Otuz Üçüncü Söz/en

This Word consists of Thirty-Three Windows

While being the Thirty-Third Letter, this is also the Thirty-Third Word.

In the Name of God, the Merciful, the Compassionate.

We shall show them Our signs in the furthest horizons and in themselves, so that it will become clear to them that this [Qur’an] is indeed the Truth. Is it not enough that your Sustainer witnesses all things?(*)

Question: We would like a concise explanation of the ways man and the universe, that is, the microcosm and the macrocosm, point to the necessary existence and unity of God and His dominical attributes and functions, which the two parts of the above verse denote. For the unbelievers have gone too far, they are saying: “For how long shall we say: ‘And He is powerful over all things,’ and have to raise our hands?”

Answer: The thirty-three Words that have been written form thirty-three drops from the ocean of this verse and from the seas of truth which flow from it. If you look at them, you will find your answer. What we say now is only a sort of hint to the sprinkling of a single drop from the ocean.

For example, if a wonder-worker wants to build a splendid palace, he first of all sets the foundations in a wise and regular fashion, and plans them in a way suitable to their future purpose and results. Then he skilfully divides them into sections and apartments. Next, he orders and arranges the apartments, and decorates them with tapestries, then illuminates them with electric lights. Then, in order to renew his ingenious works and favours in that magnificent and adorned palace, he makes fresh creations and new changes and transformations in every level of it. And then he installs a telephone in every apartment connected to his own abode, and opens up a window from each, so that his may be seen.

In just the same way, And God’s is the highest similitude,(*) the Peerless Creator, Who is named with a thousand and one sacred Names such as All-Glorious Maker, All-Wise Sovereign, All-Just Arbiter, willed the creation of the palace of the universe and tree of the cosmos, which forms the macrocosm. He set the foundations of the palace, the tree, in six days through the principles of wisdom and laws of His pre-eternal knowledge. Then He divided and formed it into the higher and lower levels and branches through the principles of Divine Determining and Decree. Next, He adorned everything, each world, in an appropriate manner, like the heavens with the stars and the earth with flowers. Then He manifested and made luminous His Names within the arena of those universal laws and general principles. And then in a special way sent to the assistance of individuals crying out at the constraint of those universal laws His Names of Most Merciful and All- Compassionate. That is to say, within those universal and general principles He has special favours, special succour, special manifestations, so that everything may seek help from Him and look to Him at all times for every need. Then from every apartment, every level, every world, every realm of being, every individual, from everything, He opened up windows which would show Himself, that is, make known His existence and unity. He left a telephone in every heart.

For now we shall not attempt to discuss those innumerable windows, which is anyway beyond our power. Referring them to the all-encompassing knowledge of God, we shall only point out in a concise and brief manner thirty-three Windows – since it corresponds to the blessed number of the tesbihat following the prescribed prayers, and for a more detailed explanation of this, which forms the Thirty-Third Letter and Thirty- Third Word and consists of gleams from verses of the Qur’an, we refer readers to the rest of the Words.

First Window

If we look, we see that all things and especially living creatures have numerous different needs and numerous different wants. And those wants and needs are provided for them at the appropriate time, in unexpected ways, from places they do not know and their hands cannot reach; succour comes to them. But the power of these needy beings is insufficient for even the smallest of those endless things they wish for; they cannot meet their needs. Consider yourself: of how many things are you in need that your hands cannot reach, like your external and inner senses and their needs? Compare all other living creatures with yourself.

See, just as singly they testify to the Necessary Existence and point to His unity, so in their totality they show to the rea son a Necessarily Existent One behind the veil of the Unseen, a Single One of Unity, among titles of Most Generous, All-Compassionate, Nurturer, and Disposer.

O ignorant unbeliever and dissolute heedless one! With what can you explain this wise, percipient, compassionate activity? Deaf nature? Blind force? Senseless chance? Can you explain it through impotent, lifeless causes?

Second Window

While in their existence and individuality, things are in a hesitant, bewildered, and shapeless form among innumerable possible ways, they are suddenly given a most well- ordered and wise aspect of individuality. For example, every human being has on his face characteristics which differentiate him from all his fellow humans, and it is equipped with utter wisdom with external and inner senses. This proves that the face is a most brilliant stamp of Divine oneness. And just as each face testifies to the existence of an All-Wise Maker and points to His existence, so too the stamp which all faces display in their totality shows to the mind’s eye that all things are a seal peculiar to their Creator.

O denier! To what workshop can you refer these stamps which can in no way be imitated, and the stamp of Eternal Besoughtedness which is on the totality?

Third Window

The army of all the various species of animals and plants on the face of the earth consists of four hundred thousand different groups.(*) Their being managed and raised with perfect balance and order through their sustenance, papers, weapons, uniforms, instructions, and demobilizations, which are all different with nothing being forgotten and none of them being confused, is a stamp of the Single One of Unity as brilliant as the sun which can in no way be doubted.

Who other than One possessing boundless power, all-encompassing knowledge, and infinite wisdom could have any part in this administration, which is wondrous to the utmost degree. For if one who cannot administer and raise all together these species and nations, which are one within the other, interferes with one of them, he will throw the lot into disorder. Whereas according to the meaning of, So turn your vision again, do you see any flaw?(*) there is no sign of confusion. That means not so much as a finger can interfere.

Fourth Window

This is the acceptability of the supplications offered through the tongue of latent ability by all seeds, and through the tongue of innate need by all animals, and through the tongue of exigency by the desperate.

Yes, just as all these innumerable supplications are observedly accepted and responded to, so in a large measure do they in their entirety self-evidently indicate and point to an All-Compassionate and Generous Creator, the Answerer of Prayer.

Fifth Window

We see that things and particularly living beings come into existence of a sudden, instantaneously. But, while things which appear suddenly out of a simple substance should be simple, formless, and without art, they are created with an art and beauty requiring much skill, they are decorated with painstaking embroideries requiring much time, and adorned with wonderful arts requiring many tools.

Thus, just as each of these instantaneous, wondrous arts and beautiful combinations indicates the necessary existence of an All-Wise Creator and the unity of His dominicality, so in their totality do they show in most brilliant fashion an infinitely Powerful, infinitely Wise Necessarily Existent One.

So now, O stupefied denier! How can you explain this? With ‘nature’, which is unconscious, impotent, and ignorant like you? Or do you want to make an infinite mistake and call that All-Holy Maker ‘nature’, and on the pretext of naming Him that, attribute the miracles of His power to it and perpetrate an impossibility compounded a thousand times over?

Sixth Window

In the creation of the heavens and the earth and the alternation of night and day and the boats which travel through the seas for the benefit of men, and in what God sends down from the sky as rain and with it raises to life the earth after its death and raises in it every sort of living being, and in the circulating of the winds and the clouds subjugated between the heavens and the earth, are signs for a people who thinks.(*)

This verse both points out the Divine existence and unity, and forms a truly large window displaying a Greatest Name.

The gist of the verse is this: all the worlds in the higher and lower levels of the universe show with all-different tongues a single result, that is, the dominicality of a single All-Wise Maker. It is as follows:

just as in the heavens – and astronomy even admits to it – extremely well-ordered movements for extremely extensive results show the existence, unity, and perfect dominicality of an All-Powerful One of Glory,

so too on the earth – and geography even testifies to it and acknowledges it – most orderly changes, like in the seasons, for most extensive benefits show the existence and unity and perfect dominicality of the same All-Powerful One of Glory.

Also, just as, being given their sustenance with perfect mercy, and being clothed in different forms with perfect wisdom, and being decked out with all sorts of senses through perfect dominicality, each of all the animals on the land and in the sea again testifies to the existence of the All-Powerful One of Glory and indicates His unity, so in their totality do they show on a vast scale the tremendousness of His Godhead and the perfection of His dominicality.

So too, just as each of the well-ordered plants in gardens, and the finely adorned flowers which the plants display, and the well-proportioned fruits which the flowers display, and the embellished embroideries which the fruits display, testifies to the existence of the All-Wise Maker and points to His unity, so too in their totality do they show most brilliantly the beauty of His mercy and the perfection of His dominicality.

Also, just as the drops of rain sent from the clouds in the sky charged with duties for important instances of wisdom and aims and necessary benefits and results again demonstrate to the number of their drops the the necessary existence and unity and perfect dominicality of the All-Wise Maker,

so too do all the mountains on the earth and the storing-up in them of minerals with all their different properties for numerous different benefits show with the strength and firmness of a mountain the existence and unity of the All-Wise Maker and the perfection of His dominicality.

Also, just as, being adorned with numerous varieties of well-ordered flowers, the small hills in the plains and among the mountains each testifies to the necessary existence of an All-Wise Maker and points to His unity, and all together show the majesty of His sovereignty and the perfection of His dominicality,

so the great variety of the orderly shapes of all the leaves of the grasses and trees, and all their different stages and states and well-balanced and ecstatic movements again show the necessary existence and unity and perfect dominicality of the All-Wise Maker.

Hem nasıl bütün ecsam-ı nâmiyede, büyümek zamanında muntazaman hareketleri ve türlü türlü âlât ile teçhizleri ve çeşit çeşit meyvelere şuurkârane teveccühleri, her biri ferden ferdâ yine o Sâni’-i Hakîm’in vücub-u vücuduna şehadet ve vahdetine işaret eder. Ve heyet-i mecmuasıyla gayet büyük bir mikyasta ihata-i kudretini ve şümul-ü hikmetini ve cemal-i sanatını ve kemal-i rububiyetini gösterir.

so too souls and spirits being situated in all animal bodies, and their being armed in most orderly fashion with numerous sorts of systems and faculties, and their being sent on numerous different errands with perfect wisdom testify to the number of animals, indeed to the number of their faculties, to the necessary existence of the All-Wise Maker and point to His unity. And in their totality they show most brilliantly the beauty of His mercy and the perfection of His dominicality.

Also, just as the inspirations from the Unseen imparted to all hearts, which make known to man every sort of science and knowledge and truth and teach the animals how to procure their needs, make known the existence of an All-Compassionate Sustainer and point to His dominicality, so their external and inner senses,

which like rays gathering immaterial flowers from the garden of the universe, are all keys to different worlds, demonstrate as clearly as the sun the necessary existence, unity, oneness, and perfect domin icality of the All-Wise Maker, the All-Knowing Creator, the Most Compassionate Creator, the All-Generous Provider.

Thus, from the twelve windows, the twelve aspects, mentioned here a vast window opens which displays with a twelve-coloured light of truth the oneness, unity, and perfect dominicality of God Almighty .

O unhappy denier! With what can you block up this window which is as broad as the globe of the earth, indeed, as its yearly orbit? And with what can you extinguish this source of light which shines like the sun? Behind which veil of heedlessness can you hide it?

Seventh Window

The perfect order of the works of art scattered over the face of the universe, and their perfect proportion and balance, and the perfection of their adornment, and the ease in their creation, and their resembling one another, and their exhibiting a single nature demonstrate on a vast scale the necessary existence and perfect power and unity of an All-Wise Maker.

Moreover, just as the creation of innumerable, different, well-ordered complex beings from inanimate and simple elements again testifies, to the number of those composite beings, to the All-Wise Maker’s necessary existence and points to His unity, so in their totality do those beings demonstrate in truly brilliant fashion His unity and the perfection of His power.

Then the utmost distinguishing and differentiating of beings as they are renewed while being assembled and dissolved –that is, during what is called the composition of beings– amid the utmost degree of intermingling and confusion, for example the distinguishing of the shoots and growth of seeds and roots without confusing them in any way although they are all mixed up, and the mixed-up substances entering trees being divided between the leaves, flowers, and fruits, and the nutrients which enter the body in mixed-up form being differentiated and separated out with perfect wisdom and perfect balance for the cells of the body, – again demonstrate the necessary existence and perfect power and unity of the Absolutely Wise One, the Absolutely Knowing One, the Absolutely Powerful One.

Then too the making of the world of minute particles into a boundless, broad arable field and every instant sowing and harvesting it and obtaining the fresh crops of different universes from it, and those inanimate, impotent, ignorant particles being made to perform innumerable orderly duties most consciously, wisely, and capably – this also shows the necessary existence of the All-Powerful One of Glory and Maker of Perfection, and His perfect Power and the grandeur of His sovereignty and His unity and the perfection of His dominicality.

Thus through these four ways a large window is opened onto knowledge of God; addressing the reason, it displays the All-Wise Maker on a large scale.

Now, you unhappy heedless one! If you do not want to see Him and learn of Him in this way, divest yourself of your reason; become an animal, and thus be saved!

Eighth Window

The testimony of all the prophets (Peace be upon them), who among mankind possessed luminous spirits, relying on their manifest and evident miracles; and the testimony of all the saints, who with their luminous hearts are the spiritual poles of mankind, relying on their illuminations and wonder-working; and testimony of all the purified scholars, who possess luminous minds, relying on their researches and verifications; –the testimony of all these to the necessary existence, unity, and perfect dominicality of the Single One of Unity, the Necessary Existent, the Creator of All Things, forms a truly vast and light-filled window.

O you unfortunate denier! In whom do you place your trust so that you do not heed these? Or by closing your eyes in the daytime do you imagine the world to be plunged into night?

Ninth Window

The universal worship in the cosmos self-evidently demonstrates an Absolute Object of Worship. Yes, the perfect obedience and worship of all angels and spirit beings, – which is established by the testimony of those who have penetrated to the spirit world and the inner dimension of things and have met with the angels and spirit beings– and of all living beings self-evidently performing their duties in perfect order and in a worshipful manner, and of all inanimate things self-evidently carrying out their duties with perfect submission and in a worshipful manner, all demonstrate the necessary existence and unity of a True Object of Worship.

So too the true knowledge of the knowing, which has the strength of consensus, and the fruitful thanks of all those who offer thanks, and the radiant glorification of all those who recite God’s Names, and the bounty-increasing praises of all those recite God’s praises, and all the demonstrative proofs and descriptions of Divine unity of all those who acknowledge it, and the true love and passion of all lovers of God, and the true will and desire of those who seek Him, and the earnest searching and penitence of all those who turn to Him, –all these demonstrate the necessary existence and perfect dominicality and unity of that Pre-Eternal All- Worshipped One, the One Who is Known, Mentioned, Thanked, Praised, One, Beloved, Desired, and Sought.

So too all the acceptable worship of perfected human beings and the spiritual radiance and supplications, visions and illuminations resulting from their acceptable worship again demonstrate the necessary existence and unity and perfect dominicality of that Eternal Being, the Enduring Object of Worship.

Thus, these three aspects open up a broad, light-giving window onto Divine unity.

Tenth Window

And He sends down water from the sky and brings forth with it fruits for your sustenance; and He has made subject to you the ships, that they sail through the sea by His command; and He has made the rivers subject to you; * And He has made subject to you the sun and the moon, both diligently pursuing their courses; and He has made subject to you the night and the day. * And He gives you of all that you ask Him. But if you count God’s bounties, you will never be able to number them.(*)

The mutual assistance and co-operation of beings in the universe and the fact that they respond to one another show that all creatures are raised by a single Nurturer, are organized by a single Director, are under the jurisdiction of a single Disposer, are the servants of a single Lord.

For through an all-embracing law of mutual assistance, the sun cooks the necessities for the lives of living beings on the earth through a dominical command, and the moon acts as a calendar, and light, air, water, and sustenance hasten to the assistance of living beings, and plants hasten to the assistance of animals, and animals hasten to the assistance of human beings, and the members of the body hasten to assist one another, and particles of food even hasten to the assistance of the cells o f the body. This most wise and generous mutual assistance of these beings, and their responding to one another’s needs and their supporting and strengthening one another in accordance with a law of generosity, a law of compassion, a law of mercy, show clearly and self- evidently that they are the servants, officials, and creatures of a sole, unique Single One of Unity, a Peerless Eternally Besought One, an Absolutely Powerful, Absolutely Knowing, Absolutely Compassionate, Absolutely Generous Necessarily Existent One.

O wretched bankrupt philosophy! What have you say in the face of this mighty window? Can your chance interfere in this?

On Birinci Pencere

اَلَا بِذِك۟رِ اللّٰهِ تَط۟مَئِنُّ ال۟قُلُوبُ

Through knowing a single Creator, all spirits and hearts are delivered from the distress and confusion arising from misguidance, and from the spiritual pains arising from distress. They are saved by attributing all beings to a single Maker. They find assurance through the remembrance of a single God.

For, as is proved decisively in the Twenty-Second Word, if all beings are not attributed to a single being, it becomes necessary to ascribe a single thing to innumerable causes, and then the existence of a single thing becomes as difficult as all beings. For if attributed to God, innumerable things are ascribed to a single being, and if they are not attributed to Him, it becomes necessary to attribute everything to innumerable causes. Then a single fruit becomes as difficult as the universe, indeed, more difficult. For just as if the management of one soldier is given to a hundred different people, a hundred difficulties arise, and if a hundred soldiers are given to the direction of one officer, they are as easy to manage as a single soldier, so too the coinciding of numerous different causes in the creation of a single thing is difficult to the hundredth degree.

And if the creation of numerous things is given to a single being, it becomes easy to the hundredth degree. Thus, it is only by recognizing the Creator’s unity and knowledge of God that man may be delivered from the boundless distress arising from the desire to search for the truth inherent in his nature. Since there are endless difficulties and pains in unbelief and associating partners with God, that way is certainly impossible and devoid of truth. While since suitably to the ease, abundance, and fine art in the creation of beings, there is a boundless ease in affirming Divine unity, that way is surely necessary and the truth.

O you miserable people of misguidance! See how dark and full of pain is the way of misguidance! What is it that makes you take it? And see how easy and pleasant is the way of belief and affirming Divine unity! Take that way and be delivered!

Twelfth Window

Glorify the Name of your Sustainer, the All-Highest, * Who has created, and given order and proportion, * And Who has determined [the nature of all things] and guided [them towards their fulfilment].(*)

According to the meaning of this verse, all things, and especially living creatures, have been given a form and regular proportions in accordance with wisdom as though they have emerged from a purposeful mould. Contained in those measured proportions are intricate extremities for various benefits and uses. And the form of their clothes and their proportions, which they change throughout the periods of their lives, are each immaterial and well-ordered and measured, and are composed of the appointed events of their lives again in a fashion suitable to wisdom and benefits. This shows clearly that those innumerable creatures, whose forms and proportions have been planned in the sphere of determining of an All-Powerful One of Glory, an All-Wise One of Perfection, and who have been given forms fashioned in the workshop of Divine power, point to that Being’s necessary existence and testify to His unity and perfect power with endless tongues.

Look at your own body and its members and the fruits of its intricate and complex places! See the perfect power within the perfect wisdom!

Thirteenth Window

According to the meaning of: And there is nothing but extols His limitless glory and praise,(*)

everything recalls its Creator through its own particular tongue and declares to His holiness. Yes, the glorifications all beings utter audibly and through the tongues of their beings demonstrate the existence of a single Most Holy Being.

The testimony of innate disposition may not be rejected. Especially if the evidence comes from all sides, it cannot be doubted. Look! The well-ordered forms of beings, which through their manner of creation comprise endless testimony, and offer evidence in innumerable ways through the tongue of disposition and look to a single centre like concentric circles – all these are tongues. Similarly, their well-proportioned and balanced assemblages are all testifying tongues. And their perfect lives are all glorifying tongues. Thus, as is proved in the Twenty-Fourth Word, their glorifying,extolling, and testifying to a single Most Holy Being through all these tongues demonstrate a Necessarily Existent One as light shows the sun, and point to the perfection of His Godhead.

Fourteenth Window

Say: who is it in whose hands is the governance of all things?(*)* And there is nothing but its treasuries are with Us.(*)* There is not a moving creature but He has grasp of its forelock.(*)

• Indeed my Sustainer watches over and records all things.(*)

According to the meaning of these verses, all things are in need of a single All- Glorious Creator in everything, in all matters and circumstances. Indeed, we look at the beings in the universe and we see that there is the manifestation of an absolute force within an absolute weakness, and the traces of an absolute power are apparent within an absolute impotence; like, for example, the wonderful states and stages plants display when the life-force awakens in their seeds and roots.

There is the manifestation too of an absolute wealth within an absolute poverty and dryness; like the poverty of trees and the soil in winter and their glittering wealth and riches in the spring.

The sprinklings of an absolute life are also apparent within an absolute lifelessness; like the transformation of the elements into living matter.

There is, moreover, the manifestation of an all- encompassing consciousness within an absolute ignorance; like everything, from minute particles to the stars, acting consciously and conforming to the order of the universe and to the demands of wisdom and requirements of life.

Thus, this power within impotence, and strength within weakness, and wealth and riches within poverty, and life and consciousness within lifelessness and ignorance necessarily and self-evidently open up windows on every side onto the necessary existence and unity of a Possessor of Absolute Power and Absolute Strength, a Possessor of Absolute Riches, an Absolutely Knowing, All-Living and Self-Sufficient One. In their totality they point to a luminous highway on a vast scale.

And so, O you heedless one who has fallen into the swamp of nature! If you do not quit nature and recognize Divine power, you have to accept that in everything, in every minute particle even, reside an infinite force and power, a boundless wisdom and skill, and the ability to see, know, and administer most other beings.

Fifteenth Window

According to the meaning of the verse: Who has created everything in the best way,(*) everything is cut out according to its innate abilities with perfect measure and order, and put together with the finest art, in the shortest way, the best form, the lightest manner, and most practicable shape. Look at the clothes of birds, for example, and the easy way they ruffle up their feathers and continuously use them. Also, things are given bodies and dressed in forms in a wise manner with no waste and nothing in vain; they testify to their number to the necessary existence of an All-Wise Maker and point to that Possessor of Absolute Power and Knowledge.

Sixteenth Window

The order and ordering in the creation and disposal of creatures, which are renewed season by season on the earth, show clearly a universal wisdom. Since an attribute cannot be without the one it qualifies, this universal wisdom necessarily shows an All-Wise One.

The wonderful adornment within the veil of wisdom, self-evidently shows a perfect beneficence, and that perfect beneficence necessarily points to a gracious, All-Generous Creator.

The all-encompassing benevolence and bestowal within the veil of beneficence show self-evidently an all-embracing mercy, and that all-embracing mercy shows necessarily an All-Merciful and All-Compassionate One.

The sustenance and foods of all living creatures above the veil of mercy, all perfectly appropriate for their needs, show clearly a sustaining Providence and a compassionate dominicality, and that sustaining and administering necessarily point to an All-Generous Provider.

Yes, all the creatures on the face of the earth, thus raised with perfect wisdom, adorned with perfect beneficence, bestowed upon with perfect mercy, and nurtured with perfect compassion, testify to the necessary existence of an All-Wise, Munificent, Compassionate, Providing Maker, and points to His unity. Look at and consider also the universal wisdom which is apparent on the face of the earth as a whole and is to be seen in its totality and shows clearly purpose and will; and the perfect beneficence embracing all creatures, which comprises the wisdom; and the all-encompassing mercy, which comprises the beneficence and wisdom and includes all the beings of the earth; and the most generous sustaining and nurturing, which comprises the mercy and wisdom and beneficence and embraces all living creatures.

Just as the seven colours form light, and the light, which illuminates the face of the earth, undoubtedly shows the sun, so too that beneficence within wisdom, and mercy within beneficence, and sustaining and nurturing within mercy show brilliantly on a large scale and at a high degree the unity and perfect dominicality of an utterly Wise, Generous, Compassionate, Providing Necessarily Existent One.

O you stupefied and heedless denier! With what can you explain this wise, generous, compassionate, providential sustaining, this strange, wonderful, miraculous state of affairs which is before your eyes? With chance and coincidence, which are aimless like you? With force, which is blind like your heart? With nature, which is deaf like your head? With causes which are impotent, lifeless, and ignorant like you? Or do you want to give the name of ‘nature,’ which is utterly impotent, ignorant, deaf, blind, contingent, and wretched, to the All-Glorious One, Who is utterly holy, pure, exalted, and free of all defect and absolutely Powerful, Knowing, Hearing, and Seeing, and thus perpetrate an infinite error? So with what force can you extinguish this truth brilliant as the sun? Under which veil of heedlessness can you conceal it?

Seventeenth Window

Indeed in the heavens and earth are signs for those who believe.(*)

If we observe the face of the earth in the summer, we see that an absolute munificence and liberality, which necessitate confusion and disarrangement, is to be seen within a total harmony and order.

Look at all the plants which adorn the face of the earth! And the utter speed in the creation of things, which necessitates imbalance and disorder, is apparent within a perfect equilibrium. Look at all the fruits which decorate the face of the earth!

And an absolute multiplicity, which necessitates unimportance, indeed, ugliness, is apparent within a perfect beauty of art. Look at all the flowers which gild the face of the earth!

And the absolute ease in the creation of things, which necessitates lack of art and simplicity, is to be seen within an infinite art and skill and attention. Look carefully at all seeds, which are like the tiny containers and programmes of the members of plants and trees and the small cases containing their life-histories!

And the great distances, which necessitate difference and diversity, appear within an correspondence and conformity. Look at all the varieties of cereal grains sown in every part of the earth!

And the total intermingling, which necessitates confusion and muddle, is on the contrary to be seen within a perfect differentiation and separation. Consider the perfect differentiation of seeds when they sprout, despite being cast into the earth all mixed-up together and all resembling one another with regard to their substance, and the various substances which enter trees being separated out perfectly for the leaves, flowers, and fruits, and the foods which enter the stomach all mixed-up together being separated out perfectly according to the various members and cells. See the perfect power within the perfect wisdom!

And the great abundance and infinite profusion, which necessitate unimportance and worthlessness, are to be seen as most valuable and expensive in regard to the creatures and art on the face of the earth. Within these innumerable wonders of art, consider only the varieties of mulberry, those confections of Divine power, on the table of the All- Merciful One on the face of the earth! See them within the perfect mercy, the perfect art!

Thus, just as the day shows the light, and the light the sun, the great value together with the utter profusion; and the boundless intermingling and intermixing together with the utmost differentiation and separation within the utter profusion; and the great distance together with the utmost conformity and resemblance within the limitless differentiation and separation; and the infinite ease and facility together with the infinite care in the making within the utmost resemblance; and the absolute speed and rapidity together with the total equilibrium and balance and lack of waste within the most beautiful making; and the infinite abundance and multiplicity together with the highest degree of beauty of art within utter lack of waste; and the utmost munificence together with absolute order within the highest degree of beauty of art, all testify to the necessary existence, perfect power, beautiful dominicality, and unity and oneness of an All-Powerful One of Glory, an All-Wise One of Perfection, an All-Compassionate and Beauteous One. They demonstrate the meaning of the verse:His are the Most Beautiful Names.(*)

So now, O you ignorant, heedless, obstinate wretch! With what can you interpret this mighty truth? With what can you explain this infinitely miraculous and wonderful state of affairs? To what can you attribute these truly extraordinary arts? What veil of heedlessness can you draw across this window as broad as the earth and so close it? Where is your chance and coincidence, your unconscious companion on which you rely and call ‘nature,’ your friend and support in misguidance? It is totally impossible for chance and coincidence to interfere in these matters, isn’t it? And to attribute to ‘nature’ one thousandth of them is impossible a thousand times over, isn’t it? Or does lifeless, impotent nature have immaterial machines and printing presses within each single thing, made from each, and to the number of each?

Eighteenth Window

Do they not consider the government of the heavens and the earth?(*)

Consider this comparison which is explained in the Twenty-Second Word: a fine, well-ordered, well-crafted work like a palace self-evidently points to a well-ordered act. That is to say, a building indicates the act of building. And a fine, well-ordered act necessarily points to a proficient agent, a skilful master, a builder. And the titles of proficient master and builder point self-evidently to a perfect attribute, that is, to a faculty for the craft. And that perfect attribute and that perfect faculty for the craft self-evidently indicate the existence of a perfect innate ability. And a perfect innate ability indicate the existence of an exalted spirit and elevated essence.

In just the same way, the constantly renewed works filling the face of the earth, indeed the universe, show clearly acts of the utmost perfection. And these acts, which are encompassed by total order and wisdom, point clearly to an agent whose titles and Names are perfect. For it is clearly obvious that well-ordered, wise acts cannot be without the one who performs them. And titles of the utmost perfection point to the utterly perfect attributes of that agent. For according to the rules of grammar, the active particle is formed from the infinitive [that is, what is called ‘the root’ in Arabic grammar]; so too the source and roots of nouns, names and titles are attributes. And attributes at the utmost degree of perfection point indubitably to utterly perfect essential qualities. And those perfect essential qualities –which we are unable to describe– point most certainly to an essence which is at the utmost peak of perfection.

Thus, since in every part of the world all the works of art and creatures are perfect works, each of them testifies to an act, and the act testifies to a Name, and the Name to an attribute, and the attribute to a quality, and the quality to the Essence. Thus, just as singly they testify to the necessary existence of the All-Glorious Maker to the number of creatures and indicate His oneness, so altogether they form an ascension in Divine knowledge as strong as the chains of beings. They form a proof of reality in continuous sequence which no doubt can pierce or penetrate.

So now, O wretched, heedless denier! With what can you smash this proof which is as powerful as the chain of the universe? With what can you close this latticed window with its innumerable spaces through which shine rays of truth to the number of these creatures? Which veil of heedlessness can you draw over it?

Nineteenth Window

According to the meaning of the verse: The seven heavens and the earth and all within them extol His limitless glory, and there is nothing but it extols His limitless glory and praise,(*) the All-Glorious Maker has attached innumerable meanings and instances of wisdom to the heavenly bodies so that it is as if, in order to express His glory and beauty, He has adorned the heavens with the words of the suns, moons and stars. To the beings in the atmosphere also He has attached instances of wisdom and meanings and aims, as if to make it speak through the words of the thunder, lightning, and drops of rain, and give instruction in the perfection of His wisdom and beauty of His mercy.

He causes the head of the earth to speak too with its meaningful words known as animals and plants and displays the perfections of His art to the universe. Then He makes the plants and trees speak, all words of that head, through the words of their leaves, flowers, and fruits and again proclaims the perfection of His art and beauty of His mercy. Their flowers and fruits, too, He makes speak, through the words of their seeds, and gives instruction to the aware and conscious in the subtleties of His art and the perfection of His dominicality.

And so, out of these innumerable words of glorification, we shall lend our ears and listen to a single shoot and a single flower and their manner of expression, and learn the way in which they testify.

Yes, all plants and all trees describe their Maker with numerous tongues in such a way that they leave those who study them in amazement, causing them to exclaim: “Glory be to God! How wonderfully they bear witness to Him!”

Yes, the glorification of plants at the time their flowers open, and the moment they produce new shoots, and when they offer their smiling words is as beautiful and clear as themselves. For through the beautiful mouth of each flower and the tongues of its orderly shoots and the words of its well-measured seeds, the order demonstrates wisdom and is observedly within a balance which demonstrates knowledge. And the balance is within an embroidery of art which demonstrates skill and craft. And the embroidery of art is within an adornment which demonstrates favour and munificence. And the adornment is within subtle scents which demonstrate mercy and bestowal. And these meaningful qualities one within the other form such a tongue of testimony that it both describes the All-Beauteous Maker through His Names, and portrays Him through His attributes, and expounds the manifestation of His Names, and expresses His making Himself loved and known.

If you hear such testimony from a single flower, will your doubts and suspicions and heedlessness persist when you listen to all the flowers in the dominical gardens on the face of the earth and hear with what elevated strength they proclaim the necessary existence and unity of the All-Glorious Maker? If they do persist, can it be said of you that you are a conscious human being?

Come, now look carefully at a tree! See its delicate mouth within the orderly emergence of the leaves in spring, and the blossoms opening in a measured manner, and the fruits swelling with wisdom and mercy and dancing at the blowing of the breeze in the hands of the branches like innocent children. See the just balance within the wise order expressed through the tongue of the leaves becoming green at a generous hand, through that of the flowers smiling with the joy of a favour received, and through the words of the fruits laughing through a manifestation of mercy. See the careful arts and embroideries within the balance demonstrating justice; and the mercy within the skilful embroideries and adornment; and the various sweet tastes and delightful scents, which indicate mercy and bestowal; and the seeds, each of which is a miracle of power within the agreeable tastes: all these point in most clear fashion to the necessary existence and unity of an All-Wise, Generous, Compassionate, Beneficent, Bountiful Maker, a Bestower of Beauty and Favours, to the beauty of His mercy and perfection of His dominicality.

Thus, if you can listen at the same time to the tongues of disposition of all the trees on the earth, you will see and understand what exquisite jewels are to be found in the treasury of the verse: All that is in the heavens and on the earth extols God’s limitless glory.(*)

O you unhappy heedless one who supposes himself to be free through his ingratitude! If the All-Generous One of Beauty, Who makes Himself known to you and loved by you through these innumerable tongues had not wanted you to know Him, He would have silenced them. Since they have not been silenced, they should be heeded. You cannot be saved by closing your ears in heedlessness. For the universe does not fall silent at you stopping up your ears, the beings within it will not be silent, the witnesses to Divine unity will not hold their tongues. And for sure, they will condemn you...

Twentieth Window

(*)

So glory be to Him in Whose hands is the dominion of all things.(*) * And there is nothing but its treasuries are with Us; but We only send it down in a measure defined. * And We send forth the winds to fertilize [the plants], and We send down rain from the skies providing you with water therewith,

and you are not the keepers of its stores.(*)

Just as perfect wisdom and beauty of art are apparent in particulars and results and in details, so do the universal elements and large creatures take up their positions in accordance with wisdom and art, despite their apparently being mixed up together by chance without order.

Thus, as its other wise duties show, light shines in order to proclaim and make known the Divine creatures on the face of the earth, with the permission of its Sustainer. This means that light is employed by a Wise Maker; by means of it, He makes manifest His antique works of art in the exhibitions of the market of this world.

Now consider the winds! According to the testimony of their other wise, generous benefits and duties, they are hastening to extremely numerous and important tasks. It means that their movement in waves is a being employed, a being despatched, a being utilized by an All-Wise Maker; it is a working expeditiously to speedily carry out the commands of their Sustainer.

Now consider the springs, the streams, and the rivers! Their welling-up out of the ground and out of mountains is not by chance. For it is demonstrated by the testimony of their benefits and fruits, the works of Divine mercy, and by the statement of their being stored up in mountains with the balance of wisdom in proportion to need, that they are subjugated and stored up by an All-Wise Sustainer, and that their flowing forth is their conforming exuberantly to His command.

Now consider all the varieties of stones and jewels and minerals in the earth! Their decorations and beneficial properties, the wise benefits connected to them, and their being prepared in a manner appropriate to human and animal needs and vital necessities all show that they are made in that way through the decoration, arrangement, planning, and forming of an All-Wise Maker.

Now consider the flowers and fruits! Their smiles, tastes, beauties, embroideries, and scents are all like invitations to and menus for the table of a Most Munificent Maker, an All-Compassionate Bestower of Bounties; they are given as various menus and invitations to each species of beings through their different colours, scents, and tastes.

Now consider the birds! A certain indication that their twittering and chirruping is an All-Wise Maker’s causing them to speak is the astonishing way in which they express their feelings to one another with those sounds, and state their intentions.

Now consider the clouds! A definite indication that the pattering of the rain is not a meaningless sound and that the crashing of thunder and lightning is not a futile din is that those strange beings are created in empty space. Also drops of rain like the water of life are milked from the clouds, suckling the living creatures on the earth so needy and longing for them. These facts show that the pattering and crashing are most meaningful and full of wisdom. For at the command of a Most Generous Sustainer, the rain calls out to those longing for it: “Good news! We are coming!” They express this meaning.

Now look at the sky and consider carefully only the moon out of all the innumerable bodies within it! That its motion is at the command of an All-Powerful and Wise One is demonstrated by the important instances of wisdom connected to it and concerning the earth. Since we have explained these in other places in the Risale-i Nur, we cut this short here.

Thus, the universal elements we have enumerated from light to the moon open in large measure a truly extensive window. They proclaim and show the unity of a Necessarily Existent One, and the perfection of His power, and grandeur of His sovereignty.

And so O heedless one! If you are able to silence this voice, crashing like thunder and extinguish this light brilliant as the sun, forget God! Otherwise come to your senses! Say, All Glory be unto You! And, The seven heavens and the earth and all within them extol His limitless glory!(*)

Twenty-First Window

وَ الشَّم۟سُ تَج۟رٖى لِمُس۟تَقَرٍّ لَهَا ذٰلِكَ تَق۟دٖيرُ ال۟عَزٖيزِ ال۟عَلٖيمِ

Şu kâinatın lambası olan güneş, kâinat Sâni’inin vücuduna ve vahdaniyetine güneş gibi parlak ve nurani bir penceredir.

Evet, manzume-i şemsiye denilen küremizle beraber on iki seyyare; cirmleri küçüklük büyüklük itibarıyla pek çok muhtelif ve mevkileri uzaklık yakınlık noktasında pek çok mütefavit ve sürat-i hareketleri çok mütenevvi olduğu halde kemal-i intizam ve hikmet ile ve kemal-i mizan ile ve bir saniye kadar şaşırmayarak hareketleri ve deveranları ve güneş ile cazibe kanunu tabir edilen bir kanun-u İlahî ile bağlanmaları, yani onlar imamlarına iktidaları; büyük bir mikyasta bir azamet-i kudret-i İlahiyeyi ve vahdaniyet-i Rabbaniyeyi gösterir.

Çünkü o camid cirmleri, o şuursuz büyük kütleleri, nihayet derecede intizam ve mizan-ı hikmet içinde muhtelif şekillerde ve muhtelif mesafelerde ve muhtelif hareketlerde döndürmek, istihdam etmek, ne derece bir kudreti ve bir hikmeti ispat ettiğini kıyas et. Bu büyük ve ağır işe zerre miktar tesadüf karışsa öyle bir patlayış verecek ki kâinatı dağıtacak. Çünkü bir dakika, tesadüf birisini tevkif etse mihverinden çıkmasına sebebiyet verir, başkaları ile müsademe etmesine yol açar. Küre-i arzdan bin defa büyük cirmlerle müsademenin ne derece dehşetli olduğunu kıyas edebilirsin.

Manzume-i şemsiyenin yani şemsin me’mumları ve meyveleri olan on iki seyyarenin acayibini ilm-i muhit-i İlahîye havale edip yalnız gözümüzün önünde seyyaremiz bulunan arza bakıyoruz, görüyoruz ki bu seyyaremiz, bir azamet-i şevket-i rububiyeti ve haşmet-i saltanat-ı uluhiyeti ve kemal-i rahmet ve hikmeti gösterir bir surette güneşin etrafında, emr-i Rabbanî ile (Birinci Mektup’ta beyan edildiği gibi) pek büyük bir hizmet için bir uzun seyr ü seyahat ona ettiriliyor. Bir sefine-i Rabbaniye olarak acayib-i masnuat-ı İlahiye ile doldurulmuş ve zîşuur ibadullaha seyrangâh gibi bir mesken-i seyyar vaziyeti verilmiş. Ve evkat ve hesabı bildirecek saat akrebi gibi kamer dahi dakik hesaplarla, azîm hikmetlerle ona takılmış ve o kamere başka menzillerde ayrı seyr ü seyahat verilmiş.

İşte bu mübarek seyyaremizin şu halleri, küre-i arz kuvvetinde bir şehadetle, bir Kadîr-i Mutlak’ın vücub-u vücudunu ve vahdetini ispat eder. Madem şu seyyaremiz böyledir, manzume-i şemsiyeyi ona kıyas edebilirsin.

Hem şemse kendi mihveri üstünde cazibe denilen manevî ipleri yumak yaptırmak için dolap ve çıkrık hükmünde olan güneşi, bir Kadîr-i Zülcelal’in emriyle döndürüp, o seyyaratı o manevî iplerle bağlayıp tanzim etmek ve güneşi bütün seyyaratıyla saniyede beş saatlik bir mesafeyi kestirecek kadar bir süratle, bir tahmine göre “Herkül Burcu” tarafına veya “Şemsü’ş-şümus” canibine sevk etmek, elbette ezel ve ebed sultanı olan Zat-ı Zülcelal’in kudretiyle ve emriyledir. Güya haşmet-i rububiyetini göstermek için bu emirber neferleri hükmünde olan manzume-i şemsiye ordusu ile bir manevra yaptırır.

Ey kozmoğrafyacı efendi! Hangi tesadüf bu işlere karışabilir? Hangi esbabın eli buna ulaşabilir? Hangi kuvvet buna yanaşabilir? Haydi sen söyle. Hiç böyle bir Sultan-ı Zülcelal, aczini gösterip mülküne başkasını karıştırır mı? Bâhusus kâinatın meyvesi, neticesi, gayesi, hülâsası olan zîhayatları, başka ellere verir mi? Başkasını müdahale ettirir mi? Bâhusus o meyvelerin en câmii ve o neticelerin en mükemmeli ve zeminin halifesi ve o sultanın âyinedar bir misafiri olan insanları başıboş bırakır mı? Ve onları tabiata ve tesadüfe havale edip haşmet-i saltanatını hiçe indirir mi, kemal-i hikmetini sukut ettirir mi?

Yirmi İkinci Pencere

اَلَم۟ نَج۟عَلِ ال۟اَر۟ضَ مِهَادًا وَ ال۟جِبَالَ اَو۟تَادًا وَخَلَق۟نَاكُم۟ اَز۟وَاجًا فَان۟ظُر۟ اِلٰٓى اٰثَارِ رَح۟مَتِ اللّٰهِ كَي۟فَ يُح۟يِى ال۟اَر۟ضَ بَع۟دَ مَو۟تِهَا

Küre-i arz bir kafadır ki yüz bin ağzı vardır. Her bir ağzında, yüz bin lisanı vardır. Her lisanında, yüz bin bürhanı var ki her biri çok cihetle Vâcibü’l-vücud, Vâhid-i Ehad, her şeye Kadîr, her şeye Alîm bir Zat-ı Zülcelal’in vücub-u vücuduna ve vahdetine ve evsaf-ı kudsiyesine ve esma-i hüsnasına şehadet ederler.

Evet, arzın evvel-i hilkatine bakıyoruz ki mayi haline gelen bir madde-i seyyaleden taş ve taştan toprak halk edilmiş. Mayi kalsaydı kabil-i sükna olmazdı. O mayi taş olduktan sonra, demir gibi sert olsa idi kabil-i istifade olmazdı. Elbette buna bu vaziyeti veren, yerin sekenelerinin hâcetlerini gören bir Sâni’-i Hakîm’in hikmetidir.

Sonra tabaka-i turabiye, dağlar direği üzerine atılmış, tâ içindeki dâhilî inkılablardan gelen zelzeleler, dağlarla teneffüs edip zemini hareketinden ve vazifesinden şaşırtmasın. Hem denizin istilasından toprağı kurtarsın. Hem zîhayatların levazımat-ı hayatiyesine birer hazine olsun. Hem havayı tarasın, gazat-ı muzırradan tasfiye etsin, tâ teneffüse kabil olsun. Hem suları biriktirip iddihar etsin. Hem zîhayata lâzım olan sair madenlere menşe ve medar olsun.

İşte bu vaziyet bir Kadîr-i Mutlak ve bir Hakîm-i Rahîm’in vücub-u vücuduna ve vahdetine gayet kat’î ve kuvvetli şehadet eder.

Ey coğrafyacı efendi! Bunu ne ile izah edersin? Hangi tesadüf şu acayib-i masnuat ile dolu sefine-i Rabbaniyeyi bir meşher-i acayip yaparak yirmi dört bin sene bir mesafede, bir senede süratle çevirip onun yüzünde dizilmiş eşyadan hiçbir şey düşürmesin?

Hem zeminin yüzündeki acib sanatlara bak! Anâsırlar, ne derece hikmetle tavzif edilmişler. Bir Kadîr-i Hakîm’in emriyle zemin yüzündeki Rahman misafirlerine nasıl güzel bakıyorlar, hizmetlerine koşuyorlar.

Hem acib ve garib sanatlar içinde rengârenk acib hikmetli zemin yüzünün simasındaki bu nakışlı çizgilere bak! Nasıl sekenelerine enhar ve çayları, deniz ve ırmakları, dağ ve tepeleri, ayrı ayrı mahluklarına ve ibadına lâyık birer mesken ve vesait-i nakliye yapmış. Sonra yüz binler ecnas-ı nebatat ve enva-ı hayvanatıyla kemal-i hikmet ve intizam ile doldurup hayat vererek şenlendirmek, vakit be-vakit muntazaman mevt ile terhis ederek boşaltıp yine muntazaman   بَع۟ثُ بَع۟دَ ال۟مَو۟تِ   suretinde doldurmak; bir Kadîr-i Zülcelal’in ve bir Hakîm-i Zülkemal’in vücub-u vücuduna ve vahdetine yüz binler lisanlarla şehadet ederler.

Elhasıl: Yüzü, acayib-i sanata bir meşher ve garaib-i mahlukata bir mahşer ve kafile-i mevcudata bir memer ve sufûf-u ibadına bir mescid ve makar olan zemin, bütün kâinatın kalbi hükmünde olduğundan kâinat kadar nur-u vahdaniyeti gösterir.

İşte ey coğrafyacı efendi! Bu zemin kafası yüz bin ağız, her birinde yüz bin lisan ile Allah’ı tanıttırsa ve sen onu tanımazsan, başını tabiat bataklığına soksan derece-i kabahatini düşün. Ne derece dehşetli bir cezaya seni müstahak eder, bil, ayıl ve başını bataklıktan çıkar.

اٰمَن۟تُ بِاللّٰهِ الَّذٖى بِيَدِهٖ مَلَكُوتُ كُلِّ شَى۟ءٍ   de.

Yirmi Üçüncü Pencere

اَلَّذٖى خَلَقَ ال۟مَو۟تَ وَال۟حَيٰوةَ

Hayat, kudret-i Rabbaniye mu’cizatının en nuranisidir, en güzelidir. Ve vahdaniyet bürhanlarının en kuvvetlisi ve en parlağıdır. Ve tecelliyat-ı samedaniye âyinelerinin en câmii ve en berrakıdır.

Evet, hayat tek başıyla bir Hayy-ı Kayyum’u bütün esma ve şuunatıyla bildirir. Çünkü hayat, pek çok sıfâtın memzuç bir macunu hükmünde bir ziya, bir tiryaktır. Elvan-ı seb’a, ziyada ve muhtelif edviyeler, tiryakta nasıl ki mümtezicen bulunur. Öyle de hayat dahi pek çok sıfâttan yapılmış bir hakikattir. O hakikatteki sıfatlardan bir kısmı, duygular vasıtasıyla inbisat ederek inkişaf edip ayrılırlar. Kısm-ı ekseri ise hissiyat suretinde kendilerini ihsas ederler ve hayattan kaynama suretinde kendilerini bildirirler.

Hem hayat, kâinatın tedbir ve idaresinde hüküm-ferma olan rızık ve rahmet ve inayet ve hikmeti tazammun ediyor. Güya hayat, onları arkasına takıp girdiği yere çekiyor. Mesela hayat bir cisme, bir bedene girdiği vakit; Hakîm ismi dahi tecelli eder, hikmetle yuvasını güzelce yapıp tanzim eder. Aynı halde Kerîm ismi de tecelli edip, meskenini hâcatına göre tertip ve tezyin eder. Yine aynı halde Rahîm isminin cilvesi görünüyor ki o hayatın devam ve kemali için türlü türlü ihsanlarla taltif eder. Yine aynı halde Rezzak isminin cilvesi görünüyor ki o hayatın bekasına ve inkişafına lâzım maddî, manevî gıdaları yetiştiriyor. Ve kısmen bedeninde iddihar ediyor.

Demek hayat, bir nokta-i mihrakıye hükmünde; muhtelif sıfât birbiri içine girer, belki birbirinin aynı olur. Güya hayat tamamıyla hem ilimdir, aynı halde kudrettir, aynı halde de hikmet ve rahmettir ve hâkeza… İşte hayat bu câmi’ mahiyeti itibarıyla şuun-u zatiye-i Rabbaniyeye âyinedarlık eden bir âyine-i samediyettir.

İşte bu sırdandır ki Hayy-ı Kayyum olan Zat-ı Vâcibü’l-vücud, hayatı pek çok kesretle ve mebzuliyetle halk edip neşir ve teşhir eder. Ve her şeyi hayatın etrafına toplattırıp ona hizmetkâr eder. Çünkü hayatın vazifesi büyüktür. Evet, samediyetin âyinesi olmak kolay bir şey değil, âdi bir vazife değil.

İşte göz önünde her vakit gördüğümüz bu hadd ü hesaba gelmeyen yeni yeni hayatlar ve hayatların asılları ve zatları olan ruhlar, birden ve hiçten vücuda gelmeleri ve gönderilmeleri, bir Zat-ı Vâcibü’l-vücud ve Hayy-ı Kayyum’un vücub-u vücudunu ve sıfât-ı kudsiyesini ve esma-i hüsnasını; lemaatın güneşi gösterdiği gibi gösteriyorlar. Güneşi tanımayan ve kabul etmeyen adam, nasıl gündüzü dolduran ziyayı inkâr etmeye mecbur oluyor. Öyle de Hayy-ı Kayyum, Muhyî ve Mümît olan Şems-i Ehadiyet’i tanımayan adam, zeminin yüzünü belki mazi ve müstakbeli dolduran zîhayatların vücudunu inkâr etmeli ve yüz derece hayvandan aşağı düşmeli. Hayat mertebesinden düşüp camid bir cahil-i echel olmalı.

Yirmi Dördüncü Pencere

لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ كُلُّ شَى۟ءٍ هَالِكٌ اِلَّا وَج۟هَهُ لَهُ ال۟حُك۟مُ وَ اِلَي۟هِ تُر۟جَعُونَ

Mevt, hayat kadar bir bürhan-ı rububiyettir. Gayet kuvvetli bir hüccet-i vahdaniyettir.   اَلَّذٖى خَلَقَ ال۟مَو۟تَ وَال۟حَيٰوةَ   delâletince mevt; adem, idam, fena, hiçlik, fâilsiz bir inkıraz değil belki bir Fâil-i Hakîm tarafından hizmetten terhis ve tahvil-i mekân ve tebdil-i beden ve vazifeden paydos ve haps-i bedenden âzad etmek ve muntazam bir eser-i hikmet olduğu, Birinci Mektup’ta gösterilmiştir.

Evet, nasıl zemin yüzündeki masnuat ve zîhayatlar ve hayattar zemin yüzü, bir Sâni’-i Hakîm’in vücub-u vücuduna ve vahdaniyetine şehadet ediyorlar. Öyle de o zîhayatlar ölümleriyle bir Hayy-ı Bâki’nin sermediyetine ve vâhidiyetine şehadet ediyorlar. Yirmi İkinci Söz’de mevt, gayet kuvvetli bir bürhan-ı vahdet ve bir hüccet-i sermediyet olduğu ispat ve izah edildiğinden, şu bahsi o söze havale edip yalnız mühim bir nüktesini beyan edeceğiz. Şöyle ki:

Nasıl zîhayatlar, vücudlarıyla bir Vâcibü’l-vücud’un vücuduna delâlet ediyorlar. Öyle de o zîhayatlar, ölümleriyle bir Hayy-ı Bâki’nin sermediyetine, vâhidiyetine şehadet ediyorlar. Mesela, yalnız bir tek zîhayat olan zemin yüzü, intizamatıyla, ahvaliyle Sâni’i gösterdiği gibi öldüğü vakit yani kış, beyaz kefeni ile ölmüş o zemin yüzünü kapaması ile nazar-ı beşeri ondan çeviriyor. Veyahut nazar, o giden bahar cenazesinin arkasından maziye gider, daha geniş bir manzarayı gösterir.

Yani her biri birer mu’cize-i kudret olan zemin dolusu bütün geçen baharlar misillü yeni gelecek birer hârika-i kudret ve birer hayattar zemin olan, bahar dolusu hayattar mevcudat-ı arziyenin gelmelerini ihsas ve vücudlarına şehadet ettiklerinden; öyle geniş bir mikyasta, öyle parlak bir surette, öyle kuvvetli bir derecede bir Sâni’-i Zülcelal’in bir Kadîr-i Zülkemal’in, bir Kayyum-u Bâki’nin, bir Şems-i sermedî’nin vücub-u vücuduna ve vahdetine ve beka ve sermediyetine şehadet ederler ve öyle parlak delaili gösterirler ki ister istemez bedahet derecesinde اٰمَن۟تُ بِاللّٰهِ ال۟وَاحِدِ ال۟اَحَدِ    dedirtir.

Elhasıl,   وَ يُح۟يِى ال۟اَر۟ضَ بَع۟دَ مَو۟تِهَا   sırrınca hayattar bu zemin, bir baharda Sâni’e şehadet ettiği gibi onun ölmesiyle, zamanın geçmiş ve gelecek iki kanadına dizilmiş mu’cizat-ı kudretine nazarı çeviriyor. Bir bahar yerine binler baharı gösteriyor. Bir mu’cize yerine binler mu’cizat-ı kudretine işaret eder. Ve onlardan her bahar, şu hazır bahardan daha kat’î şehadet eder. Çünkü mazi tarafına geçenler, zâhirî esbablarıyla beraber gitmişler; arkalarında yine kendileri gibi başkalar yerlerine gelmişler.

Demek, esbab-ı zâhiriye hiçtir. Yalnız bir Kadîr-i Zülcelal, onları halk edip, hikmetiyle esbaba bağlayarak gönderdiğini gösteriyor. Ve gelecek zamanda dizilmiş hayattar olan zemin yüzleri ise daha parlak şehadet eder. Çünkü yeniden, yoktan, hiçten yapılıp gönderilecek, yere konup vazife gördürüp sonra gönderilecekler.

İşte ey tabiata saplanan ve bataklıkta boğulmak derecesine gelen gafil! Bütün mazi ve müstakbele ulaşacak hikmetli ve kudretli manevî el sahibi olmayan bir şey, nasıl bu zeminin hayatına karışabilir? Senin gibi hiç-ender hiç olan tesadüf ve tabiat buna karışabilir mi? Kurtulmak istersen “Tabiat, olsa olsa bir defter-i kudret-i İlahiyedir. Tesadüf ise cehlimizi örten gizli bir hikmet-i İlahiyenin perdesidir.” de, hakikate yanaş.

Yirmi Beşinci Pencere

Nasıl ki madrub, elbette dâribe delâlet eder. Sanatlı bir eser, sanatkârı icab eder. Veled, validi iktiza eder. Tahtiyet, fevkiyeti istilzam eder ve hâkeza… Bütün umûr-u izafiye tabir ettikleri biri birisiz olmayan evsaf-ı nisbiye misillü şu kâinatın cüz’iyatında ve heyet-i umumiyesinde görünen imkân dahi vücubu gösterir. Ve bütün onlarda görünen infial, bir fiili gösterir. Ve umumunda görünen mahlukıyet, hâlıkıyeti gösterir. Ve umumunda görünen kesret ve terkip, vahdeti istilzam eder. Ve vücub ve fiil ve hâlıkıyet ve vahdet, bilbedahe ve bizzarure mümkin, münfail, kesîr, mürekkeb, mahluk olmayan; vâcib ve fâil, vâhid ve hâlık olan mevsuflarını ister.

Öyle ise bilbedahe bütün kâinattaki bütün imkânlar, bütün infialler, bütün mahlukıyetler, bütün kesret ve terkipler bir Zat-ı Vâcibü’l-vücud, Fa’alün limâ yürîd, Hâlık-ı külli şey’, Vâhid-i Ehad’e şehadet eder.

Elhasıl, nasıl imkândan vücub görünüyor, infialden fiil ve kesretten vahdet; bunların vücudu, onların vücuduna kat’iyen delâlet eder. Öyle de mevcudat üstünde görünen mahlukıyet ve merzukıyet gibi sıfatlar dahi sâni’iyet, rezzakıyet gibi şe’nlerin vücudlarına kat’î delâlet ediyor. Şu sıfâtın vücudu dahi bizzarure ve bilbedahe bir Hallak ve bir Rezzak Sâni’-i Rahîm’in vücuduna delâlet eder.

Demek her bir mevcud, taşıdığı yüzler bu çeşit sıfatlar lisanıyla, Zat-ı Vâcibü’l-vücud’un yüzler esma-i hüsnasına şehadet ederler. Bu şehadetler kabul edilmezse mevcudatın bütün bu çeşit sıfatlarını inkâr etmek lâzım gelir.

YİRMİ ALTINCI PENCERE

(Hâşiye)

Şu kâinatın mevcudatı yüzünde tazelenen ve gelip geçen cemaller ve hüsünler, bir cemal-i sermedî cilvelerinin bir nevi gölgeleri olduğunu gösterir. Evet, ırmağın yüzündeki kabarcıkların parlayıp gitmesinden sonra arkadan gelenlerin gidenler gibi parlamaları, daimî bir şemsin şuâlarının âyineleri olduklarını gösterdikleri gibi; seyyal zaman ırmağında, seyyar mevcudatın üstünde parlayan lemaat-ı cemaliye dahi bir cemal-i sermedîye işaret ederler ve onun bir nevi emareleridirler.

Hem kâinat kalbindeki ciddi aşk, bir Maşuk-u Lâyezalî’yi gösterir. Evet, ağacın mahiyetinde olmayan bir şey, esaslı bir surette meyvesinde bulunmadığı delâletiyle; şecere-i kâinatın hassas meyvesi olan nev-i insandaki ciddi aşk-ı lahutî gösterir ki bütün kâinatta –fakat başka şekillerde– hakiki aşk ve muhabbet bulunuyor. Öyle ise kalb-i kâinattaki şu hakiki muhabbet ve aşk, bir Mahbub-u Ezelî’yi gösterir.

Hem kâinatın sinesinde çok suretlerde tezahür eden incizablar, cezbeler, cazibeler; ezelî bir hakikat-i cazibedarın cezbiyle olduğunu hüşyar kalplere gösterir.

Hem mahlukatın en hassas ve nurani taifesi olan ehl-i keşif ve velayetin ittifakıyla, zevk ve şuhuda istinad ederek bir Cemil-i Zülcelal’in cilvesine, tecellisine mazhar olduklarını ve o Celil-i Zülcemal’in (kendini) tanıttırılmasına ve sevdirilmesine zevk ile muttali olduklarını, müttefikan haber vermeleri, yine bir Zat-ı Vâcibü’l-vücud’un, bir Cemil-i Zülcelal’in vücuduna ve insanlara kendini tanıttırmasına kat’iyen şehadet eder.

Hem kâinat yüzünde ve mevcudat üstünde işleyen kalem-i tahsin ve tezyin, o kalem sahibi zatın esmasının güzelliğini vâzıhan gösteriyor.

İşte kâinat yüzündeki cemal ve kalbindeki aşk ve sinesindeki incizab ve gözlerindeki keşif ve şuhud ve hey’atındaki hüsün ve tezyinat; pek latîf, nurani bir pencere açar. Onun ile bütün esması cemile bir Cemil-i Zülcelal’i ve bir Mahbub-u Lâyezalî’yi ve bir Mabud-u Lemyezel’i, hüşyar olan akıl ve kalplere gösterir.

İşte ey maddiyat karanlığında, evham zulümatında, boğucu şübehat içinde çırpınan gafil! Kendine gel. İnsaniyete lâyık bir surette yüksel. Şu dört delik ile bak; cemal-i vahdeti gör, kemal-i imanı kazan, hakiki insan ol!

Yirmi Yedinci Pencere

اَللّٰهُ خَالِقُ كُلِّ شَى۟ءٍ وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَى۟ءٍ وَكٖيلٌ

Kâinatta “esbab ve müsebbebat” görünen eşyaya bakıyoruz ve görüyoruz ki en a’lâ bir sebep, en âdi bir müsebbebe kuvveti yetmiyor. Demek esbab bir perdedir, müsebbebleri yapan başkadır.

Mesela, hadsiz masnuattan yalnız cüz’î bir misal olarak insan başı içinde bir hardal küçüklüğünde bir yerde yerleştirilen kuvve-i hâfızaya bakıyoruz. Görüyoruz ki öyle bir câmi’ kitap belki kütüphane hükmündedir ki bütün sergüzeşt-i hayatı, içinde karıştırılmaksızın yazılıyor.

Acaba şu mu’cize-i kudrete hangi sebep gösterilebilir? Telâfif-i dimağiye mi? Basit, şuursuz hüceyrat zerreleri mi? Tesadüf rüzgârları mı? Halbuki o mu’cize-i sanat, öyle bir zatın sanatı olabilir ki beşerin haşirde neşredilecek büyük defter-i a’malinden muhasebe vaktinde hatıra getirilecek ve işlediği her fiilleri yazıldığını bildirmek için bir küçük senet istinsah edip, yazıp aklının eline verecek bir Sâni’-i Hakîm’in sanatı olabilir.

İşte beşerin kuvve-i hâfızasına misal olarak bütün yumurtaları, çekirdekleri, tohumları kıyas et ve bu câmi’ küçücük mu’cizelere, sair müsebbebatı da kıyas et. Çünkü hangi müsebbebe ve masnua baksan o derece hârika bir sanat var ki değil onun âdi, basit sebebi, belki bütün esbab toplansa ona karşı izhar-ı acz edecekler. Mesela, büyük bir sebep zannedilen güneşi; ihtiyarlı, şuurlu farz ederek ona denilse: “Bir sineğin vücudunu yapabilir misin?” Elbette diyecek ki: “Hâlık’ımın ihsanıyla dükkânımda ziya, renkler, hararet çok. Fakat sineğin vücudunda göz, kulak, hayat gibi öyle şeyler var ki ne benim dükkânımda bulunur ve ne de benim iktidarım dâhilindedir.”

Hem nasıl ki müsebbebdeki hârika sanat ve tezyinat, esbabı azledip Müsebbibü’l-esbab olan Vâcibü’l-vücud’a işaret ederek وَ اِلَي۟هِ يُر۟جَعُ ال۟اَم۟رُ كُلُّهُ  sırrınca ona teslim-i umûr eder. Öyle de müsebbebata takılan neticeler, gayeler, faydalar; bilbedahe perde-i esbab arkasında bir Rabb-i Kerîm’in, bir Hakîm-i Rahîm’in işleri olduğunu gösterir.

Çünkü şuursuz esbab, elbette bir gayeyi düşünüp çalışmaz. Halbuki görüyoruz; vücuda gelen her mahluk, bir gaye değil belki çok gayeleri, çok faydaları, çok hikmetleri takip ederek vücuda geliyor. Demek bir Rabb-i Hakîm ve Kerîm, o şeyleri yapıp gönderiyor. O faydaları onlara gaye-i vücud yapıyor.

Mesela, yağmur geliyor. Yağmuru zâhiren intac eden esbab; hayvanatı düşünüp, onlara acıyıp merhamet etmekten ne kadar uzak olduğu malûmdur. Demek, hayvanatı halk eden ve rızıklarını taahhüd eden bir Hâlık-ı Rahîm’in hikmetiyle imdada gönderiliyor. Hattâ yağmura “rahmet” deniliyor. Çünkü çok âsâr-ı rahmet ve faydaları tazammun ettiğinden güya yağmur şeklinde rahmet tecessüm etmiş, takattur etmiş, katre katre geliyor.

Hem bütün mahlukatın yüzüne tebessüm eden bütün ziynetli nebatat ve hayvanattaki tezyinat ve gösterişler, bilbedahe perde-i gayb arkasında bu süslü ve güzel sanatlar ile kendini tanıttırmak ve sevdirmek ve bildirmek isteyen bir Zat-ı Zülcelal’in vücub-u vücuduna ve vahdetine delâlet ederler. Demek eşyadaki süslü vaziyetler, gösterişli keyfiyetler; tanıttırmak ve sevdirmek sıfatlarına kat’iyen delâlet eder. Sevdirmek ve tanıttırmak sıfatları ise bilbedahe Vedud, Maruf bir Sâni’-i Kadîr’in vücub-u vücuduna ve vahdetine şehadet eder.

Elhasıl: Sebep gayet âdi, âciz ve ona isnad edilen müsebbeb ise gayet sanatlı ve kıymetli olduğundan sebebi azleder. Hem müsebbebin gayesi, faydası dahi cahil ve camid olan esbabı ortadan atar, bir Sâni’-i Hakîm’in eline teslim eder. Hem müsebbebin yüzündeki tezyinat ve maharetler, kendi kudretini zîşuurlara bildirmek isteyen ve kendini sevdirmek arzu eden bir Sâni’-i Hakîm’e işaret eder.

Ey esbab-perest bîçare! Bu üç mühim hakikati ne ile izah edebilirsin? Sen nasıl kendini kandırabilirsin? Aklın varsa esbab perdesini yırt. ‌وَح۟دَهُ لَا شَرٖيكَ لَهُ‌   de, hadsiz evhamdan kurtul.

Yirmi Sekizinci Pencere

وَمِن۟ اٰيَاتِهٖ خَل۟قُ السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضِ وَاخ۟تِلَافُ اَل۟سِنَتِكُم۟ وَ اَل۟وَانِكُم۟ اِنَّ فٖى ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِل۟عَالِمٖينَ

Şu kâinata bakıyoruz, görüyoruz ki hüceyrat-ı bedenden tut tâ mecmu-u âleme şâmil bir hikmet ve tanzim var. Hüceyrat-ı bedene bakıyoruz, görüyoruz ki mesalih-i bedeni gören ve idare eden birisinin emriyle, kanunuyla o küçücük hüceyrelerde ehemmiyetli bir tedbir var. Mideye, nasıl bir kısım rızık, iç yağı suretinde iddihar olunup vakt-i hâcette sarf edilir. Aynen o küçücük hüceyrelerde de o tasarruf ve iddihar var. Nebatata bakıyoruz, gayet hakîmane bir terbiye, bir tedbir görünüyor. Hayvanata bakıyoruz; nihayet derecede kerîmane bir terbiye ve iaşe görüyoruz. Kâinatın erkân-ı azîmesine bakıyoruz, mühim gayeler için haşmetkârane bir tedvir ve tenvir görüyoruz. Âlemin mecmuuna bakıyoruz, muntazam bir memleket, bir şehir, bir saray hükmünde âlî hikmetler, gâlî gayeler için mükemmel bir tanzimat görüyoruz.

Otuz İkinci Söz’ün Birinci Mevkıfı’nda izah ve ispat edildiği üzere, bir zerreden tut tâ yıldızlara kadar zerre miktar şirke yer bırakmıyor. Öyle birbirlerine manen münasebettardırlar ki bütün yıldızları musahhar etmeyen ve elinde tutmayan, bir zerreye rububiyetini dinlettiremez. Bir zerreye hakiki Rab olmak için bütün yıldızlara sahip olmak lâzım gelir. Hem Otuz İkinci Söz’ün İkinci Mevkıfı’nda izah ve ispat edildiği üzere semavatın halk ve tesviyesine muktedir olmayan, beşerin simasındaki teşahhusu yapamaz. Demek, bütün semavatın Rabb’i olmayan, bir tek insanın simasındaki alâmet-i farika olan nakş-ı simavîyi yapamaz.

İşte kâinat kadar büyük bir pencere ki onunla bakılsa اَللّٰهُ خَالِقُ كُلِّ شَى۟ءٍ وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَى۟ءٍ وَكٖيلٌلَهُ مَقَالٖيدُ السَّمٰوَاتِ وَ ال۟اَر۟ضِ âyetleri, büyük harflerle kâinat sahifelerinde yazılı olduğu, akıl gözüyle de görülecek. Öyle ise görmeyenin ya aklı yok ya kalbi yok veya insan suretinde bir hayvandır.

Yirmi Dokuzuncu Pencere

وَ اِن۟ مِن۟ شَى۟ءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَم۟دِهٖ

Bir bahar mevsiminde, garibane, mütefekkirane seyahate gidiyordum. Bir tepeciğin eteğinden geçerken parlak bir sarıçiçek nazarıma ilişti. Eskiden vatanımda ve sair memleketlerde gördüğüm o cins sarıçiçekleri derhatır ettirdi. Şöyle bir mana kalbe geldi ki: Bu çiçek kimin turrası ise kimin sikkesi ise ve kimin mührü ise ve kimin nakşı ise elbette bütün zemin yüzündeki o nevi çiçekler, onun mühürleridir, sikkeleridir.

Şu mühür tahayyülünden sonra şöyle bir tasavvur geldi ki: Nasıl bir mühür ile mühürlenmiş bir mektup; o mühür, o mektubun sahibini gösterir. Öyle de şu çiçek, bir mühr-ü Rahmanîdir. Şu enva-ı nakışlarla ve manidar nebatat satırlarıyla yazılan şu tepecik dahi bu çiçek Sâni’inin mektubudur. Hem şu tepecik dahi bir mühürdür. Şu sahra ve ova bir mektub-u Rahmanî hey’atını aldı.

İşbu tasavvurdan şöyle bir hakikat zihne geldi ki: Her bir şey, bir mühr-ü Rabbanî hükmünde bütün eşyayı kendi Hâlık’ına isnad eder. Kendi kâtibinin mektubu olduğunu ispat eder. İşte her bir şey, öyle bir pencere-i tevhiddir ki bütün eşyayı bir Vâhid-i Ehad’e mal eder.

Demek her bir şeyde, hususan zîhayatlarda öyle hârika bir nakış, öyle mu’cizekâr bir sanat var ki onu öyle yapan ve öyle manidar nakşeden, bütün eşyayı yapabilir ve bütün eşyayı yapan, elbette o olacaktır. Demek bütün eşyayı yapamayan, bir tek şeyi icad edemez.

İşte ey gafil! Şu kâinatın yüzüne bak ki birbiri içinde hadsiz mektubat-ı Samedaniye hükmünde olan sahaif-i mevcudat ve her bir mektup üstünde hadsiz sikke-i tevhid mühürleriyle temhir edilmiş. Bütün bu mühürlerin şehadetlerini kim tekzip edebilir? Hangi kuvvet onları susturabilir? Kalp kulağı ile hangisini dinlesen   اَش۟هَدُ اَن۟ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ dediğini işitirsin.

Otuzuncu Pencere

لَو۟ كَانَ فٖيهِمَٓا اٰلِهَةٌ اِلَّا اللّٰهُ لَفَسَدَتَا كُلُّ شَى۟ءٍ هَالِكٌ اِلَّا وَج۟هَهُ لَهُ ال۟حُك۟مُ وَ اِلَي۟هِ تُر۟جَعُونَ

Şu pencere, imkân ve hudûsa müesses umum mütekellimînin penceresidir ve ispat-ı Vâcibü’l-vücud’a karşı caddeleridir. Bunun tafsilatını “Şerhü’l-Mevakıf” ve “Şerhü’l-Makasıd” gibi muhakkiklerin büyük kitaplarına havale ederek yalnız Kur’an’ın feyzinden ve şu pencereden ruha gelen bir iki şuâyı göstereceğiz. Şöyle ki:

Âmiriyet ve hâkimiyetin muktezası; rakip kabul etmemektir, iştiraki reddetmektir, müdahaleyi ref’etmektir. Onun içindir ki küçük bir köyde iki muhtar bulunsa köyün rahatını ve nizamını bozarlar. Bir nahiyede iki müdür, bir vilayette iki vali bulunsa herc ü merc ederler. Bir memlekette iki padişah bulunsa fırtınalı bir karmakarışıklığa sebebiyet verirler.

Madem hâkimiyet ve âmiriyetin gölgesinin zayıf bir gölgesi ve cüz’î bir numunesi, muavenete muhtaç âciz insanlarda böyle rakip ve zıddı ve emsalinin müdahalesini kabul etmezse; acaba saltanat-ı mutlaka suretindeki hâkimiyet ve rububiyet derecesindeki âmiriyet, bir Kadîr-i Mutlak’ta ne derece o redd-i müdahale kanunu ne kadar esaslı bir surette hükmünü icra ettiğini kıyas et.

Demek, uluhiyet ve rububiyetin en kat’î ve daimî lâzımı; vahdet ve infiraddır. Buna bir bürhan-ı bâhir ve şahid-i kātı’, kâinattaki intizam-ı ekmel ve insicam-ı ecmeldir. Sinek kanadından tut, tâ semavat kandillerine kadar öyle bir nizam var ki akıl onun karşısında hayretinden ve istihsanından “Sübhanallah, mâşâallah, bârekellah” der, secde eder.

Eğer zerre miktar şerike yer bulunsa idi, müdahalesi olsa idi لَو۟ كَانَ فٖيهِمَٓا اٰلِهَةٌ اِلَّا اللّٰهُ لَفَسَدَتَا âyet-i kerîmesinin delâletiyle nizam bozulacaktı, suret değişecekti, fesadın âsârı görünecekti. Halbuki فَار۟جِعِ ال۟بَصَرَ هَل۟ تَرٰى مِن۟ فُطُورٍ  ثُمَّ ار۟جِعِ ال۟بَصَرَ كَرَّتَي۟نِ يَن۟قَلِب۟ اِلَي۟كَ ال۟بَصَرُ خَاسِئًا وَ هُوَ حَسٖيرٌ delâletiyle ve şu ifade ile nazar-ı beşer, kusuru aramak için ne kadar çabalasa hiçbir yerde kusuru bulamayarak, yorgun olarak menzili olan göze gelip onu gönderen münekkid akla diyecek: “Beyhude yoruldum, kusur yok.” demesiyle gösteriyor ki nizam ve intizam, gayet mükemmeldir. Demek intizam-ı kâinat, vahdaniyetin kat’î şahididir.

Gel gelelim “hudûs”a.

Mütekellimîn demişler ki: “Âlem, mütegayyirdir. Her mütegayyir, hâdistir. Her bir hâdisin, bir muhdisi, yani mûcidi var. Öyle ise bu kâinatın kadîm bir mûcidi var.”

Biz de deriz: Evet, kâinat hâdistir. Çünkü görüyoruz her asırda, belki her senede, belki her mevsimde bir kâinat, bir âlem gider, biri gelir. Demek, bir Kadîr-i Zülcelal var ki bu kâinatı hiçten icad ederek her senede belki her mevsimde, belki her günde birisini icad eder, ehl-i şuura gösterir ve sonra onu alır, başkasını getirir. Birbiri arkasına takıp zincirleme bir surette zamanın şeridine asıyor. Elbette bu âlem gibi birer kâinat-ı müteceddide hükmünde olan her baharda, gözümüzün önünde hiçten gelen ve giden kâinatları icad eden bir Zat-ı Kadîr’in mu’cizat-ı kudretidirler. Elbette âlem içinde her vakit âlemleri halk edip değiştiren zat, mutlaka şu âlemi dahi o halk etmiştir. Ve şu âlemi ve rûy-i zemini, o büyük misafirlere misafirhane yapmıştır.

Gelelim “imkân” bahsine.

Mütekellimîn demişler ki: “İmkân, mütesaviyü’t-tarafeyndir.” Yani adem ve vücud, ikisi de müsavi olsa bir tahsis edici, bir tercih edici, bir mûcid lâzımdır. Çünkü mümkinat, birbirini icad edip teselsül edemez. Yahut o onu, o da onu icad edip devir suretinde dahi olamaz. Öyle ise bir Vâcibü’l-vücud vardır ki bunları icad ediyor. Devir ve teselsülü, on iki bürhan yani arşî ve süllemî gibi namlar ile müsemma meşhur on iki delil-i kat’î ile devri iptal etmişler ve teselsülü muhal göstermişler. Silsile-i esbabı kesip Vâcibü’l-vücud’un vücudunu ispat etmişler.

Biz de deriz ki: Esbab, teselsülün berahini ile âlemin nihayetinde kesilmesinden ise her şeyde Hâlık-ı külli şey’e has sikkeyi göstermek daha kat’î, daha kolaydır. Kur’an’ın feyziyle bütün Pencereler ve bütün Sözler, o esas üzerine gitmişler. Bununla beraber imkân noktasının hadsiz bir vüs’ati var. Hadsiz cihetlerle Vâcibü’l-vücud’un vücudunu gösteriyor. Yalnız, mütekellimînin teselsülün kesilmesi yoluna, elhak geniş ve büyük olan o caddeye münhasır değildir. Belki hadd ü hesaba gelmeyen yollar ile Vâcibü’l-vücud’un marifetine yol açar. Şöyle ki:

Her bir şey vücudunda, sıfâtında, müddet-i bekasında hadsiz imkânat, yani gayet çok yollar ve cihetler içinde mütereddid iken, görüyoruz ki o hadsiz cihetler içinde vücudca muntazam bir yolu takip ediyor. Her bir sıfatı da mahsus bir tarzda ona veriyor. Müddet-i bekasında bütün değiştirdiği sıfat ve haller dahi böyle bir tahsis ile veriliyor. Demek, bir muhassısın iradesiyle, bir müreccihin tercihiyle, bir mûcid-i hakîmin icadıyladır ki hadsiz yollar içinde, hikmetli bir yolda onu sevk eder, muntazam sıfâtı ve ahvali ona giydiriyor.

Sonra infiraddan çıkarıp bir terkipli cisme cüz yapar, imkânat ziyadeleşir. Çünkü o cisimde binler tarzda bulunabilir. Halbuki neticesiz o vaziyetler içinde neticeli, mahsus bir vaziyet ona verilir ki mühim neticeleri ve faydaları ve o cisimde vazifeleri gördürülüyor. Sonra o cisim dahi diğer bir cisme cüz yaptırılıyor. İmkânat daha ziyadeleşir. Çünkü binlerle tarzda bulunabilir. İşte o binler tarz içinde, bir tek vaziyet veriliyor. O vaziyet ile mühim vazifeler gördürülüyor ve hâkeza… Gittikçe daha ziyade kat’î bir Hakîm-i Müdebbir’in vücub-u vücudunu gösteriyor. Bir Âmir-i Alîm’in emriyle sevk edildiğini bildiriyor.

Cisim içinde cisim, birbiri içinde cüz olup giden bütün bu terkiplerde, nasıl bir nefer; takımında, bölüğünde, taburunda, alayında, fırkasında, ordusunda mütedâhil o heyetlerden her birisine mahsus birer vazifesi, hikmetli birer nisbeti, intizamlı birer hizmeti bulunuyor. Hem nasıl ki senin göz bebeğinden bir hüceyre, gözünde bir nisbeti ve bir vazifesi var. Senin başın heyet-i umumiyesi nisbetine dahi hikmetli bir vazifesi ve hizmeti vardır. Zerre miktar şaşırsa sıhhat ve idare-i beden bozulur. Kan damarlarına, his ve hareket âsablarına, hattâ bedenin heyet-i umumiyesinde birer mahsus vazifesi, hikmetli birer vaziyeti vardır. Binlerle imkânat içinde, bir Sâni’-i Hakîm’in hikmetiyle o muayyen vaziyet verilmiştir.

Öyle de bu kâinattaki mevcudat, her biri kendi zatı ile sıfâtı ile çok imkânat yolları içinde has bir vücudu ve hikmetli bir sureti ve faydalı sıfatları, nasıl bir Vâcibü’l-vücud’a şehadet ederler. Öyle de mürekkebata girdikleri vakit, her bir mürekkebde daha başka bir lisanla yine Sâni’ini ilan eder. Gitgide, tâ en büyük mürekkebe kadar nisbeti, vazifesi, hizmeti itibarıyla Sâni’-i Hakîm’in vücub-u vücuduna ve ihtiyarına ve iradesine şehadet eder. Çünkü bir şeyi, bütün mürekkebata hikmetli münasebetleri muhafaza suretinde yerleştiren, bütün o mürekkebatın Hâlık’ı olabilir. Demek bir tek şey, binler lisanlarla ona şehadet eder hükmündedir.

İşte kâinatın mevcudatı kadar değil belki mevcudatın sıfât ve mürekkebatı adedince imkânat noktasından da Vâcibü’l-vücud’un vücuduna karşı şehadetler geliyor.

İşte ey gafil! Kâinatı dolduran bu şehadetleri, bu sadâları işitmemek; ne derece sağır ve akılsız olmak lâzım geliyor? Haydi sen söyle…

Otuz Birinci Pencere

لَقَد۟ خَلَق۟نَا ال۟اِن۟سَانَ فٖٓى اَح۟سَنِ تَق۟وٖيمٍ   وَ فِى ال۟اَر۟ضِ اٰيَاتٌ لِل۟مُوقِنٖينَ وَ فٖٓى اَن۟فُسِكُم۟ اَفَلَا تُب۟صِرُونَ

Şu pencere insan penceresidir ve enfüsîdir. Ve enfüsî cihetinde şu pencerenin tafsilatını binler muhakkikîn-i evliyanın mufassal kitaplarına havale ederek yalnız feyz-i Kur’an’dan aldığımız birkaç esasa işaret ederiz. Şöyle ki:

On Birinci Söz’de beyan edildiği gibi: “İnsan, öyle bir nüsha-i câmiadır ki Cenab-ı Hak bütün esmasını, insanın nefsi ile insana ihsas ediyor.” Tafsilatını başka Sözlere havale edip yalnız üç noktayı göstereceğiz.

Birinci Nokta: İnsan, üç cihetle esma-i İlahiyeye bir âyinedir.

Birinci Vecih: Gecede zulümat, nasıl nuru gösterir. Öyle de insan, zaaf ve acziyle, fakr ve hâcatıyla, naks ve kusuruyla, bir Kadîr-i Zülcelal’in kudretini, kuvvetini, gınasını, rahmetini bildiriyor ve hâkeza pek çok evsaf-ı İlahiyeye bu suretle âyinedarlık ediyor. Hattâ hadsiz aczinde ve nihayetsiz zaafında, hadsiz a’dasına karşı bir nokta-i istinad aramakla, vicdan daima Vâcibü’l-vücud’a bakar. Hem nihayetsiz fakrında, nihayetsiz hâcatı içinde, nihayetsiz maksatlara karşı bir nokta-i istimdad aramaya mecbur olduğundan vicdan, daima o noktadan bir Ganiyy-i Rahîm’in dergâhına dayanır, dua ile el açar.

Demek, her vicdanda şu nokta-i istinad ve nokta-i istimdad cihetinde iki küçük pencere, Kadîr-i Rahîm’in bârgâh-ı rahmetine açılır, her vakit onunla bakabilir.

İkinci Vecih âyinedarlık ise: İnsana verilen numuneler nevinden cüz’î ilim, kudret, basar, sem’, mâlikiyet, hâkimiyet gibi cüz’iyat ile kâinat Mâlikinin ilmine ve kudretine, basarına, sem’ine, hâkimiyet-i rububiyetine âyinedarlık eder. Onları anlar, bildirir. Mesela ben, nasıl bu evi yaptım ve yapmasını biliyorum ve görüyorum ve onun mâlikiyim ve idare ediyorum. Öyle de şu koca kâinat sarayının bir ustası var. O usta onu bilir, görür, yapar, idare eder ve hâkeza…

Üçüncü Vecih âyinedarlık ise: İnsan, üstünde nakışları görünen esma-i İlahiyeye âyinedarlık eder. Otuz İkinci Söz’ün Üçüncü Mevkıfı’nın başında bir nebze izah edilen insanın mahiyet-i câmiasında nakışları zâhir olan yetmişten ziyade esma vardır. Mesela, yaratılışından Sâni’, Hâlık ismini ve hüsn-ü takviminden Rahman ve Rahîm isimlerini ve hüsn-ü terbiyesinden Kerîm, Latîf isimlerini ve hâkeza… Bütün aza ve âlâtıyla, cihazat ve cevarihiyle, letaif ve maneviyatıyla, havas ve hissiyatıyla ayrı ayrı esmanın ayrı ayrı nakışlarını gösteriyor.

Demek, nasıl esmada bir ism-i a’zam var, öyle de o esmanın nukuşunda dahi bir nakş-ı a’zam var ki o da insandır.

Ey kendini insan bilen insan! Kendini oku… Yoksa hayvan ve camid hükmünde insan olmak ihtimali var.

İkinci Nokta: Mühim bir sırr-ı ehadiyete işaret eder. Şöyle ki:

İnsanın nasıl ruhu bütün cesedine öyle bir münasebeti var ki bütün azasını ve eczasını birbirine yardım ettirir. Yani, irade-i İlahiye cilvesi olan evamir-i tekviniye ve o evamirden vücud-u haricî giydirilmiş bir kanun-u emrî ve latîfe-i Rabbaniye olan ruh, onların idaresinde onların manevî seslerini hissetmesinde ve hâcetlerini görmesinde birbirine mani olmaz, ruhu şaşırtmaz. Ruha nisbeten uzak yakın bir hükmünde. Birbirine perde olmaz. İsterse çoğunu birinin imdadına yetiştirir. İsterse bedenin her cüzü ile bilebilir, hissedebilir, idare edebilir. Hattâ çok nuraniyet kesbetmiş ise her bir cüzü ile görebilir ve işitebilir.

Öyle de   وَ لِلّٰهِ ال۟مَثَلُ ال۟اَع۟لٰى   Cenab-ı Hakk’ın madem onun bir kanun-u emri olan ruh, küçük bir âlem olan insan cisminde ve azasında bu vaziyeti gösteriyor. Elbette âlem-i ekber olan kâinatta o Zat-ı Vâcibü’l-vücud’un irade-i külliyesine ve kudret-i mutlakasına hadsiz fiiller, hadsiz sadâlar, hadsiz dualar, hadsiz işler, hiçbir cihette ona ağır gelmez, birbirine mani olmaz. O Hâlık-ı Zülcelal’i meşgul etmez, şaşırtmaz. Bütününü birden görür, bütün sesleri birden işitir. Yakın uzak birdir. İsterse bütününü birinin imdadına gönderir. Her şey ile her şeyi görebilir, seslerini işitebilir ve her şey ile her şeyi bilir ve hâkeza…

Üçüncü Nokta: Hayatın pek mühim bir mahiyeti ve ehemmiyetli bir vazifesi var. Fakat o bahis, Hayat Penceresi’nde ve Yirminci Mektup’un Sekizinci Kelimesi’nde tafsili geçtiğinden ona havale edip yalnız bunu ihtar ederiz ki:

Hayatta hissiyat suretinde kaynayan memzuç nakışlar, pek çok esma ve şuunat-ı zatiyeye işaret eder. Gayet parlak bir surette Hayy-ı Kayyum’un şuunat-ı zatiyesine âyinedarlık eder. Şu sırrın izahı, Allah’ı tanımayanlara ve daha tam tasdik etmeyenlere karşı zamanı olmadığından kapıyı kapıyoruz.

Otuz İkinci Pencere

هُوَ الَّذٖٓى اَر۟سَلَ رَسُولَهُ بِال۟هُدٰى وَدٖينِ ال۟حَقِّ لِيُظ۟هِرَهُ عَلَى الدّٖينِ كُلِّهٖ وَ كَفٰى بِاللّٰهِ شَهٖيدًا قُل۟ يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ اِنّٖى رَسُولُ اللّٰهِ اِلَي۟كُم۟ جَمٖيعًا_نِ الَّذٖى لَهُ مُل۟كُ السَّمٰوَاتِ وَ ال۟اَر۟ضِ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ يُح۟يٖى وَ يُمٖيتُ

Şu pencere, sema-i risaletin güneşi, belki güneşler güneşi olan Hazret-i Muhammed aleyhissalâtü vesselâmın penceresidir. Şu gayet parlak ve pek büyük ve çok nurani pencere Otuz Birinci Söz olan Mi’rac Risalesi’yle, On Dokuzuncu Söz olan Nübüvvet-i Ahmediye aleyhissalâtü vesselâm Risalesi’nde ve on dokuz işaretli olan On Dokuzuncu Mektup’ta, ne derece nurani ve zâhir olduğu ispat edildiğinden, o iki Söz’ü ve o Mektup’u ve o Mektubun On Dokuzuncu İşaret’ini bu makamda düşünüp, sözü onlara havale edip yalnız deriz ki:

Tevhidin bir bürhan-ı nâtıkı olan Zat-ı Ahmediye aleyhissalâtü vesselâm risalet ve velayet cenahlarıyla, yani kendinden evvel bütün enbiyanın tevatürle icmalarını ve ondan sonraki bütün evliyanın ve asfiyanın icmakârane tevatürlerini tazammun eden bir kuvvetle bütün hayatında bütün kuvvetiyle vahdaniyeti gösterip ilan etmiş. Ve âlem-i İslâmiyet gibi geniş, parlak, nurani bir pencereyi, marifetullaha açmıştır. İmam-ı Gazalî, İmam-ı Rabbanî, Muhyiddin-i Arabî, Abdülkadir-i Geylanî gibi milyonlar muhakkikîn-i asfiya ve sıddıkîn o pencereden bakıyorlar, başkalarına da gösteriyorlar. Acaba böyle bir pencereyi kapatacak bir perde var mı? Ve onu ittiham edip bu pencereden bakmayanın aklı var mı? Haydi sen söyle!

Otuz Üçüncü Pencere

...اَل۟حَم۟دُ لِلّٰهِ الَّذٖٓى اَن۟زَلَ عَلٰى عَب۟دِهِ ال۟كِتَابَ وَلَم۟ يَج۟عَل۟ لَهُ عِوَجًا قَيِّمًا

الٓرٰ كِتَابٌ اَن۟زَل۟نَاهُ اِلَي۟كَ لِتُخ۟رِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ

Bütün geçmiş pencereler, Kur’an denizinden bazı katreler olduğunu düşün. Sonra Kur’an’da ne kadar âb-ı hayat hükmünde olan envar-ı tevhid var olduğunu kıyas edebilirsin. Fakat bütün o pencerelerin menbaı ve madeni ve aslı olan Kur’an’a gayet mücmel bir surette, gayet basit bir tarzda bakılsa dahi yine gayet parlak, nurani bir pencere-i câmiadır.

O pencere ne kadar kat’î ve parlak ve nurani olduğunu, Yirmi Beşinci Söz olan İ’caz-ı Kur’an Risalesi’ne ve On Dokuzuncu Mektup’un On Sekizinci İşaret’ine havale ediyoruz. Ve Kur’an’ı bize gönderen Zat-ı Zülcelal’in arş-ı Rahmanîsine niyaz edip deriz:

رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذ۟نَٓا اِن۟ نَسٖينَٓا اَو۟ اَخ۟طَا۟نَا

رَبَّنَا لَا تُزِغ۟ قُلُوبَنَا بَع۟دَ اِذ۟ هَدَي۟تَنَا

رَبَّنَا تَقَبَّل۟ مِنَّا اِنَّكَ اَن۟تَ السَّمٖيعُ ال۟عَلٖيمُ

وَ تُب۟ عَلَي۟نَا اِنَّكَ اَن۟تَ التَّوَّابُ الرَّحٖيمُ

İhtar

Şu Otuz Üç Pencereli olan Otuz Üçüncü Mektup, imanı olmayanı inşâallah imana getirir. İmanı zayıf olanın imanını kuvvetleştirir. İmanı kavî ve taklidî olanın imanını tahkikî yapar. İmanı tahkikî olanın imanını genişlettirir. İmanı geniş olana bütün kemalât-ı hakikiyenin medarı ve esası olan marifetullahta terakkiyat verir; daha nurani, daha parlak manzaraları açar.

İşte bunun için “Bir pencere bana kâfi geldi, yeter.” diyemezsin. Çünkü senin aklına kanaat geldi, hissesini aldı ise kalbin de hissesini ister, ruhun da hissesini ister. Hattâ hayal de o nurdan hissesini isteyecek. Binaenaleyh her bir pencerenin ayrı ayrı faydaları vardır.

Mi’rac Risalesi’nde asıl muhatap, mü’min idi; mülhid ikinci derecede istima’ makamında idi. Şu risalede ise muhatap, münkirdir; istima’ makamlarında mü’mindir. Bunu düşünüp öylece bakmalı.

Fakat maatteessüf mühim bir sebebe binaen şu mektup gayet süratle yazıldığından ve hattâ müsvedde halinde kaldığından, elbette bana ait olan tarz-ı ifadede müşevveşiyet ve kusurlar olacaktır. Nazar-ı müsamaha ile bakmalarını ve ellerinden gelirse ıslahlarını ve mağfiret ile bana dua eylemelerini ihvanlarımdan isterim.

وَالسَّلَامُ عَلٰى مَنِ اتَّبَعَ ال۟هُدٰى

وَال۟مَلَامُ عَلٰى مَنِ اتَّبَعَ ال۟هَوٰى

سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ

اَللّٰهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّم۟ عَلٰى مَن۟ اَر۟سَل۟تَهُ رَح۟مَةً لِل۟عَالَمٖينَ

وَ عَلٰى اٰلِهٖ وَ صَح۟بِهٖ وَ سَلِّم۟ اٰمٖينَ

---

Otuz İkinci Söz ⇐ | Sözler | ⇒ Lemaat

---