. Ndërsa dielli i atij individi, specieje ose lloji, shfaqet për të brenda limiteve kufizuese. Dhe ajo nuk mund t’ia atribuojë e t’ia ngjisë atij dielli të kufizuar veprat e pakufizuara dhe të paana të Diellit absolut.

Sepse ajo nuk mund t’ia atribuojë diellit brenda atyre caqeve të ngushta dhe atyre limiteve kufizuese, me ndonjë dëshmi të zemrës, veprat e tij madhështore si furnizimi i të gjithë faqes së tokës me dritë e nxehtësi, duke lëvizur e gjallëruar jetët e të gjitha bimëve dhe kafshëve, dhe duke i bërë planetët të rrotullohen rreth tij.

Madje, edhe në qoftë se ato tre gjëra -të cilat ne i supozuam të kishin vetëdije- do t’ia atribuonin ato vepra të çuditshme diellit të cilin ato e shikojnë nën kufizime, ato do të mund ta bënin këtë vetëm me mendje, nëpërmjet besimit dhe nëpërmjet një nënshtrimi të plotë se ajo gjë e kufizuar është pikërisht absolutja... Ndërsa këto gjykime të ‘Lules, të ‘Piklës’ dhe të ‘Atomit’- të cilat ne i supozuam të kishin arsye ashtu si një qënie njerëzore- t’ia atribuosh këto gjykime -domethënë ato vepra madhështore të Diellit-, diejve të tyre, bëhet nëpërmjet mendjes dhe arsyes dhe jo nëpërmjet dëshmimit. Në të vërtetë, ndonjëherë gjykimet e tyre lidhur me besimin mund të përplasen me dëshmimet e tyre lidhur me Kozmosin. Ato vetëm mund t’i besojnë me vështirësi të madhe.

Tani, të tre nga ne duhet të hyjmë në këtë krahasim, i cili është i ngushtë për realitetin, dhe në disa nga qoshet e të cilit shihen anëtarët e realitetit dhe i cili është përzier me realitetin. Të tre nga ne do ta supozojmë veten tonë të jemi ‘Lulja’, ‘Pikëla’ dhe ‘Atomi’, sepse vetëdija që ne e supozuam të jetë tek ato, nuk është e mjaftueshme. Ne gjithashtu duhet t’ua bashkangjisim atyre arsyet tona. Domethënë, ashtu siç marrin ato rrezëllime nga dielli i tyre lëndor, po ashtu edhe ne do të marrim rrezëllim nga dielli ynë jolëndor dhe duhet ta kuptojmë atë.

Dhe kështu, o miku im, që nuk e ka harruar dynjanë, që je preoku- puar me materien dhe që nefsi yt është i dendur. Bëhu ti ‘Lulja’. “Lulja” merr një ngjyrë që përhapet nga Drita e Diellit, ajo e përzin imazhin e diellit brenda asaj ngjyre dhe e vesh vetveten me një formë të zbukuruar, sepse aftësia jote i ngjason asaj.

Atëherë ky filozof i cili ka studiuar shkencat moderne dhe që është i zhytur në shkaqe, le të jetë si Saidi i Vjetër, “Atomi” cila është dashuruar pas Hënës, sepse Hëna i jep asaj hijen e dritës që ajo e ka marrë nga dielli dhe i jep një dritë bebes së syrit të saj. Dhe “Atomi” gjithashtu, shkëlqen me atë dritë, por me të ajo mund të shohë veçse Hënën, ajo nuk mund ta shohë diellin, por ajo mund ta shohë diellin veçse me besim.

Atëherë ky njeri i varfër që di se çdo gjë vjen direkt nga All-llahu i Plotëfuqishëm dhe që i konsideron shkaqet si një perde, le të jetë ai “Pikëla” edhe ai është një “Pikël” i varfër në vetvete. Ai nuk ka asgjë tek e cila të mbështetet apo të varet, ashtu si “Lulja”, dhe nuk ka asnjë ngjyrë që të mund të shikohet nëpërmjet tij. Dhe ai nuk njeh gjëra të tjera me qëllim që të kthehet drejt tyre. Ai ka një pastërti të papërzier nëpërmjet së cilës ai e mban direkt imazhin e diellit në beben e syrit të tij. Tani, meqenëse ne kemi marrë vendin e këtyre tre gjërave, ne duhet të marrim në konsideratë vetet tona dhe të shikojmë se çfarë kemi ne? Dhe çfarë duhet të bëjmë?

Kështu, ne shikojmë se nëpërmjet mirësisë së Tij, Një i Vetëm Gjithëbujar po na zbukuron ne, po na ndriçon dhe po na ushqen. Dhe sa për njeriun, ai e do deri në shkallën e adhurimit mirëbërësin e tij. Dhe ai dëshiron të jetë afër Atij i Cili është i denjë për t’u adhuruar e për t’u dashur dhe dëshiron ta shohë Atë. Atëherë, në përputhje me kapacitetet dhe aftësitë tona, secili nga ne do të udhëtojë nëpërmjet tërheqjes së asaj dashurie.

O ti që i ngjason “Lules”, ti je duke shkuar, por shko si një ‘lule’. Dhe ja! Shiko, ti ke shkuar. Ti ke përparuar e avancuar derisa ke arritur në një shkallë universale, sikur ti je bërë si të gjitha lulet. Por ‘Lulja’ është një pasqyrë e dendur. Ajo shkrin e përthyen shtatë ngjyrat e dritës; ajo fsheh reflektimin e diellit. Ti nuk do të jesh i suksesshëm në shikimin e fytyrës së diellit të cilën ti e do, sepse ngjyrat dhe veçoritë të cilat janë të kufizuara, e shpërndajnë dritën e diellit, vendosin një perde sipër saj dhe ia zënë pamjen. Në këtë situatë, ti nuk mund të shpëtosh nga ndarja, e cila shkaktohet nga hyrja në mes e pengesave.

Megjithatë ti mund të shpëtosh me një kusht të vetëm: Të ngresh kokën tënde e cila është zhytur në dashurinë e nefsit tënd, të tërheqësh shikimin tënd i cili vlerëson e gjen kënaqësi tek meritat e vetë nefsit dhe ta flakësh atë tek fytyra e diellit në qiell. Pastaj ktheje fytyrën tënde lartë për tek Dielli, e cila po shikon vetëm poshtë në tokë për të fituar mjetet e jetesës, sepse ti je pasqyra e tij. Detyra jote është të veprosh si një pasqyrë për të. Nëse e di ti apo nuk e di, ushqimi yt do të vijë nga toka, që është dera e thesarit të mëshirës.

Po, ashtu siç është lulja një pasqyrë e vockël e Diellit, po ashtu edhe ky Diell madhështor është një pasqyrë si një dritë në pikën e qiellit që reflekton një shkreptimë të shfaqur nga Emri Hyjnor En- Nur, Drita. të Diellit të Pparapërjetësisë.

O zemra e Njeriut! Kupto nga kjo se sa madhështor është Dielli për të cilin ti je pasqyra e Tij!

Pasi ta përmbushësh këtë kusht, ti do të gjesh plotësimin tënd. Por ti nuk mund ta shohësh diellin në natyrën e tij të vërtetë, madje ti nuk mund ta kuptosh atë të vërtetë lakuriq, sepse ngjyrat e cilësive të tua i japin asaj një ngjyrë, teleskopi yt i errët e i dendur i bashkangjit asaj një formë dhe aftësia jote e kufizuar e ngushton atë.

Dhe tani, o filozof i urtë që ke hyrë në Atom! Ti ke përparuar aq shumë, sa që ke arritur Hënën me teleskopin e mendimit tënde që është sa Atomi dhe nëpërmjet shkallëve të filozofisë. Ti ke hyrë në Hënë. Shiko! Hëna në vetvete është e dendur dhe e errët; ajo nuk ka as dritë, as jetë. E gjithë përpjekja jote ka qenë më kot, dhe njohja jote është provuar të jetë e padobishme.

Ti mund të shpëtosh nga errësira e dëshpërimit, nga mjerimi i vetmisë, nga kërdisja e shpirtërave të këqinj dhe nga tmerri i asaj shkretie nëpërmjet këtyre kushteve: që ti ta braktisësh natën e Natyrës dhe të kthehesh tek Dielli i realitetit dhe të besosh me siguri të plotë se dritat e kësaj nate janë hijet e dritës së Diellit të ditës...

Pasi t’i kesh përmbushur këto kushte, ti do ta gjesh plotësimin tënd. Ti do të gjesh diellin madhështor në vend të hënës së mjerë e të errët. Por, ashtu si miku yt i mëparshëm, ti nuk do të kesh mundësi ta shohësh diellin në mënyrë të qartë. Ti do ta shohësh atë matanë perdeve me të cilat arsyeja jote dhe filozofia janë mësuar, nga prapa perdeve të endura nga shkenca dhe urtësia jote dhe brenda një ngjyre që i është dhënë asaj nga aftësia jote.

Dhe tani Pikla ynë si miku i tretë në krahasim i cili është i varfër dhe i pangjyrë; ai shpejt avullon në nxehtësinë e Diellit, e braktis egoizmin e tij, hip në avull dhe ngjitet në atmosferë. Materia e dendur brenda tij e merr zjarrin me flakën e dashurisë, transformohet në dritë e rrezatim, kapet pas një rreze që buron nga shfaqjet e asaj drite dhe afrohet pranë saj.

O Ti që i ngjason Piklës! Meqenëse ti vepron si një pasqyrë direkte e diellit, tek cilado shkallë që të jesh, ti do të gjesh një hapje, një dritare duke e shikuar krejtësisht vetë Diellin në një mënyrë që të jep siguri absolute. Dhe ti nuk do të përjetosh vështirësi duke ia atribuar Diellit veprat e tij të çuditshme. Ti, pa ngurrim, do të jesh i aftë t’ia atribuosh atij cilësitë madhështore për të cilat ai është i denjë. Asgjë nuk mund të të kapë për dore dhe të të bëjë t’i dalësh para apo të të pengojë për t’ia atribuuar atij veprat madhështore të sovranitetit të tij esencial.

As e ngushta e pengesave, as limitet e aftësive të tua, as vogëlsia e pasqyrave nuk do të të ngatërrojnë ty dhe as nuk të detyrojnë ty ta kundërshtosh të vërtetën, sepse, meqenëse ti e shikon në mënyrë të pastër, të sinqertë dhe direkt, ti e ke kuptuar se ajo që shikohet në vendet e shfaqjes dhe që vështrohet në pasqyra, nuk është Dielli. Sigurisht ato reflektime janë një lloj manifestimi i tij, një lloj reflektimi i ngjyrshëm, dhe ato reflektime janë, në të vërtetë, titujt e tij, por ama ato nuk mund t’i shfaqin plotësisht të gjitha veprat e madhështisë së tij.

Kështu, në këtë krahasim i cili është i përzier me realitetin, plotësimi arrihet nëpërmjet tre mënyrave të cilat të gjitha janë të ndryshme, ato ndryshojnë në veçoritë e atyre plotësimeve dhe në detajet e shkallëve të dëshmisë, por ama ato bien dakord dhe janë të pajtueshme në rezultat, në nënshtrimin ndaj të vërtetës dhe në vërtetimin e realitetit.

Dhe, ashtu si një njeri nate i cili nuk e ka parë kurrë Diellin por vetëm ka parë hijet e tij në pasqyrën e hënës, i cili nuk mundet ta shtyjë e rrasë në mendjen e tij madhështinë e dritës së veçantë të Diellit dhe gravitetin madhështor të tij, por ai u nështrohet atyre që i kanë parë ato, dhe i imiton,

po ashtu, ai që nuk mund të arrijë shkallën më të lartë të Emrave si El-Kadiru, i Plotëfuqishmi, El-Muhji, Jetëdhënësi, si dhe Emra të tjerë nëpërmjet trashëgimisë së profetësisë së Muhammedit (A.S.M.), ai e beson Ringjalljen e madje dhe Kijametin e Madh dhe i pranon ato me imitim, duke thënë: “Ato nuk janë çështje që mund të kuptohen nëpërmjet arsyes, sepse realiteti i Ringjalljes dhe i Ditës së Gjyqit është një shfaqje e Emrit më të Madh dhe e shkallës më të lartë e disa Emrave të tjerë. Atëherë ai që shikimi i të cilit nuk është ngjitur tek ajo shkallë, është i detyruar t’i besojë ato nëpërmjet imitimit. Ndërsa ai që mendja e të cilit ka depërtuar atje, e shikon Ringjalljen dhe Kijametin aq lehtë si ditën dhe natën, dhe si pranverën e dimrin, dhe e pranon atë me lehtësinë e mendjes.

Kështu, për shkak të këtij misteri, Kur’ani e përmend Ringjalljen dhe Kijametin në nivelin më të lartë dhe në mënyrën më të plotë të detajuar, po kështu edhe profeti Muhammed Alejhis Salatu Ves-selam i cili u nderua me dritat e Emrit më të madh, udhëzon për tek ato të dyja. Dhe siç kërkohet nga urtësia e udhëzimit, profetët e mëparshëm nuk e shpjeguan ringjalljen në shkallën më të lartë dhe me detajet më të mëdha, por në mënyrë të përmbledhur, meqenëse popujt e tyre ishin në fazat e thjeshta fillestare dhe në një nivel primitiv.

Dhe gjithashtu për shkak të këtij misteri, disa nga ata të cilët ndjekin rrugën e shenjtërisë nuk i panë, ose nuk mundën t’i demonstronin disa nga të vërtetat e besimit tek shkalla më e lartë. Gjithashtu për shkak të këtij misteri, ndodhen shumë ndryshime në shkallët e atyre të cilët kanë njohuri për All-llahun. Kështu, mistere të shumta si këto, zbulohen nga kjo e vërtetë.

Tani meqenëse edhe ky krahasim aludon për të vërtetën deri diku, sepse e vërteta është tej mase e shtrirë dhe e thellë, ne gjithashtu do të mjaftohemi me krahasimin dhe nuk do të ndërhyjmë në ato mistere të tjera të cilët janë përtej limitit dhe aftësisë tonë.

DEGA E TRETË

Meqenëse hadithet që bëjnë fjalë për Ditën e Fundit, për ngjarjet tek fundi i kohës, për shenjat e Kijametit dhe për vlerat dhe shpërblimet e disa veprimeve, nuk janë kuptuar mirë. Disa dijetarë të cilët mbështeten në arsyet e tyre i kanë shpallur disa prej atyre haditheve ose të “Dobëta” ose “Meuduë” -të rreme-. Disa nga studiuesit, besimi i të cilëve ishte i dobët por që egoizmi i të cilëve ishte i fortë, kanë shkuar aq larg sa t’i mohojnë ato hadithe.

Tani ne këtu nuk dëshirojmë të bëjmë një disktuim të detajuar, por vetëm do të shpjegojmë “Dymbëdhjetë parime.”

Parimi i parë: Kjo është një çështje të cilën ne e kemi shpjeguar në përgjigjen rreth pyetjes që erdhi tek fundi i Fjalës së Njëzet, përmbledhja e së cilës është:

Feja është një provim, është një testim që dallon shpirtërat e lartësuar nga shpirtërat e ulët. Prandaj ajo flet për çështje, të cilat gjithkush do t’i shohë me sytë e tij në të ardhmen, në një mënyrë që ato çështje as nuk mbeten krejtësisht të panjohura, as nuk janë të vetëkuptueshme që gjithësecili të detyrohej t’i pranonte dhe t’i mbështeste ato; por ajo i shfaq ato në një mënyrë që hap derën për tek arsyeja, por nuk e merr nga dora dhe nuk e mohon fuqinë e zgjedhjes -vullnetin e lirë-, sepse në qoftë se një shenjë e Ditës së Fundit do të shfaqej krejtësisht në mënyrë të vetëkuptueshme dhe gjithkushi të detyrohej ta mbështeste e ta besonte, atëherë një natyrë si qymyri do të mbetej e barabartë me një natyrë si diamanti. Misteri i obligimit e i detyrimit dhe rezultatet e provimit do të humbisnin. Kështu, për shkak të kësaj ka pasur shumë diskutime e polemika mbi shumë çështje, si ato e Mehdiut dhe e Sufjanit. Gjithashtu ka shumë rrefenja të ndryshme; ato u bënë njoftime që kundërshtojnë njëra-tjetrën.

Parimi i dytë: Në çështjet e Islamit ka nivele të ndryshme. Ndërsa njëra prej tyre kërkon prova të sigurta; për një tjetër është i mjaftueshëm mendimi dominues. Kurse të tjerat kërkojnë thjesht pranim me nënshtrim dhe mosrefuzim.

Për këtë arsye, në çështje dytësore ose në çdo ngjarje të kohës, të cilat nuk janë midis themeleve të besimit, nuk kërkohet një bindje e sigurtë dhe provë e prerë, por do të ishte e mjaftueshme nënshtrimi dhe mosrefuzimi.

Parimi i tretë: Në kohën e sahabëve të Profetit Muhammed (A.S.M.), shumë dijetarë çifutë dhe të krishterë u futën në Islam, dhe së bashku me këta, edhe njohuritë e tyre të mëparshme, u bënë Muslimanë. Disa nga këto njohuri që ishin në kundështim me të vërtetën, u imagjinuan se i përkisnin Islamit.

Parimi i katërt: Disa nga fjalët e transmetuesve të haditheve ose nga kuptimet që ata nxorën si përfundim e deduksion, u konsideruan të ishin pjesë e citateve të haditheve. Megjithatë meqenëse njeriu nuk mund të jetë pa gabime, disa nga deduksionet ose fjalët, të cilat ishin në kundërshtim me të vërtetën, u supozuan të ishin hadithe dhe u shpallën të dobët.

Parimi i pestë: Sipas kuptimit të hadithit: اِنَّ فٖى اُمَّتٖى مُحَدَّثُونَ "Midis Ummetit tim ka njerëz të inspiruar", domethënë مُل۟هَمُونَ “njerëz që frymëzohen”, disa nga kuptimet që u fituan nëpërmjet inspirimit të evlijave që i përkisnin haditheve dhe të cilët ndoqën rrugën e zbulimeve, u supozuan të ishin hadithe. Ndërsa për shkak të disa pengesave, inspirimi i Evlijave mund të jetë gabim. Kështu disa që janë në kundërshtim me të vërtetën mund të burojnë nga ky lloj.

Parimi i gjashtë: Ndodhen disa thënie të cilat duke u bërë të njohura botërisht, janë bërë si proverba. Kuptimet e tyre të vërteta nuk merren në konsideratë, pra, proverbat nuk shikohen tek kuptimi i tyre i mirëfilltë, por shikohen tek qëllimi për tek i cili ato nxisin, domethënë për çfarë qëllimi u përhapën ato. Prandaj disa tregime dhe fabula që janë bërë të mirënjohura midis njerëzve në këtë mënyrë, Profeti i Nderuar Alejhis Salatu Ves-selam i ka treguar në formën e krahasimeve dhe të metaforave për qëllim udhëzimi. Në qoftë se ka ndonjë gabim në kuptimet e vërteta të këtij lloji të çështjeve, ai u përket zakoneve dhe traditave të njerëzve dhe mënyrës që u ka kaluar atyre.

Parimi i shtatë: Ndodhen shumë shembëllesa e krahasime që me kalimin e kohës, ose duke kaluar nga dora e dijes për tek dora e mosdijes, janë supozuar të jenë fakte fizike dhe njerëzit ranë në gabim.

Për shembull, dy melekë të Zotit në Botën e shembëllesës u quajtën: “Demi” dhe “Peshku”, të cilët janë midis mbikëqyrësve të kafshëve të tokës dhe të detit dhe që janë përfaqësuar e simbolizuar si Demi dhe Peshku, u imagjinuan të jenë një Dem gjigant dhe një Peshk fizik, dhe hadithi u interpetua në mënyrë të gabuar.

Për shembull, Një herë në prani të Profeti i Nderuar Alejhis Salatu Ves-selam u dëgjua një shungulimë e thellë. Atëherë Profeti i Nderuar Alejhis Salatu Ves-selam tha: “Ky është zëri i një shkëmbi që ka qenë duke u rrokullisur për shtatëdhjetë vjet dhe vetëm në këtë moment ai ka prekur fundin e Ferrit.” Dikush i cili e ka dëgjuar këtë hadith por nuk e di të vërtetën e ngjarjes zhytet në mohim. Por atëherë pas njëzet minutash që u fol hadithi, u vërtetua në mënyrë të sigurt, pasi një person erdhi tek Profeti i Nderuar Alejhis Salatu Ves-selam dhe i tha se “hipokriti i famshëm, filani, vdiq para njëzet minutash.” Atëherë u vërtetua në mënyrë të sigurt se Profeti i Nderuar Alejhis Salatu Ves-selam e kishte përshkruar në mënyrën më elokuente se e gjithë jeta e hipokritit, i cili ishte shtatëdhjetë vjeç, kishte qenë si një gurë i Ferrit duke u rrokullisur poshtë për në fund të Ferrit në mënyrë të vazhdueshme e duke rënë në nivelin më të ulët të mosbesimit. Dhe Zoti i Plotëfuqishëm e bëri atë shumgullimë, atë zhurmë, të dëgjohej në çastin e vdekjes së tij dhe e bëri si shenjë për të.

Parimi i tetë: Në këtë arenë provimi dhe në këtë botë testimi All- llahu i Gjithurtë e i Gjithëditur i fsheh gjërat më të rëndësishme në mes të shumë gjërave të tjera. Kjo fshehje lidhet me shumë qëllime, dobi e shembuj urtësie. Për shembull, Zoti xh.sh. e ka fshehur Natën e Kadrit në muajin e Ramazanit, Orën e pranimit të duave në ditën e premte, evlijatë e Tij të drejtë midis njerëzve në përgjithësi, exhelin brenda jetës dhe kijametin brenda jetës së dynjasë, sepse në qoftëse koha e vdekjes së njeriut do të ishte e përcaktuar dhe e njohur, ky njeri i mjerë do ta kalonte gjysmën e jetës së tij në pakujdesi të plotë dhe gjysmën e dytë të jetës do ta kalonte në frikë e panik, si dikush që shkon hap pas hapi, tek litarët e dënimit me vdekje. Ndërsa ruajtja e ekuilibrit të kërkuar midis dynjasë dhe Ahiretit dhe dobia e qëndrimit të njeriut duke qenë zemra e tij e lidhur midis shpresës dhe frikës, kërkojnë që mundësia e ndodhjes së vdekjes ose e vazhdimësisë së jetës për njeriun, të jetë e mundshme në çdo moment. Në këtë rast, njëzet vite jetë që është i papërcaktuar exheli, do të ishte më e preferueshme se sa njëmijë vite jetë që është i përcaktuar dhe i njohur exheli.

Kështu, Kijameti është exheli i kësaj dynjaje, e cila është si një njeri i madh; në qoftë se koha e tij do të kishte qenë përcaktuar dhe e shpallur, të gjithë shekujt e parë dhe të mesit do të ishin zhytur në një pakujdesi absolute, ndërsa shekujt e fundit do të mbeteshin në panik e frikë të tmerrshme. Ashtu si në jetën individuale që njeriu është i lidhur me vazhdimësinë e shtëpisë së tij dhe të fshatit të tij, po ashtu në jetën e tij shoqërore dhe si një anëtar i njerëzimit ai është i lidhur me ekzistencën e vazhdueshme të tokës dhe të dynjasë. Kur’ani thotë: اِق۟تَرَبَتِ السَّاعَةُ "Kıjameti është afër", domethënë, Dita e Kijametit është e afërt.

Dhe këtë afërsi të përmendur në ajet, nuk e kundërshton kalimi i njëmijë viteve për mosndodhjen e Kijametit, sepse Dita e Kijametit është exheli i dynjasë dhe në lidhje me jetën e dynjasë, një mijë apo dy mijë vite janë si një ose dy minuta kur krahasohet me një vit të jetës. Dita e Kijametit nuk është vetëm exheli i njerëzimit ku afërsia e tij dhe largësia të maten me masën e jetës së tij dhe të shikohet se është larg.

Prandaj, për shkak të kësaj, i Gjithurti Absolut e ka fshehur Ditën e Kijametit në njohjen e Tij midis “Pesë gjërave të fshehura.” Kështu, është për shkak të urtësisë së kësaj paqartësie dhe fshehje, njerëzit në të gjithë shekujt duke përfshirë edhe epokën e lumturisë, epokën e sahabëve, të cilët kanë qenë më të frikësuarit se mos Dita e Kijametit do të ndodhte në kohën e tyre, madje disa nga ata kanë thënë se “të gjitha kushtet -shenjat- e Kijametit janë shfaqur e bërë realitet.”

Ata që nuk e njohin urtësinë e fshehjes dhe realitetin e saj në kohën aktuale, thonë: “Si sahabët e Profetit (A.S.M.) të cilët me zemrat e tyre të pastra e me shikimet e tyre të mprehta, dhe të cilët ishin më të aftët midis muslimanëve për të kapur kuptimet e Ahiretit, si e supozuan një fakt, i cili do të ndodhte pas njëmijë e katërqind viteve, të ishte afër shekullit të tyre, është sikur idetë e tyre janë shmangur njëmijë vjet nga e vërteta?”

Përgjigjja: Sepse, nëpërmjet shkëlqimit të bisedimit me Profetin (A.S.M.), sahabët menduan për Ahiretin më shumë se çdokush tjetër, duke njohur përkohshmërinë e dynjasë dhe duke kuptuar urtësinë Hyjnore lidhur me fshehjen e kohës së Kijametit, ata morën një pozitë e cila ishte pritja e exhelit të dynjasë si exhelin e tyre duke u bërë gati për vdekjen e saj dhe punuan me seriozitetin më të madh për Ahiretin. Pastaj përsëritja e Profetit Alejhis-salatu ves-selam duke thënë: "Prisni Kijametin", buron nga kjo urtësi, urtësia e fshehjes dhe e paqartësisë, në të ka një udhëzim profetik dhe jo një përcaktim të kohës së ndodhjes nëpërmjet shpalljes, që ata e supozuan largimin e tij nga e vërteta; urtësia është një gjë që ndryshon nga shkaku. Kështu, ky lloj nga hadithet e Profetit Muhammed Alejhis-salatu ves-selam buron nga urtësia e fshehjes dhe e papërcaktueshmërisë.

Gjithashtu, për shkak të këtij misteri, njerëzit kanë pritur që prej shumë kohësh, madje qysh nga brezi i tabiinëve, gjeneratës vijuese të sahabëve, shfaqjen e Mehdiut dhe të Sufjanit (Dexhalit) dhe shpresuan të jetonin gjatë me qëllim që t’i shihnin ata. Madje disa nga evlijatë, shenjtorët, thanë se “koha e tyre kishte kaluar.” Ashtu siç nuk është përcaktuar koha e kijametit, po ashtu urtësia Hyjnore kërkon mospërcaktimin e kijametit të tyre.

Sepse çdo kohë e çdo shekull ka nevojë për kuptimin e “Mehdiut” i cili do të forconte moralin e tyre dhe do t’i shpëtonte ata nga këputja e shpresës. Atëherë duhet që çdo shekull të ketë një pjesë nga ky kuptim.

Kështu duhet që njerëzit në çdo shekull të jenë të vëmendshëm e të kujdesshëm dhe të ruhen nga individë të këqinj të cilët qëndrojnë në krye të hipokrizisë dhe që udhëheqin një rrymë të madhe tek e keqja, që njerëzit të mos u përshtaten gjërave të këqija nga pakujdesia dhe që frerat e nefsit të mos lihen të lira në indiferentizëm. Atëherë në qoftë se kohët e shfaqjes së Mehdiut dhe të Dexhalit dhe si shembulli i tyre, do të kishin qenë të përcaktuara në kohë, sigurisht do të kishin humbur dobitë e udhëzimit të përgjithshëm.

Tani, ndryshimi në rrëfenjat rreth individëve si Mehdiu, dhe kuptimi i tyre është ky:

Ata të cilët i shpjeguan hadithet, i përfshinë dhe i shkrinë deduksionet e tyre, përfundimet dhe komentet e tyre tek citatet e haditheve. Për shembull, meqenëse qendra e kalifatit në atë kohë ishte Damasku dhe Medineja, ata i përfytyruan ngjarjet që lidhen me Mehdiun dhe Sufjanin në vendet të cilat ishin rreth atyre qendrave si Basra, Kuffe dhe Sham (Damask) dhe i shpjeguan ato sipas imagjinatës së tyre. Për më tepër, i imagjinuan veprat e mëdha, personalitetin kolektiv ose komunitetin të cilin ata individë përfaqësuan të ishin në personat e tyre dhe i shpjeguan në atë mënyrë, saqë u përshkruan atyre një formë që kur të shfaqen ata individë të jashtëzakonshëm gjithkush do t’i njihte.

Por, siç kemi thënë, kjo botë është një arenë provimi; dera hapet për arsyen, por zgjedhja nuk i merret e nuk i plaçkitet njeriut nga dora. Meqenëse është kështu, kur të shfaqet ai individ, madje edhe Dexhali i tmerrshëm, ata nuk do të njihen nga shumë njerëz, madje në fillim edhe ai Dexhal i tmerrshëm nuk e njeh veten e tij, por ai individ i kohës së fundit mund të njihet vetëm nëpërmjet shikimit të dritës së besimit.

Në një hadith rreth Dexhalit, i cili është një nga shenjat e fundit të kohës Profeti Alejhis-salatu ves-selam thotë: “Dita e parë e tij do të jetë si një vit, dita e dytë një muaj, dita e tretë një javë, dita e katërt është si ditet e tjera. Kur ai të shfaqët, bota do të dëgjojë atë, dhe ai do ta shetisë botën për dyzet ditë.” (Muslim)

Disa njerëz të padrejtë kanë thënë rreth kësaj rrëfenje se ajo është e pamundur, ruajna Zot!, dhe kanë shkuar aq larg sa ta mohojnë atë dhe ta shpallin të pavlefshme.

وَال۟عِل۟مُ عِن۟دَ اللّٰهِ “Dhe njohja e saj është me Zotin xh.sh.” Por realiteti i saj Ajo është si më poshtë:

Hadithi sherif tregon shfaqjen e një individi nga ana e veriut, i cili do të kalojë në krye të një rryme të madhe që buron nga idetë ateiste të natyralizmit në veri, ku bota e mosbesimit është më e dendur, i cili do të jetë ateist dhe do të bëjë thirrje për mohimin e Krijuesit. Atëherë brenda kuptimit të hadithit, ndodhet një tregues për shfaqjen e këtij individi nga veriu i botës dhe ky tregues përmban një shenjë urtësie, e cila është kjo:

Në gjërësitë -në viset- afër polit të veriut, i gjithë viti në të është një ditë e një natë, ku ndodhen gjashtë muaj natë dhe gjashtë muajt e tjerë ditë. “Një ditë e dexhalit është një vit (siç erdhi në hadith)”; dhe ky është një aluzion, një nënkuptim, për shfaqjen e tij në ato vise. Sa për kuptimin e “Dita e tij e dytë është si një muaj”, ajo është se duke kaluar për tek drejtimi ynë nga veriu, ndonjëherë dita është një muaj i plotë ku dielli nuk perëndon veçse një herë në muaj në verë. Dhe kjo tregon se Dexhali do të shfaqet në veri dhe do të pushtojë drejt jugut në botën e qytetëruar. Duke ia atribuar ditën Dexhalit, ajo e tregon këtë.

Kështu, sa herë që ai na afrohet neve duke ardhur nga veriu për në jug, ne shohim diellin që nuk perëndon veçse një herë në javë dhe kështu ai vazhdon derisa ndodhen tre orë midis lindjes së tij dhe perëndimit. Ndërsa po mbahesha si rob lufte në Rusi, unë isha në një vend të tillë. Afër nesh ishte një vend ku dielli nuk perëndonte veçse një herë në javë. Njerëzit shkonin atje për të shikuar pamjen e çuditshme të perëndimit të diellit. Ndërsa lidhur me pjesën, “Kur të shfaqet dexhali, e gjithë bota do ta dëgjojë atë”, telegrafi dhe aparatet e radios e kanë zgjidhur këtë. Dhe sa për udhëtimin e tij në dyzet ditë, trenat, aeroplanët dhe mjetet e tanishme të transportit e kanë zgjidhur këtë.

Mohuesit të cilët më parë i konsideronin këto dy pohime të pamundura, tani i shohin ato si gjëra të zakonshme!

Sa për Je’xhuxh dhe Me’xhuxh (Gog dhe Magog) dhe Pengesën (Seddi), të cilat janë midis shenjave të fundit të Botës, të Kijametit, unë për të dyja kam shkruar në mënyrë të detajuar në një trajtesë tjetër rreth kësaj çështjeje dhe i referoj lexuesit tek ajo, ndërsa këtu, unë vetëm do të them këtë: Ashtu siç shkatërruan dy fiset e njohura Mançurianë e Mongolë shoqërinë njerëzore dhe ishin shkaku i ndërtimit të Murit të madh kinez, gjithashtu ndodhen rrëfenja që tregojnë se afër Kijametit gjithashtu do të rrëzohet qytetërimi i ri dhe do të bie nën goditjet e këmbëve të ideve të tyre shkatërruese e kaosit.

Disa ateistë thonë: “Ku janë ato fise të cilët kryen dhe do t’i kryejnë këto akte të jashtëzakonsmhe?”

Përgjigjja: Ashtu si karkalecët që janë të dëmshëm për bujqësinë, të cilët shfaqen në një sezon të caktuar në numër shumë të madh dhe pastaj fshihen duke ndjekur ndryshimin e stinës, po ashtu fise të shumtë, të cilët shkatërrojnë mbretërinë, e fshehin realitetin e tyre në disa individë të kufizuar. Dhe përsëri kur vjen koha, me një urdhër Hyjnor, shumë nga ata individë të kufizuar do të nisin të njëjtin shkatërrim. Sikur realiteti i identitetit të tyre kombëtar hollohet por nuk këputet dhe, kur vjen stina e tij, ai rishfaqet. Në të njëjtën mënyrë, të njëjtat fise të cilët përmbysën botën në një kohë me lejen e Krijuesit do ta përmbysin përsëri qytetërimin njerëzor kur të vijë koha. Por ajo që do t’i shtyjë do të shfaqet në formë të ndryshme.

لَا يَع۟لَمُ ال۟غَي۟بَ اِلَّا اللّٰهُ

“Askush nuk e njeh të padukshmen përveç All-llahut.”

Parimi i nëntë: rezultatet e disa prej çështjeve të besimit orientohen, shikojnë te çështje që lidhen me këtë botë të ngushtë e të kufizuar, ndërsa disa hadithe profetike që kanë ardhur, lidhur me meritat dhe shpërblimin e punëve, për to Profeti (A.S.M.) është shprehur me një stil elokuent që i përshtatet edhe nxitjes e kurajimit, edhe frikë-simit e largimit. Disa njerëz mendjelehtë i kanë supozuar ato hadithe të jenë të ekzagjeruara! Jo, përkundrazi, të gjitha ato janë pikërisht e vërteta e pastër dhe realiteti dhe nuk ka në to as ekzagjerim dhe as zmadhin e fryrje të gjërave.

Shkurtazi, ky hadith i ka shqetësuar kokat e të padrejtëve më shumë se çdo tjetër. Kuptimi i tij është:

– لَو۟ وُزِنَتِ الدُّن۟يَا عِن۟دَ اللّٰهِ جَنَاحَ بَعُوضَةٍ مَا شَرِبَ ال۟كَافِرُ مِن۟هَا جُر۟عَةَ مَاءٍ – أو كما قال

"Nê goftë se dynjaja do tê ishte aq me vlerë sa kyahu i një mize për Zotin e Plotëfugishëm, jobesimtarët nuk do të kishin pirë prej saj as edhe një pikë ujë" Realiteti i tij është ky: Fraza عِن۟دَ اللّٰهِ “Për Zotin e Plotëfuqishëm”, i referohet dhe shpreh Botën e përjetshme. Atëherë një dritë nga bota e përjetshme, sikur të ishte sa krahu i një mizeje, ajo (dritë) do të ishte më e shtrirë dhe më përgjithësuese meqë është e përjetshme; ajo është më e madhe se sa një dritë e përkohshme e cila mbush faqen e tokës.

Hadithi shpreh kuptimin se nuk duhet të thuash që e gjithë dynjaja e madhe është e barabartë me krahun e një mize, por krahasimi është se bota private e çdo individi e cila është vendosur brenda jetës së tij të shkurtër nuk është e barabartë me një dritë të përjetshme Hyjnore dhe me mirësinë e Tij të përgjithshme nga bota e amshuar, sikur këto të ishin sa krahu i një mize.

Për më tepër, dynjaja ka dy fytyra, në të vërtetë tre fytyra.

E para: Është një fytyrë si pasqyra që reflekton manifestimet e Emrave Hyjnorë.

E dyta: Është një fytyrë që shikon Ahiretin, domethënë, dynjaja është një tokë e lërueshme e Ahiretit, ndërsa

E treta: Është fytyra e cila shikon tek përkohshmëria dhe mosekzistenca.

Fyfytra e fundit është dynjaja e njerëzve të çudhëzuar e cila nuk është në përputhje me gjërat që kënaqin Zotin xh.sh..

Domethënë dynjaja e përmendur në hadith nuk është bota e madhe e cila është pasqyrë për Emrat e Bukur të All-llahut, as mesazhet e Krijuesit të përjetshëm dhe as tokë e punueshme për Ahiretin, por ajo është dynjaja e atyre që adhurojnë botën, e cila është e kundërta e Ahiretit dhe burimi i të gjitha gabimeve dhe origjina e fatkeqësive, pra ajo është dynjaja e adhuruesve të dynjasë e cila nuk është e barabartë me një grimcë të vetme të botës së përjetshme që do t’u jepet besimtarëve në botën e përtejme në Ahiret.

Atëherë si mundet që kuptimi i perceptuar nga ateistët e padrejtë të krahasohet me këtë të vërtetë që është më e sigurta dhe më seriozja? Çfarë ka të bëjë me këtë kuptim të cilin ata ateistë e supozojnë të ekzagjeruar dhe të fryrë!..

Dhe, për shembull, të tjerat që ateistët e padrejtë i supozojnë ekzagjerime dhe fryrje janë rrëfenjat rreth shpërblimit për veprime dhe meritat e disa prej sureve të Kur’anit. Për shembull: Ka rrëfenja që “Sureja El-fatiha ka shpërblim sa ai i të gjithë Kur’anit”, ndërsa “Sureja Ihlas sa një e treta e Kur’nit”, “Sureja Ez-Zilzal është sa një e katërta”; “Sureja El-Kafirun është sa një e katërta”, dhe “Sureja Jasin ka shpërblimin sa dhjetë herë Kur’ani..”

Njerëzit e padrejtë e mendjelehtë kanë thënë se: “Këto rrëfenja janë të pamundura, sepse si mund të ketë këtë vlerë sureja “Jasin” dhe suret e tjera me meritë, në një kohë kur këto janë sure prej Kur’anit? Ata thonë se meqenëse ato sure janë brenda Kur’anit, atëherë kjo do të ishte pa kuptim?

Përgjigjja: E vërteta e kësaj është kjo: Për secilën nga shkronjat e Kur’anit Gjithurtësi ka një meritë, thevab dhe secila është një vepër e mirë. Por nga mirësia Hyjnore, thevabi dhe merita e këtyre shkronjave lulëzohen dhe ndonjëherë fitojnë dhjetë, ndonjëherë shtatëdhjetë dhe ndonjëherë shtatëqind merita, si shkronjat e Ajeti Kursisë, ndonjëherë ato fitojnë njëmijë e pesëqind merita, si shkronjat e sures Ihlas, ndonjëherë dhjetë mijë si vërsetet e recituara në Lejle el Beraet në natën e Beraetit, dhe si ato që përkojnë me kohë të tjera të pranueshme e të vlefshme.

Ndonjëherë ato fitojnë tridhjetëmijë merita, si vërsetet e recituara në Natën e Kadrit të cilat janë si fara hashashi në shumësinë e tyre. Dhe ajo kuptohet nga treguesi se shpërblimi në “Atë natë është i barasvlershëm sa për një mijë muaj”, ku në atë natë një shkronjë ka tridhjetë mijë thevabe.

Kështu Kur’ani i Gjithurtë së bashku me shumëfishimin e thevabeve kurrësesi nuk mund të vihet në peshore dhe nuk do të vihet. Por kjo mund të barazohet me bazën e thevabit të disa sureve.

Për shembull, le të supozojmë se në fushë janë mbjellë njëmijë kokrra misri; në qoftë se disa nga kokrrat do të prodhonin shtatë kallinj, dhe secili kalli njëqind kokrra, atëherë një farë e vetme do të bëhej e barabartë me dy të tretat e të gjithë fushës. Për shembull, në qoftë se një farë prodhon dhjetë kallinj, dhe në çdo kalli të ketë dyqind kokrra, atëherë një farë e vetme do të ishte e barabartë me dyfishin e farërave të mbjella në fushën origjinale. Ju mund të bëni krahasime të tjera në të njëjtën mënyrë.

Şimdi Kur’an-ı Hakîm’i nurani, mukaddes bir mezraa-i semaviye tasavvur ediyoruz. İşte her bir harfi asıl sevabıyla birer habbe hükmündedir. Onların sümbülleri nazara alınmayacak. Sure-i Yâsin, İhlas, Fatiha, Kul yâ eyyühe’l-kâfirûn, İza zülzileti’l-ardu gibi sair faziletlerine dair rivayet edilen sure ve âyetlerle muvazene edilebilir.

Mesela, Kur’an-ı Hakîm’in üç yüz bin altı yüz yirmi harfi olduğundan Sure-i İhlas, Besmele ile beraber altmış dokuzdur. Üç defa altmış dokuz, iki yüz yedi harftir. Demek, Sure-i İhlas’ın her bir harfinin haseneleri, bin beş yüze yakındır.

İşte Sure-i Yâsin’in hurufatı hesap edilse, Kur’an-ı Hakîm’in mecmu-u hurufatına nisbet edilse ve on defa muzaaf olması nazara alınsa şöyle bir netice çıkar ki: Yâsin-i Şerif’in her bir harfi takriben beş yüze yakın sevabı vardır. Yani o kadar hasene sayılabilir.

İşte buna kıyasen başkalarını dahi tatbik etsen ne kadar latîf ve güzel ve doğru ve mücazefesiz bir hakikat olduğunu anlarsın.

Onuncu Asıl: Ekser taife-i mahlukatta olduğu gibi ef’al ve a’mal-i beşeriyede bazı hârika fertler bulunur. O fertler eğer iyilikte ileri gitmişse o nevilerin medar-ı fahirleridir, yoksa medar-ı şeametleridir. Hem gizleniyorlar. Âdeta birer şahs-ı manevî, birer gaye-i hayal hükmüne geçerler. Sair fertlerin her birisi o olmaya çalışır ve o olmak ihtimali var. Demek, o mükemmel hârika fert ise mutlak, mübhem bulunup her yerde bulunması mümkün. Şu ibham itibarıyla mantıkça kaziye-i mümkine suretinde külliyetine hükmedilebilir. Yani her bir amel, şöyle bir netice verebilmesi mümkündür.

Mesela “Kim iki rekat namazı filan vakitte kılsa bir hac kadardır.” İşte iki rekat namaz bazı vakitte bir hacca mukabil geldiği hakikattir. Her bir iki rekat namazda bu mana külliyet ile mümkündür. Demek şu nevideki rivayetler, vukuu bilfiil daimî ve küllî değil. Zira kabulün madem şartları vardır, külliyet ve daimîlikten çıkar. Belki ya bilfiil muvakkattır, mutlaktır veyahut mümkinedir, külliyedir. Demek, şu nevi ehadîsteki külliyet ise imkân itibarıyladır.

Mesela “Gıybet, katl gibidir.” Demek, gıybette öyle bir fert bulunur ki katl gibi bir zehr-i kātilden daha muzırdır. Mesela “Bir güzel söz, bir abdi âzad etmek gibi bir sadaka-i azîmenin yerine geçer.”

Şimdi tergib ve teşvik için o mübhem ferd-i mükemmel, mutlak bir surette her yerde bulunmasının imkânını, vaki bir surette göstermekle hayra şevki ve şerden nefreti tahrik etmektir.

Hem de şu âlemin mikyasıyla âlem-i ebedînin şeyleri tartılmaz. Buranın en büyüğü, oranın en küçüğüne muvazi gelemez. Sevab-ı a’mal o âleme baktığı için dünyevî nazarımız ona dar geliyor. Aklımıza sığıştıramıyoruz. Mesela مَن۟ قَرَاَ هٰذَا اُع۟طِىَ لَهُ مِث۟لُ ثَوَابِ مُوسٰى وَ هَارُونَ yani: اَل۟حَم۟دُ لِلّٰهِ رَبِّ السَّمٰوَاتِ وَ رَبِّ ال۟اَرَضٖينَ رَبِّ ال۟عَالَمٖينَ، وَلَهُ ال۟كِب۟رِيَاءُ فِى السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضِ وَ هُوَ ال۟عَزٖيزُ ال۟حَكٖيمُ ۝ اَل۟حَم۟دُ لِلّٰهِ رَبِّ السَّمٰوَاتِ وَ رَبِّ ال۟اَرَضٖينَ رَبِّ ال۟عَالَمٖينَ، وَلَهُ ال۟عَظَمَةُ فِى السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضِ وَ هُوَ ال۟عَزٖيزُ ال۟حَكٖيمُ ۝ وَلَهُ ال۟مُل۟كُ رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَ هُوَ ال۟عَزٖيزُ ال۟حَكٖيمُ

İnsafsız ve dikkatsizlerin en ziyade nazar-ı dikkatini celbeden şu gibi rivayetlerdir. Hakikati şudur ki: Dünyada dar nazarımızla, kısacık fikrimizle Musa ve Harun aleyhimesselâmın sevaplarını ne derece tasavvur ediyoruz, biliyoruz. Âlem-i ebediyette Rahîm-i Mutlak, saadet-i ebedîde nihayetsiz ihtiyaç içinde bir abdine bir tek virde mukabil vereceği hakikat-i sevap, o iki zatın sevaplarına –fakat daire-i ilmimize ve tahminimize giren sevaplarına– müsavi olabilir.

Mesela bedevî, vahşi bir adam hiç padişahı görmemiş. Saltanat haşmetini bilmiyor. Bir köyde bir ağayı nasıl tasavvur eder, o mahdud fikriyle bir padişahı ondan büyükçe bir ağa kadar bilir. Hattâ bizde sade-dil bir taife var ki eskiden diyorlardı ki: “Padişah, kendi ocağı yanında ve tenceresinin başında pişirdiği bulgur çorbası yanında ne yapıyor, bizim ağamız onu biliyor.” Demek onlar, padişahı o kadar dar bir vaziyette ve âdi bir surette tahayyül ediyorlar ki kendi bulgur çorbasını kendi pişiriyor, âdeta bir yüzbaşı haşmetinde farz ediyorlar. Şimdi biri o adamlardan birisine dese: “Sen bugün benim için bu işi yapsan senin bildiğin padişah haşmeti kadar sana bir haşmetlik vereceğim.” Yani bir yüzbaşı kadar bir rütbe vereceğim. O söz hakikattir. Çünkü haşmet-i padişahîden onun dar daire-i fikrine giren ancak bir yüzbaşılık kadar bir şevkettir.

İşte dünya nazarıyla, dar fikrimizle âhirete müteveccih hakaik-i sevabiyeyi o bedevî adam kadar da düşünemiyoruz. Hazret-i Musa (as) ve Harun’un (as) meçhulümüz olan hakiki sevapları ile muvazene değil –çünkü teşbih kaidesi, meçhulü malûma kıyas eder– belki muvazene edilen ve malûmumuz olan ve tahminimize giren sevaplarıyla bir abd-i mü’minin bir virdine mukabil meçhulümüz olan hakiki sevabıdır.

Hem de deniz yüzü ile katrenin göz bebeği, güneşin tamam aksini tutmakta müsavidirler. Fark, keyfiyettedir. Hazret-i Musa (as) ve Harun’un (as) deniz-misal âyine-i ruhlarına in’ikas eden mahiyet-i sevap, bir katre hükmünde bir abd-i mü’minin bir âyetten aldığı aynı mahiyet-i sevaptır. Mahiyetçe, kemiyetçe birdirler. Keyfiyet ise kabiliyete tabidir.

Hem bazen olur ki bir tek kelime, bir tek tesbih, öyle bir saadet hazinesini açar ki altmış sene hizmetle o açılmamış. Demek, bazı hâlât oluyor ki bir tek âyet, Kur’an kadar fayda verebilir.

Hem ism-i a’zama mazhar olan Resul-i Ekrem aleyhissalâtü vesselâmın bir âyette mazhar olduğu feyz-i İlahî, belki bir peygamberin umum feyzi kadar olabilir. Veraset-i Ahmediye ile ism-i a’zam zılline mazhar bir mü’min, kendi kabiliyeti itibarıyla kemiyetçe bir nebinin feyzi kadar sevap alıyor denilse hilaf-ı hakikat olamaz.

Hem de sevap ve fazilet, nur âlemindendir. O âlemden bir âlem, bir zerreye sığışabilir. Nasıl ki bir zerrecik bir şişede, semavat nücumuyla beraber görünebilir. Öyle de niyet-i hâlise ile şeffafiyet peyda eden bir zikirde veya bir âyette, semavat gibi nurani sevap ve fazilet yerleşebilir.

Netice-i Kelâm: Ey insafsız ve dikkatsiz ve imanı zayıf, felsefesi kavî, hodbin, münekkid adam! Şu on aslı nazara al. Sonra sen hilaf-ı hakikat ve kat’î muhalif-i vaki gördüğün bir rivayeti bahane ederek ehadîs-i şerifeye ve dolayısıyla Resul-i Ekrem aleyhissalâtü vesselâmın mertebe-i ismetine halel verecek itiraz parmağını uzatma! Zira evvela o on aslın on dairesi, seni inkârdan vazgeçirir. “Hakiki bir kusur varsa bize aittir.” derler, hadîse râci olamaz. “Eğer hakiki değilse senin sû-i fehmine aittir.” derler.

Elhasıl: İnkâr ve redde gitmek için şu on aslı tekzip ve iptal etmek lâzım gelir. Şimdi insafın varsa bu on usûlü kemal-i dikkatle düşündükten sonra, o aklın hilaf-ı hakikat gördüğü bir hadîsin inkârına kalkışma! “Ya bir tefsiri ya bir tevili ya bir tabiri vardır.” de, ilişme!

On Birinci Asıl: Nasıl Kur’an-ı Hakîm’in müteşabihatı var; tevile muhtaçtır veyahut mutlak teslim istiyor. Ehadîsin de Kur’an’ın müteşabihatı gibi müşkülatı vardır. Bazen çok dikkatli tefsire ve tabire muhtaçtır. Geçmiş misallerle iktifa edebilirsiniz.

Evet, nasıl ki hüşyar olan adam, yatmış olan adamın rüyasını tabir eder. Öyle de bazen uykuda olan bir adam, yanında uyanık olan konuşanların sözlerini işitiyor fakat kendi âlem-i menamına tatbik eder bir tarzda mana veriyor, tabir ediyor. Öyle de ey gaflet ve felsefe uykusu içinde tenvim edilen insafsız adam! Sırr-ı مَا زَاغَ ال۟بَصَرُ وَمَا طَغٰى ve تَنَامُ عَي۟نٖى وَلَا يَنَامُ قَل۟بٖى hükmüne mazhar ve hakiki hüşyar ve yakzan olan zatın gördüğünü sen kendi rüyanda inkâr değil, tabir et. Evet, uykuda bir adamı bir sinek ısırsa müthiş bir harpte yaralar alır gibi bir hakikat-i nevmiye bazen telakki eder. Ondan sorulsa “Hakikaten ben yaralandım. Bana top tüfek atıldı.” diyecek. Yanında oturanlar onun uykusundaki ızdırabına gülüyorlar. İşte bu nevm-âlûd nazar-ı gaflet ve fikr-i felsefe, elbette hakaik-i nübüvvete mihenk olamazlar.

On İkinci Asıl: Nazar-ı nübüvvet ve tevhid ve iman; vahdete, âhirete, uluhiyete baktığı için hakaiki ona göre görür. Ehl-i felsefe ve hikmetin nazarı; kesrete, esbaba, tabiata bakar, ona göre görür. Nokta-i nazar birbirinden çok uzaktır. Ehl-i felsefenin en büyük bir maksadı, ehl-i usûlü’d-din ve ulema-i ilm-i kelâmın makasıdı içinde görünmeyecek bir derecede küçük ve ehemmiyetsizdir.

İşte onun içindir ki mevcudatın tafsil-i mahiyetinde ve ince ahvallerinde ehl-i hikmet çok ileri gitmişler. Fakat hakiki hikmet olan ulûm-u âliye-i İlahiye ve uhreviyede o kadar geridirler ki en basit bir mü’minden daha geridirler. Bu sırrı fehmetmeyenler, muhakkikîn-i İslâmiyeyi, hükemalara nisbeten geri zannediyorlar. Halbuki akılları gözlerine inmiş, kesrette boğulmuş olanların ne haddi var ki veraset-i nübüvvet ile makasıd-ı âliye-i kudsiyeye yetişenlere yetişebilsinler.

Hem bir şey iki nazar ile bakıldığı vakit, iki muhtelif hakikati gösteriyor. İkisi de hakikat olabilir. Fennin hiçbir hakikat-i kat’iyesi, Kur’an’ın hakaik-i kudsiyesine ilişemez. Fennin kısa eli, onun münezzeh ve muallâ dâmenine erişemez. Numune olarak bir misal zikrederiz:

Mesela küre-i arz, ehl-i hikmet nazarıyla bakılsa hakikati şudur ki: Güneş etrafında mutavassıt bir seyyare gibi hadsiz yıldızlar içinde döner. Yıldızlara nisbeten küçük bir mahluk. Fakat ehl-i Kur’an nazarıyla bakıldığı vakit –On Beşinci Söz’de izah edildiği gibi– hakikati şöyledir ki: Semere-i âlem olan insan, en câmi’ en bedî’ ve en âciz en aziz en zayıf en latîf bir mu’cize-i kudret olduğundan, beşik ve meskeni olan zemin; semaya nisbeten maddeten küçüklüğüyle ve hakaretiyle beraber manen ve sanaten bütün kâinatın kalbi, merkezi; bütün mu’cizat-ı sanatının meşheri, sergisi; bütün tecelliyat-ı esmasının mazharı, nokta-i mihrakıyesi; nihayetsiz faaliyet-i Rabbaniyenin mahşeri, ma’kesi; hadsiz hallakıyet-i İlahiyenin hususan nebatat ve hayvanatın kesretli enva-ı sağiresinden cevvadane icadın medarı, çarşısı ve pek geniş âhiret âlemlerindeki masnuatın küçük mikyasta numunegâhı ve mensucat-ı ebediyenin süratle işleyen tezgâhı ve menazır-ı sermediyenin çabuk değişen taklitgâhı ve besatin-i daimenin tohumcuklarına süratle sümbüllenen dar ve muvakkat mezraası ve terbiyegâhı olmuştur.

İşte arzın bu azamet-i maneviyesinden ve ehemmiyet-i san’aviyesindendir ki Kur’an-ı Hakîm; semavata nisbeten büyük bir ağacın küçük bir meyvesi hükmünde olan arzı, bütün semavata karşı küçücük kalbi, büyük kalıba mukabil tutmak gibi denk tutuyor. Onu bir kefede, bütün semavatı bir kefede koyuyor, mükerreren رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَ ال۟اَر۟ضِ diyor.

İşte sair mesaili buna kıyas et ve anla ki felsefenin ruhsuz, sönük hakikatleri; Kur’an’ın parlak, ruhlu hakikatleriyle müsademe edemez. Nokta-i nazar ayrı ayrı olduğu için ayrı ayrı görünür.

DÖRDÜNCÜ DAL

اَلَم۟ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ يَس۟جُدُ لَهُ مَن۟ فِى السَّمٰوَاتِ وَمَن۟ فِى ال۟اَر۟ضِ وَالشَّم۟سُ وَال۟قَمَرُ وَالنُّجُومُ وَال۟جِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَٓابُّ وَكَثٖيرٌ مِنَ النَّاسِ وَكَثٖيرٌ حَقَّ عَلَي۟هِ ال۟عَذَابُ وَمَن۟ يُهِنِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِن۟ مُك۟رِمٍ اِنَّ اللّٰهَ يَف۟عَلُ مَا يَشَٓاءُ

Şu büyük ve geniş âyetin hazinesinden yalnız bir tek cevherini göstereceğiz. Şöyle ki:

Kur’an-ı Hakîm tasrih ediyor ki arştan ferşe, yıldızlardan sineklere, meleklerden semeklere, seyyarattan zerrelere kadar her şey Cenab-ı Hakk’a secde ve ibadet ve hamd ve tesbih eder. Fakat ibadetleri, mazhar oldukları esmalara ve kabiliyetlerine göre ayrı ayrıdır, çeşit çeşittir. Biz onların ibadetlerinin tenevvüünün bir nevini bir temsil ile beyan ederiz.

Mesela وَ لِلّٰهِ ال۟مَثَلُ ال۟اَع۟لٰى azîm bir Mâlikü’l-mülk, büyük bir şehri veya muhteşem bir sarayı bina ettiği vakit, o zat dört nevi ameleyi onun binasında istihdam ve istimal eder:

Birinci nevi: Onun memlûk ve köleleridir. Bu nev’in, ne maaşı var ve ne de ücreti var. Belki onlar seyyidlerinin emriyle işledikleri her amelde, onların gayet latîf bir zevk ve hoş bir şevkleri vardır. Seyyidlerinin medhinden ve vasfından ne deseler onların zevkini ve şevkini ziyade eder. Onlar o mukaddes seyyidlerine intisaplarını büyük bir şeref bilerek onunla iktifa ediyorlar. Hem o seyyidin namıyla, hesabıyla, nazarıyla işlere bakmalarından da manevî lezzet buluyorlar. Ücret ve rütbeye ve maaşa muhtaç olmuyorlar.

İkinci kısım ki bazı âmî hizmetkârlardır. Bilmiyorlar niçin işliyorlar. Belki o mâlik-i zîşan onları istimal ediyor, kendi fikriyle ve ilmiyle onları çalıştırıyor. Onlara lâyık bir cüz’î ücret dahi veriyor. O hizmetkârlar bilmiyorlar ki amellerine ne çeşit küllî gayeler, âlî maslahatlar terettüp ediyor. Hattâ bazıları tevehhüm ediyorlar ki onların amelleri yalnız kendilerine ait o ücret ve maaşından başka gayesi yoktur.

Üçüncü kısım: O Mâlikü’l-mülk’ün bir kısım hayvanatı var. Onları o şehrin, o sarayın binasında bazı işlerde istihdam ediyor. Onlara yalnız bir yem veriyor. Onların da istidatlarına muvafık işlerde çalışmaları onlara bir telezzüz veriyor. Çünkü bi’l-kuvve bir kabiliyet ve bir istidat, fiil ve amel suretine girse inbisat ile teneffüs eder, bir lezzet verir ve bütün faaliyetlerdeki lezzet bu sırdandır. Şu kısım hizmetkârların ücret ve maaşları, yalnız yem ve şu lezzet-i maneviyedir. Onunla iktifa ederler.

Dördüncü kısım: Öyle amelelerdir ki biliyorlar ne işliyorlar ve ne için işliyorlar ve kimin için işliyorlar ve sair ameleler ne için işliyorlar ve o Mâlikü’l-mülk’ün maksadı nedir, ne için işlettiriyor. İşte bu nevi amelelerin sair amelelere bir riyaset ve nezaretleri var. Onların derecat ve rütbelerine göre derece derece maaşları var.

Aynen bunun gibi semavat ve arzın Mâlik-i Zülcelali ve dünya ve âhiretin Bâni-i Zülcemali olan Rabbü’l-âlemîn değil ihtiyaç için –çünkü her şeyin Hâlık’ı odur– belki izzet ve azamet ve rububiyetin şuunatı gibi bazı hikmetler için şu kâinat sarayında, şu daire-i esbab içinde hem melâikeyi hem hayvanatı hem cemadat ve nebatatı hem insanları istihdam ediyor. Onlara ibadet ettiriyor.

Şu dört nev’i, ayrı ayrı vezaif-i ubudiyetle mükellef etmiştir:

Birinci Kısım: Temsilde memlûklere misal, melâikelerdir. Melâikeler ise onlarda mücahede ile terakkiyat yoktur. Belki her birinin sabit bir makamı, muayyen bir rütbesi vardır. Fakat onların nefs-i amellerinde bir zevk-i mahsusaları var. Nefs-i ibadetlerinde derecatlarına göre tefeyyüzleri var. Demek, o hizmetkârlarının mükâfatı, hizmetlerinin içindedir. Nasıl insan mâ, hava ve ziya ve gıda ile tagaddi edip telezzüz eder. Öyle de melekler, zikir ve tesbih ve hamd ve ibadet ve marifet ve muhabbetin envarıyla tagaddi edip telezzüz ediyorlar. Çünkü onlar nurdan mahluk oldukları için gıdalarına nur kâfidir. Hattâ nura yakın olan rayiha-i tayyibe dahi onların bir nevi gıdalarıdır ki ondan hoşlanıyorlar. Evet ervah-ı tayyibe, revayih-i tayyibeyi sever.

Hem melekler, Mabudlarının emriyle işledikleri işlerde ve onun hesabıyla işledikleri amellerde ve onun namıyla ettikleri hizmette ve onun nazarıyla yaptıkları nezarette ve onun intisabıyla kazandıkları şerefte ve onun mülk ve melekûtunun mütalaasıyla aldıkları tenezzühte ve onun tecelliyat-ı cemaliye ve celaliyesinin müşahedesiyle kazandıkları tena’umda öyle bir saadet-i azîme vardır ki akl-ı beşer anlamaz, melek olmayan bilemez.

Meleklerin bir kısmı âbiddirler, diğer bir kısmının ubudiyetleri ameldedir. Melâike-i arziyenin amele kısmı bir nevi insan gibidir. Tabir caiz ise bir nevi çobanlık ederler, bir nevi de çiftçilik ederler. Yani rûy-i zemin, umumî bir mezraadır. İçindeki bütün hayvanatın taifelerine Hâlık-ı Zülcelal’in emriyle, izniyle, hesabıyla, havl ve kuvvetiyle bir melek-i müekkel nezaret eder. Ondan daha küçük her bir nevi hayvanata mahsus bir nevi çobanlık edecek bir melâike-i müekkel var.

Hem de rûy-i zemin bir tarladır, umum nebatat onun içinde ekilir. Umumuna Cenab-ı Hakk’ın namıyla, kuvvetiyle nezaret edecek müekkel bir melek vardır. Ondan daha aşağı bir melek, bir taife-i mahsusaya nezaret etmekle Cenab-ı Hakk’a ibadet ve tesbih eden melekler var. Rezzakıyet arşının hamelesinden olan Hazret-i Mikâil aleyhisselâm, şunların en büyük nâzırlarıdır.

Meleklerin çoban ve çiftçiler mesabesinde olanlarının insanlara müşabehetleri yoktur. Çünkü onların nezaretleri sırf Cenab-ı Hakk’ın hesabıyladır ve onun namıyla ve kuvvetiyle ve emriyledir. Belki nezaretleri, yalnız rububiyetin tecelliyatını, memur olduğu nevide müşahede etmek ve kudret ve rahmetin cilvelerini o nevide mütalaa etmek ve evamir-i İlahiyeyi o nev’e bir nevi ilham etmek ve o nev’in ef’al-i ihtiyariyesini bir nevi tanzim etmekten ibarettir.

Ve bilhassa zeminin tarlasındaki nebatata nezaretleri, onların tesbihat-ı maneviyelerini melek lisanıyla temsil etmek ve onların hayatlarıyla Fâtır-ı Zülcelal’e karşı takdim ettiği tahiyyat-ı maneviyelerini melek lisanıyla ilan etmek hem onlara verilen cihazatı, hüsn-ü istimal etmek ve bazı gayelere tevcih etmek ve bir nevi tanzim etmekten ibarettir.

Melâikelerin şu hizmetleri, cüz-i ihtiyarîleriyle bir nevi kesbdir. Belki bir nevi ubudiyet ve ibadettir. Tasarruf-u hakikileri yoktur. Çünkü her şeyde Hâlık-ı külli şey’e has bir sikke vardır. Başkaları parmağını icada karıştıramaz. Demek, melâikelerin şu nevi amelleri ise onların ibadetidir. İnsan gibi âdetleri değildir.

Ve bu saray-ı kâinatta ikinci kısım amele: Hayvanattır. Hayvanat dahi iştiha sahibi bir nefis ve bir cüz-i ihtiyarîleri olduğundan amelleri hâlisen livechillah olmuyor. Bir derece nefislerine de bir hisse çıkarıyorlar. Onun için Mâlikü’l-mülki Zülcelali ve’l-ikram, Kerîm olduğundan onların nefislerine bir hisse vermek için amellerinin zımnında onlara bir maaş ihsan ediyor. Mesela, meşhur bülbül kuşu (Hâşiye) gülün aşkıyla maruf o hayvancığı, Fâtır-ı Hakîm istihdam ediyor. Beş gaye için onu istimal ediyor:

Birincisi: Hayvanat kabileleri namına, nebatat taifelerine karşı olan münasebat-ı şedideyi ilana memurdur.

İkincisi: Rahman’ın rızka muhtaç misafirleri hükmünde olan hayvanat tarafından bir hatib-i Rabbanîdir ki Rezzak-ı Kerîm tarafından gönderilen hediyeleri alkışlamakla ve ilan-ı sürur etmekle muvazzaftır.

Üçüncüsü: Ebna-yı cinsine imdat için gönderilen nebatata karşı hüsn-ü istikbali, herkesin başında izhar etmektir.

Dördüncüsü: Nev-i hayvanatın nebatata derece-i aşka vâsıl olan şiddet-i ihtiyacını, nebatatın güzel yüzlerine karşı mübarek başları üstünde beyan etmektir.

Beşincisi: Mâlikü’l-mülki Zülcelali ve’l-cemali ve’l-ikram’ın bârgâh-ı merhametine en latîf bir tesbihi, en latîf bir şevk içinde, gül gibi en latîf bir yüzde takdim etmektir.

İşte şu beş gayeler gibi başka manalar da vardır. Şu manalar ve şu gayeler, bülbülün Hak Sübhanehu ve Teâlâ’nın hesabına ettiği amelin gayesidir. Bülbül kendi diliyle konuşur. Biz şu manaları onun hazîn sözlerinden fehmediyoruz –melâike ve ruhaniyatın fehmettikleri gibi– kendisi kendi nağamatının manasını tamamen bilmese de fehmimize zarar vermez. “Dinleyen söyleyenden daha iyi anlar.” meşhurdur. Hem bülbül, şu gayeleri tafsilatıyla bilmemesinden olmamasına delâlet etmiyor. Lâekall saat gibi sana evkatını bildirir, kendisi bilmiyor ne yapıyor. Bilmemesi senin bildiğine zarar vermez.

Amma o bülbülün cüz’î maaşı ise o tebessüm eden ve gülen güzel gül çiçeklerinin müşahedesiyle aldığı zevk ve onlarla muhavere ve konuşmak ve dertlerini dökmekle aldığı telezzüzdür. Demek onun nağamat-ı hazînesi, hayvanî teellümattan gelen teşekkiyat değil belki atâyâ-yı Rahmaniyeden gelen bir teşekkürattır.

Bülbüle; nahli, fahli, ankebut ve nemli, yani arı ve vasıta-i nesil erkek hayvan ve örümcek ve karınca ve hevam ve küçük hayvanların bülbüllerini kıyas et. Her birinin amellerinin bülbül gibi çok gayeleri var. Onlar için de birer maaş-ı cüz’î hükmünde birer zevk-i mahsus, hizmetlerinin içinde dercedilmiştir. O zevk ile sanat-ı Rabbaniyedeki mühim gayelere hizmet ediyorlar. Nasıl ki bir sefine-i Sultaniyede bir nefer dümencilik edip bir cüz’î maaş alır. Öyle de hizmet-i Sübhaniyede bulunan bu hayvanatın birer cüz’î maaşları vardır.

Bülbül bahsine bir tetimme

Sakın zannetme ki bu ilan ve dellâllık ve tesbihatın nağamatıyla teganni, bülbüle mahsustur. Belki ekser envaın her bir nevinin bülbül-misali bir sınıfı var ki o nev’in en latîf hissiyatını, en latîf bir tesbih ile en latîf sec’alarla temsil edecek birer latîf ferdi veya efradı bulunur. Hususan sinek ve böceklerin bülbülleri hem çoktur hem çeşit çeşittirler ki onlar bütün kulağı bulunanların en küçük hayvandan en büyüğüne kadar olanların başlarında tesbihatlarını güzel sec’alarla onlara işittirip onları mütelezziz ediyorlar.

Onlardan bir kısmı leylîdir. Gecede sükûta dalan ve sükûnete giren bütün küçük hayvanların kasidehân enisleri, gecenin sükûnetinde ve mevcudatın sükûtunda onların tatlı sözlü nutuk-hânlarıdır. Ve o meclis-i halvette olan zikr-i hafînin dairesinde birer kutubdur ki her birisi onu dinler, kendi kalpleriyle Fâtır-ı Zülcelallerine bir nevi zikir ve tesbih ederler.

Diğer bir kısmı neharîdir. Gündüzde ağaçların minberlerinde, bütün zîhayatların başlarında, yaz ve bahar mevsimlerinde yüksek âvâzlarıyla, latîf nağamat ile sec’alı tesbihat ile Rahmanu’r-Rahîm’in rahmetini ilan ediyorlar. Güya bir zikr-i cehrî halkasının bir reisi gibi işitenlerin cezbelerini tahrik ediyorlar ki o vakit işitenlerin her birisi lisan-ı mahsusuyla ve bir âvâz-ı hususi ile Fâtır-ı Zülcelalinin zikrine başlar. Demek, her bir nevi mevcudatın hattâ yıldızların da bir serzâkiri ve nur-efşan bir bülbülü var.

Fakat bütün bülbüllerin en efdali ve en eşrefi ve en münevveri ve en bâhiri ve en azîmi ve en kerîmi ve sesçe en yüksek ve vasıfça en parlak ve zikirce en etem ve şükürce en eamm ve mahiyetçe en ekmel ve suretçe en ecmel, kâinat bostanında, arz ve semavatın bütün mevcudatını latîf secaatıyla, leziz nağamatıyla, ulvi tesbihatıyla vecde ve cezbeye getiren, nev-i beşerin andelib-i zîşanı ve benî-Âdem’in bülbül-ü zü’l-Kur’an’ı: Muhammed-i Arabî’dir.

عَلَي۟هِ وَ عَلٰى اٰلِهٖ وَ اَم۟ثَالِهٖ اَف۟ضَلُ الصَّلَاةِ وَ اَج۟مَلُ التَّس۟لٖيمَاتِ

Elhasıl: Kâinat sarayında hizmet eden hayvanat, kemal-i itaatle evamir-i tekviniyeye imtisal edip, fıtratlarındaki gayeleri güzel bir vecihle ve Cenab-ı Hakk’ın namıyla izhar ederek hayatlarının vazifelerini bedî’ bir tarz ile Cenab-ı Hakk’ın kuvvetiyle işlemekle ettikleri tesbihat ve ibadat, onların hedâya ve tahiyyatlarıdır ki Fâtır-ı Zülcelal ve Vâhib-i Hayat dergâhına takdim ediyorlar.

Üçüncü kısım ameleleri: Nebatat ve cemadattır. Onların cüz-i ihtiyarîleri olmadığı için maaşları yoktur. Amelleri hâlisen livechillahtır ve Cenab-ı Hakk’ın iradesiyle ve ismiyle ve hesabıyla ve havl ve kuvvetiyledir. Fakat nebatatın gidişatlarından hissolunuyor ki onların vezaif-i telkîh ve tevlidde ve meyvelerin terbiyesinde bir çeşit telezzüzatları var. Fakat hiç teellümata mazhar değiller. Hayvan muhtar olduğu için lezzet ile beraber elemi de var. Cemadat ve nebatatın amellerinde ihtiyar gelmediği için eserleri de ihtiyar sahibi olan hayvanların amellerinden daha mükemmel oluyor. İhtiyar sahibi olanların içinde, arı emsali gibi vahiy ve ilham ile tenevvür edenlerin amelleri, cüz-i ihtiyarîsine itimat edenlerin amellerinden daha mükemmeldir.

Yeryüzünün tarlasında nebatatın her bir taifesi, lisan-ı hal ve istidat diliyle Fâtır-ı Hakîm’den sual ediyorlar, dua ediyorlar ki: “Yâ Rabbenâ! Bize kuvvet ver ki yeryüzünün her bir tarafında taifemizin bayrağını dikmekle saltanat-ı rububiyetini lisanımızla ilan edelim. Ve rûy-i arz mescidinin her bir köşesinde sana ibadet etmek için bize tevfik ver. Ve meşhergâh-ı arzın her bir tarafında senin esma-i hüsnanın nakışlarını, senin bedî’ ve antika sanatlarını kendi lisanımızla teşhir etmek için bize bir revaç ve seyahate iktidar ver.” derler.

Fâtır-ı Hakîm onların manevî dualarını kabul edip ki bir taifenin tohumlarına kıldan kanatçıklar verir, her tarafa uçup gidiyorlar. Taifeleri namına esma-i İlahiyeyi okutturuyorlar (Ekser dikenli nebatat ve bir kısım sarı çiçeklerin tohumları gibi). Ve bir kısmına da insana lâzım veya hoşuna gidecek güzel et veriyor. İnsanı ona hizmetkâr edip her tarafa ekiyor. Bazı taifelerine de hazmolmayacak sert bir kemik üstünde hayvanlar yutacak bir et veriyor ki hayvanlar onu çok taraflara dağıtıyorlar. Bazılara da çengelcikleri verip her temas edene yapışıyor. Başka yerlere giderek taifesinin bayrağını dikerler, Sâni’-i Zülcelal’in antika sanatını teşhir ediyorlar. Ve bir kısmına da acı düğelek denilen nebatat gibi saçmalı tüfek gibi bir kuvvet verir ki vakti geldiği zaman onun meyvesi olan hıyarcık düşer, saçmalar gibi birkaç metre yerlere tohumcuklarını atar, zer’eder. Fâtır-ı Zülcelal’in zikir ve tesbihini kesretli lisanlarla söylettirmeye çalışırlar ve hâkeza kıyas et.

Fâtır-ı Hakîm ve Kādir-i Alîm, kemal-i intizamla her şeyi güzel yaratmış, güzel teçhiz etmiş, güzel gayelere tevcih etmiş, güzel vazifelerle tavzif etmiş, güzel tesbihat yaptırıyor, güzel ibadet ettiriyor. Ey insan! İnsan isen şu güzel işlere, tabiatı, tesadüfü, abesiyeti, dalaleti karıştırma; çirkin etme, çirkin yapma, çirkin olma.

Dördüncü kısım: İnsandır. Şu kâinat sarayında bir nevi hademe olan insanlar hem melâikeye benzer hem hayvanata benzer. Melâikeye ubudiyet-i külliyede, nezaretin şümulünde, marifetin ihatasında, rububiyetin dellâllığında meleklere benzer. Belki insan daha câmi’dir. Fakat insanın şerire ve iştihalı bir nefsi bulunduğundan melâikenin hilafına olarak pek mühim terakkiyat ve tedenniyata mazhardır. Hem insan, amelinde nefsi için bir haz ve zatı için bir hisse aradığı için hayvana benzer. Öyle ise insanın iki maaşı var: Biri; cüz’îdir, hayvanîdir, muacceldir. İkincisi; melekîdir, küllîdir, müecceldir.

Şimdi, insanın vazifesiyle maaşı ve terakkiyat ve tedenniyatı, geçen yirmi üç adet Sözlerde kısmen geçmiştir. Hususan On Birinci ve Yirmi Üçüncü’de daha ziyade beyan edilmiş. Onun için şurada ihtisar ederek kapıyı kapıyoruz. Erhamü’r-Râhimîn’den rahmet kapılarını bize açmasını ve şu Söz’ün tekmiline tevfikini refik eylemesini niyaz ile kusurumuzun ve hatamızın affını talep ile hatmediyoruz.

BEŞİNCİ DAL

Beşinci Dal’ın beş meyvesi var.

BİRİNCİ MEYVE

Ey nefis-perest nefsim, ey dünya-perest arkadaşım! Muhabbet, şu kâinatın bir sebeb-i vücududur. Hem şu kâinatın rabıtasıdır. Hem şu kâinatın nurudur hem hayatıdır. İnsan, kâinatın en câmi’ bir meyvesi olduğu için kâinatı istila edecek bir muhabbet, o meyvenin çekirdeği olan kalbine dercedilmiştir. İşte şöyle nihayetsiz bir muhabbete lâyık olacak, nihayetsiz bir kemal sahibi olabilir.

İşte ey nefis ve ey arkadaş! İnsanın havfa ve muhabbete âlet olacak iki cihaz, fıtratında dercolunmuştur. Alâküllihal o muhabbet ve havf, ya halka veya Hâlık’a müteveccih olacak. Halbuki halktan havf ise elîm bir beliyyedir. Halka muhabbet dahi belalı bir musibettir. Çünkü sen öylelerden korkarsın ki sana merhamet etmez veya senin istirhamını kabul etmez. Şu halde havf, elîm bir beladır.

Muhabbet ise sevdiğin şey, ya seni tanımaz, Allah’a ısmarladık demeyip gider –gençliğin ve malın gibi– ya muhabbetin için seni tahkir eder. Görmüyor musun ki mecazî aşklarda yüzde doksan dokuzu, maşukundan şikâyet eder. Çünkü Samed âyinesi olan bâtın-ı kalp ile sanem-misal dünyevî mahbublara perestiş etmek, o mahbubların nazarında sakîldir ve istiskal eder, reddeder. Zira fıtrat, fıtrî ve lâyık olmayan şeyi reddeder, atar. (Şehvanî sevmekler bahsimizden hariçtir.)

Demek, sevdiğin şeyler ya seni tanımıyor ya seni tahkir ediyor ya sana refakat etmiyor. Senin rağmına müfarakat ediyor. Madem öyledir; bu havf ve muhabbeti, öyle birisine tevcih et ki senin havfın lezzetli bir tezellül olsun. Muhabbetin zilletsiz bir saadet olsun.

Evet, Hâlık-ı Zülcelal’inden havf etmek, onun rahmetinin şefkatine yol bulup iltica etmek demektir. Havf, bir kamçıdır; onun rahmetinin kucağına atar. Malûmdur ki bir valide, mesela, bir yavruyu korkutup sinesine celbediyor. O korku, o yavruya gayet lezzetlidir. Çünkü şefkat sinesine celbediyor. Halbuki bütün validelerin şefkatleri, rahmet-i İlahiyenin bir lem’asıdır.

Demek, havfullahta bir azîm lezzet vardır. Madem havfullahın böyle lezzeti bulunsa muhabbetullahta ne kadar nihayetsiz lezzet bulunduğu malûm olur. Hem Allah’tan havf eden, başkaların kasavetli, belalı havfından kurtulur. Hem Allah hesabına olduğu için mahlukata ettiği muhabbet dahi firaklı, elemli olmuyor.

Evet, insan evvela nefsini sever. Sonra akaribini, sonra milletini, sonra zîhayat mahlukları, sonra kâinatı, dünyayı sever. Bu dairelerin her birisine karşı alâkadardır. Onların lezzetleriyle mütelezziz ve elemleriyle müteellim olabilir. Halbuki şu herc ü merc âlemde ve rüzgâr deveranında hiçbir şey kararında kalmadığından bîçare kalb-i insan, her vakit yaralanıyor. Elleri yapıştığı şeylerle, o şeyler gidip ellerini paralıyor, belki koparıyor. Daima ızdırap içinde kalır, yahut gaflet ile sarhoş olur.

Madem öyledir, ey nefis! Aklın varsa bütün o muhabbetleri topla, hakiki sahibine ver, şu belalardan kurtul. Şu nihayetsiz muhabbetler, nihayetsiz bir kemal ve cemal sahibine mahsustur. Ne vakit hakiki sahibine verdin, o vakit bütün eşyayı onun namıyla ve onun âyinesi olduğu cihetle ızdırapsız sevebilirsin. Demek şu muhabbet, doğrudan doğruya kâinata sarf edilmemek gerektir. Yoksa muhabbet en leziz bir nimet iken, en elîm bir nıkmet olur.

Bir cihet kaldı ki en mühimmi de odur ki ey nefis! Sen, muhabbetini kendi nefsine sarf ediyorsun. Sen, kendi nefsini kendine mabud ve mahbub yapıyorsun. Her şeyi nefsine feda ediyorsun, âdeta bir nevi rububiyet veriyorsun. Halbuki muhabbetin sebebi, ya kemaldir; zira kemal zatında sevilir. Yahut menfaattir, yahut lezzettir veyahut hayriyettir, ya bunlar gibi bir sebep tahtında muhabbet edilir.

Şimdi ey nefis! Birkaç Söz’de kat’î ispat etmişiz ki asıl mahiyetin kusur, naks, fakr, aczden yoğrulmuştur ki zulmet, karanlığın derecesi nisbetinde nurun parlaklığını gösterdiği gibi zıddiyet itibarıyla sen, onlarla Fâtır-ı Zülcelal’in kemal, cemal, kudret ve rahmetine âyinedarlık ediyorsun.

Demek ey nefis! Nefsine muhabbet değil belki adâvet etmelisin veyahut acımalısın veyahut mutmainne olduktan sonra şefkat etmelisin. Eğer nefsini seversen –çünkü senin nefsin lezzet ve menfaatin menşeidir, sen de lezzet ve menfaatin zevkine meftunsun– o zerre hükmünde olan lezzet ve menfaat-i nefsiyeyi, nihayetsiz lezzet ve menfaatlere tercih etme. Yıldız böceği gibi olma. Çünkü o, bütün ahbabını ve sevdiği eşyayı karanlığın vahşetine gark eder, nefsinde bir lem’acık ile iktifa eder. Zira nefsî olan lezzet ve menfaatinle beraber bütün alâkadar olduğun ve bütün menfaatleriyle intifa’ ettiğin ve saadetleriyle mesud olduğun mevcudatın ve bütün kâinatın menfaatleri, nimetleri, iltifatına tabi bir Mahbub-u Ezelî’yi sevmekliğin lâzımdır. Tâ hem kendinin hem bütün onların saadetleriyle mütelezziz olasın. Hem Kemal-i Mutlak’ın muhabbetinden aldığın nihayetsiz bir lezzeti alasın.

Zaten sana, sende senin nefsine olan şedit muhabbetin, onun zatına karşı muhabbet-i zatiyedir ki sen sû-i istimal edip kendi zatına sarf ediyorsun. Öyle ise nefsindeki eneyi yırt, hüveyi göster. Ve kâinata dağınık bütün muhabbetlerin, onun esma ve sıfâtına karşı verilmiş bir muhabbettir. Sen sû-i istimal etmişsin, cezasını da çekiyorsun. Çünkü yerinde sarf olunmayan bir muhabbet-i gayr-ı meşruanın cezası, merhametsiz bir musibettir. Rahmanu’r-Rahîm ismiyle, hurilerle müzeyyen cennet gibi senin bütün arzularına câmi’ bir meskeni, senin cismanî hevesatına ihzar eden ve sair esmasıyla senin ruhun, kalbin, sırrın, aklın ve sair letaifin arzularını tatmin edecek ebedî ihsanatını o cennette sana müheyya eden ve her bir isminde manevî çok hazine-i ihsan ve kerem bulunan bir Mahbub-u Ezelî’nin elbette bir zerre muhabbeti, kâinata bedel olabilir. Kâinat onun bir cüz’î tecelli-i muhabbetine bedel olamaz. Öyle ise o Mahbub-u Ezelî’nin kendi Habib’ine söylettirdiği şu ferman-ı ezelîyi dinle, ittiba et:

اِن۟ كُن۟تُم۟ تُحِبُّونَ اللّٰهَ فَاتَّبِعُونٖى يُح۟بِب۟كُمُ اللّٰهُ

İKİNCİ MEYVE

Ey nefis! Ubudiyet, mukaddime-i mükâfat-ı lâhika değil belki netice-i nimet-i sâbıkadır. Evet, biz ücretimizi almışız. Ona göre hizmetle ve ubudiyetle muvazzafız.

Çünkü ey nefis! Hayr-ı mahz olan vücudu sana giydiren Hâlık-ı Zülcelal, sana iştihalı bir mide verdiğinden Rezzak ismiyle bütün mat’umatı bir sofra-i nimet içinde senin önüne koymuştur.

Sonra sana hassasiyetli bir hayat verdiğinden o hayat dahi bir mide gibi rızık ister. Göz, kulak gibi bütün duyguların, eller gibidir ki rûy-i zemin kadar geniş bir sofra-i nimeti, o ellerin önüne koymuştur.

Sonra manevî çok rızık ve nimetler isteyen insaniyeti sana verdiğinden âlem-i mülk ve melekût gibi geniş bir sofra-i nimet, o mide-i insaniyetin önüne ve aklın eli yetişecek nisbette sana açmıştır.

Sonra nihayetsiz nimetleri isteyen ve hadsiz rahmetin meyveleriyle tagaddi eden ve insaniyet-i kübra olan İslâmiyet’i ve imanı sana verdiğinden, daire-i mümkinat ile beraber esma-i hüsna ve sıfât-ı mukaddesenin dairesine şâmil bir sofra-i nimet ve saadet ve lezzet sana fethetmiştir.

Sonra imanın bir nuru olan muhabbeti sana vermekle, gayr-ı mütenahî bir sofra-i nimet ve saadet ve lezzet sana ihsan etmiştir.

Yani, cismaniyetin itibarıyla küçük, zayıf, âciz, zelil, mukayyed, mahdud bir cüzsün. Onun ihsanıyla cüz’î bir cüzden, küllî bir küll-ü nurani hükmüne geçtin. Zira hayatı sana vermekle, cüz’iyetten bir nevi külliyete ve insaniyeti vermekle hakiki külliyete ve İslâmiyet’i vermekle ulvi ve nurani bir külliyete ve marifet ve muhabbeti vermekle muhit bir nura seni çıkarmış.

İşte ey nefis! Sen bu ücreti almışsın. Ubudiyet gibi lezzetli, nimetli, rahatlı, hafif bir hizmetle mükellefsin. Halbuki buna da tembellik ediyorsun. Eğer yarım yamalak yapsan da güya eski ücretleri kâfi gelmiyormuş gibi çok büyük şeyleri mütehakkimane istiyorsun. Ve hem “Niçin duam kabul olmadı?” diye nazlanıyorsun. Evet, senin hakkın naz değil, niyazdır. Cenab-ı Hak cenneti ve saadet-i ebediyeyi, mahz-ı fazl ve keremiyle ihsan eder. Sen, daima rahmet ve keremine iltica et. Ona güven ve şu fermanı dinle:

قُل۟ بِفَض۟لِ اللّٰهِ وَبِرَح۟مَتِهٖ فَبِذٰلِكَ فَل۟يَف۟رَحُوا هُوَ خَي۟رٌ مِمَّا يَج۟مَعُونَ

Eğer desen: Şu küllî hadsiz nimetlere karşı, nasıl şu mahdud ve cüz’î şükrümle mukabele edebilirim?

Elcevap: Küllî bir niyetle, hadsiz bir itikad ile…

Mesela, nasıl ki bir adam beş kuruş kıymetinde bir hediye ile bir padişahın huzuruna girer ve görür ki her biri milyonlara değer hediyeler, makbul adamlardan gelmiş, orada dizilmiş. Onun kalbine gelir: “Benim hediyem hiçtir, ne yapayım?” Birden der: “Ey seyyidim! Bütün şu kıymettar hediyeleri kendi namıma sana takdim ediyorum. Çünkü sen onlara lâyıksın. Eğer benim iktidarım olsaydı bunların bir mislini sana hediye ederdim.” İşte hiç ihtiyacı olmayan ve raiyetinin derece-i sadakat ve hürmetlerine alâmet olarak hediyelerini kabul eden o padişah, o bîçarenin o büyük ve küllî niyetini ve arzusunu ve o güzel ve yüksek itikad liyakatini, en büyük bir hediye gibi kabul eder.

Aynen öyle de âciz bir abd, namazında اَلتَّحِيَّاتُ لِلّٰهِ der. Yani bütün mahlukatın hayatlarıyla sana takdim ettikleri hediye-i ubudiyetlerini, ben kendi hesabıma, umumunu sana takdim ediyorum. Eğer elimden gelseydi onlar kadar tahiyyeler sana takdim edecektim. Hem sen onlara hem daha fazlasına lâyıksın. İşte şu niyet ve itikad, pek geniş bir şükr-ü küllîdir. Nebatatın tohumları ve çekirdekleri, onların niyetleridir.

Hem mesela kavun, kalbinde nüveler suretinde bin niyet eder ki “Yâ Hâlık’ım! Senin esma-i hüsnanın nakışlarını yerin birçok yerlerinde ilan etmek isterim.” Cenab-ı Hak gelecek şeylerin nasıl geleceklerini bildiği için onların niyetlerini bilfiil ibadet gibi kabul eder. “Mü’minin niyeti, amelinden hayırlıdır.” şu sırra işaret eder. Hem سُب۟حَانَكَ وَ بِحَم۟دِكَ عَدَدَ خَل۟قِكَ وَ رِضَاءَ نَف۟سِكَ وَ زِنَةِ عَر۟شِكَ وَ مِدَادِ كَلِمَاتِكَ وَ نُسَبِّحُكَ بِجَمٖيعِ تَس۟بٖيحَاتِ اَن۟بِيَائِكَ وَ اَو۟لِيَائِكَ وَ مَلٰئِكَتِكَ gibi hadsiz adetle tesbih etmenin hikmeti şu sırdan anlaşılır.

Hem nasıl bir zabit, bütün neferatının yekûn hizmetlerini kendi namına padişaha takdim eder. Öyle de mahlukata zabitlik eden ve hayvanat ve nebatata kumandanlık yapan ve mevcudat-ı arziyeye halifelik etmeye kabil olan ve kendi hususi âleminde kendini herkese vekil telakki eden insan اِيَّاكَ نَع۟بُدُ وَاِيَّاكَ نَس۟تَعٖينُ der. Bütün halkın ibadetlerini ve istianelerini, kendi namına Mabud-u Zülcelal’e takdim eder. Hem سُب۟حَانَكَ بِجَمٖيعِ تَس۟بٖيحَاتِ جَمٖيعِ مَخ۟لُوقَاتِكَ وَ بِاَل۟سِنَةِ جَمٖيعِ مَص۟نُوعَاتِكَ der. Bütün mevcudatı kendi hesabına söylettirir. Hem اَللّٰهُمَّ صَلِّ عَلٰى مُحَمَّدٍ بِعَدَدِ ذَرَّاتِ ال۟كَائِنَاتِ وَ مُرَكَّبَاتِهَا der. Her şey namına bir salavat getirir. Çünkü her şey, nur-u Ahmedî (asm) ile alâkadardır. İşte tesbihatta, salavatlarda hadsiz adetlerin hikmetini anla.

ÜÇÜNCÜ MEYVE

Ey nefis! Az bir ömürde hadsiz bir amel-i uhrevî istersen ve her bir dakika-i ömrünü bir ömür kadar faydalı görmek istersen ve âdetini ibadete ve gafletini huzura kalbetmeyi seversen sünnet-i seniyeye ittiba et. Çünkü bir muamele-i şer’iyeye tatbik-i amel ettiğin vakit, bir nevi huzur veriyor. Bir nevi ibadet oluyor. Uhrevî çok meyveler veriyor.

Mesela, bir şeyi satın aldın. İcab ve kabul-ü şer’iyeyi tatbik ettiğin dakikada, o âdi alışverişin bir ibadet hükmünü alır. O tahattur-u hükm-ü şer’î bir tasavvur-u vahiy verir. O dahi Şâri’i düşünmekle bir teveccüh-ü İlahî verir. O dahi bir huzur verir.

Demek, sünnet-i seniyeye tatbik-i amel etmekle bu fâni ömür, bâki meyveler verecek ve bir hayat-ı ebediyeye medar olacak olan faydalar elde edilir.

فَاٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِهِ النَّبِىِّ ال۟اُمِّىِّ الَّذٖى يُؤ۟مِنُ بِاللّٰهِ وَكَلِمَاتِهٖ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُم۟ تَه۟تَدُونَ fermanını dinle. Şeriat ve sünnet-i seniyenin ahkâmları içinde cilveleri intişar eden esma-i hüsnanın her bir isminin feyz-i tecellisine bir mazhar-ı câmi’ olmaya çalış.

DÖRDÜNCÜ MEYVE

Ey nefis! Ehl-i dünyaya, hususan ehl-i sefahete, hususan ehl-i küfre bakıp surî ziynet ve aldatıcı gayr-ı meşru lezzetlerine aldanıp taklit etme. Çünkü sen onları taklit etsen onlar gibi olamazsın. Pek çok sukut edeceksin. Hayvan dahi olamazsın. Çünkü senin başındaki akıl, meş’um bir âlet olur. Senin başını daima dövecektir.

Mesela, nasıl ki bir saray bulunsa büyük bir dairesinde büyük bir elektrik lambası bulunur. O elektrikten teşaub etmiş ve onunla bağlı küçük küçük elektrikler, küçük menzillere taksim edilmiş. Şimdi birisi o büyük elektrik lambasının düğmesini çevirip ziyayı kapatsa bütün menziller, derin bir karanlık içine ve bir vahşete düşer. Ve başka sarayda büyük elektrik lambasıyla merbut olmayan küçük elektrik lambaları, her menzilde bulunuyor. O saray sahibi büyük elektrik lambasının düğmesini çevirerek kapatsa sair menzillerde ışıklar bulunabilir. Onunla işini görebilir, hırsızlar istifade edemezler.

İşte ey nefsim! Birinci saray, bir Müslüman’dır. Hazret-i Peygamber aleyhissalâtü vesselâm, onun kalbinde o büyük elektrik lambasıdır. Eğer onu unutsa, el-iyazü billah kalbinden onu çıkarsa, hiçbir peygamberi daha kabul edemez. Belki hiçbir kemalâtın yeri ruhunda kalamaz, hattâ Rabb’ini de tanımaz. Mahiyetindeki bütün menziller ve latîfeler, karanlığa düşer ve kalbinde müthiş bir tahribat ve vahşet oluyor. Acaba bu tahribat ve vahşete mukabil hangi şeyi kazanıp ünsiyet edebilirsin? Hangi menfaati bulup o tahribat zararını onunla tamir edersin?

Halbuki ecnebiler, o ikinci saraya benzerler ki Hazret-i Peygamber aleyhissalâtü vesselâmın nurunu kalplerinden çıkarsalar da kendilerince bazı nurlar kalabilir veya kalabilir zannederler. Onların manevî kemalât-ı ahlâkiyelerine medar olacak Hazret-i Musa ve İsa aleyhimesselâma bir nevi imanları ve Hâlıklarına bir çeşit itikadları kalabilir.

Ey nefs-i emmare! Eğer desen: “Ben, ecnebi değil hayvan olmak isterim.” Sana kaç defa söylemiştim: “Hayvan gibi olamazsın. Zira kafandaki akıl olduğu için o akıl geçmiş elemleri ve gelecek korkuları tokadıyla senin yüzüne, gözüne, başına çarparak dövüyor. Bir lezzet içinde bin elem katıyor. Hayvan ise elemsiz güzel bir lezzet alır, zevk eder. Öyle ise evvela aklını çıkar at, sonra hayvan ol. Hem كَال۟اَن۟عَامِ بَل۟ هُم۟ اَضَلُّ sille-i te’dibini gör.”

BEŞİNCİ MEYVE

Ey nefis! Mükerreren söylediğimiz gibi insan, şecere-i hilkatin meyvesi olduğundan meyve gibi en uzak ve en câmi’ ve umuma bakar ve umumun cihetü’l-vahdetini içinde saklar bir kalp çekirdeğini taşıyan ve yüzü kesrete, fenaya, dünyaya bakan bir mahluktur. Ubudiyet ise onun yüzünü fenadan bekaya, halktan Hakk’a, kesretten vahdete, müntehadan mebdee çeviren bir hayt-ı vuslat, yahut mebde ve münteha ortasında bir nokta-i ittisaldir.

Nasıl ki tohum olacak kıymettar bir meyve-i zîşuur, ağacın altındaki zîruhlara baksa, güzelliğine güvense, kendini onların ellerine atsa veya gaflet edip düşse onların ellerine düşecek, parçalanacak, âdi bir tek meyve gibi zayi olacak. Eğer o meyve, nokta-i istinadını bulsa içindeki çekirdek, bütün ağacın cihetü’l-vahdetini tutmakla beraber ağacın bekasına ve hakikatinin devamına vasıta olacağını düşünebilse, o vakit o tek meyve içinde bir tek çekirdek, bir hakikat-i külliye-i daimeye, bir ömr-ü bâki içinde mazhar oluyor.

Öyle de insan, eğer kesrete dalıp kâinat içinde boğulup dünyanın muhabbetiyle sersem olarak fânilerin tebessümlerine aldansa, onların kucaklarına atılsa elbette nihayetsiz bir hasarete düşer. Hem fena hem fâni hem ademe düşer. Hem manen kendini idam eder. Eğer lisan-ı Kur’an’dan kalp kulağıyla iman derslerini işitip başını kaldırsa, vahdete müteveccih olsa ubudiyetin mi’racıyla arş-ı kemalâta çıkabilir. Bâki bir insan olur.

Ey nefsim! Madem hakikat böyledir ve madem millet-i İbrahimiyedensin (as), İbrahimvari لَٓا اُحِبُّ ال۟اٰفِلٖينَ de ve Mahbub-u Bâki’ye yüzünü çevir ve benim gibi şöyle ağla:

(Buradaki Farisî beyitler, On Yedinci Söz’ün İkinci Makamı’nda yazılmakla burada yazılmamıştır.)

---

Yirmi Üçüncü Söz ⇐ | Sözler | ⇒ Yirmi Beşinci Söz

---