Yedinci Şuâ/fa

آیت الکبرا

Mühim bir ihtar ve bir ifade-i meram

Bu ehemmiyetli risalenin herkes her bir meselesini anlamaz. Fakat hissesiz de kalmaz. Büyük bir bahçeye giren bir kimsenin, o bahçenin bütün meyvelerine elleri yetişmez. Fakat eline girdiği miktar yeter. O bahçe yalnız onun için değil belki elleri uzun olanların hisseleri de var.

Bu risalenin fehmini işkâl eden beş sebep var:

Birincisi: Ben kendi müşahedatımı kendi fehmime göre ve kendim için yazdım. Sair kitaplar gibi başkalarının fehmine ve telakkisine göre yazmadım.

İkincisi: İsm-i a’zam cilvesiyle tevhid-i hakiki a’zamî bir surette yazıldığından, meseleleri hem gayet geniş hem gayet derin ve bazen çok uzun olduğundan herkes birden ihata edemez.

Üçüncüsü: Her bir mesele büyük ve uzun bir hakikat olması sebebiyle, hakikati parçalamamak için bazen bir sahife veya bir yaprak bir tek cümle olur. Bir tek delil hükmünde çok mukaddimat bulunur.

Dördüncüsü: Ekser meselelerinin her birisinin pek çok delilleri ve hüccetleri bulunduğundan bazen on, bazen yirmi delili bir tek bürhan yapmak cihetiyle mesele uzunlaşır; kısa fehimler kavramaz.

Beşincisi: Ben ramazanın feyziyle bu risalenin nurlarına mazhar olmaklığımla beraber, birkaç cihette halim perişan ve birkaç hastalıkla vücudum sarsıldığı bir zamanda acele yazılıp birinci müsvedde ile iktifa edildi. Hem yazdığım vakit, irade ve ihtiyarım ile olmadığını hissettiğimden, kendi fikrimle tanzim veya ıslah etmeyi muvafık görmediğim için bir parça fehmi işkâl edecek bir vaziyet aldı. Hem Arabî fıkralar içine çok girdi. Hattâ Birinci Makam baştan başa Arabî olduğundan içinden çıkarıldı, müstakil yazıldı.

Medar-ı kusur ve işkâl olan bu beş sebeple beraber, bu risalenin öyle bir ehemmiyeti var ki İmam-ı Ali (ra) keramat-ı gaybiyesinde bu risaleye “Âyet-i Kübra” ve “Asâ-yı Musa” namlarını vermiş. Risale-i Nur’un risaleleri içinde buna hususi bakıp nazar-ı dikkati celbetmiş. (*)

“El-Âyetü’l-Kübra”nın bir hakiki tefsiri olan bu Âyetü’l-Kübra Risalesi, Hazret-i İmam’ın (ra) tabirince “Asâ-yı Musa” namında “Yedinci Şuâ” kitabıdır.

Bu “Yedinci Şuâ” bir mukaddime ve iki makamdır. Mukaddimesi dört mesele-i mühimmeyi, Birinci Makamı Âyet-i Kübra’nın tefsirinden Arabî kısmını, İkinci Makamı onun bürhanlarını ve tercümesini ve mealini beyan ederler.

Bu gelen mukaddime lüzumundan fazla izah edilmekle beraber, bir derece uzun olması ihtiyarsız olmuştur. Demek, ihtiyaç var ki öyle yazdırıldı. Belki de bir kısım insanlar bu uzunu kısa görürler.

Said Nursî

MUKADDİME

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ

وَمَا خَلَق۟تُ ال۟جِنَّ وَال۟اِن۟سَ اِلَّا لِيَع۟بُدُونِ

Bu âyet-i uzmanın sırrıyla, insanın bu dünyaya gönderilmesinin hikmeti ve gayesi; Hâlık-ı kâinat’ı tanımak ve ona iman edip ibadet etmektir. Ve o insanın vazife-i fıtratı ve farîza-i zimmeti, marifetullah ve iman-ı billahtır ve iz’an ve yakîn ile vücudunu ve vahdetini tasdik etmektir.

Evet, fıtraten daimî bir hayat ve ebedî yaşamak isteyen ve hadsiz emelleri ve nihayetsiz elemleri bulunan bîçare insana, elbette o hayat-ı ebediyenin üssü’l-esası ve anahtarı olan iman-ı billah ve marifetullah ve vesilelerinden başka olan şeyler ve kemalâtlar, o insana nisbeten aşağıdır. Belki çoğunun kıymetleri yoktur.

Risale-i Nur’da bu hakikat kuvvetli bürhanlarla ispat edildiğinden, bu hakikati Risale-i Nur’a havale ederek yalnız o yakîn-i imanîyi bu asırda sarsan ve tereddüt veren iki vartayı dört mesele içinde beyan ederiz.

Birinci vartadan çare-i necat

İki meseledir:

Birinci Mesele: Otuz Birinci Mektup’un On Üçüncü Lem’a’sında tafsilen ispat edildiği gibi umumî meselelerde ispata karşı nefyin kıymeti yoktur ve kuvveti pek azdır.

Mesela, ramazan-ı şerifin başında hilâli görmek hususunda, iki âmî şahit hilâli ispat etseler ve binlerle eşraf ve âlimler “Görmedik.” deyip nefyetseler onların nefiyleri kıymetsiz ve kuvvetsizdir. Çünkü ispatta birbirine kuvvet verir, birbirine tesanüd ve icma var. Nefiyde ise bir olsa bin olsa farkları yoktur; herkes kendi başına kalır, infiradî olur.

Çünkü ispat eden harice bakar ve nefsü’l-emre göre hükmeder. Mesela, misalimizde olduğu gibi biri dese: “Gökte ay vardır.” Diğer arkadaşı parmağını oraya basar, ikisi birleşip kuvvetleşirler.

Nefiy ve inkârda ise nefsü’l-emre bakmaz ve bakamaz. Çünkü “Hususi olmayan ve has bir yere bakmayan bir nefiy ispat edilmez.” meşhur bir düsturdur. Mesela, bir şeyi dünyada var diye ben ispat etsem, sen de “Dünyada yok.” desen; benim bir işaretimle kolayca ispat edilebilen o şeyin sen nefyini yani ademini ispat etmek için bütün dünyayı aramak ve taramak ve göstermek, belki geçmiş zamanların her tarafını dahi görmek lâzım geliyor. Sonra “Yoktur, vuku bulmamıştır.” diyebilirsin.

Madem nefiy ve inkâr edenler nefsü’l-emre bakmazlar, belki kendi nefislerine ve akıllarına ve gözlerine bakıp hükmediyorlar. Elbette birbirine kuvvet veremezler ve zahîr olmazlar. Çünkü görmeye ve bilmeye mani olan perdeler, sebepler ayrı ayrıdırlar. Herkes “Ben görmüyorum, benim yanımda ve itikadımda yoktur.” diyebilir. Yoksa “Vakide yoktur.” diyemez. Eğer dese hususan umum kâinata bakan iman meselelerinde dünya kadar büyük bir yalan olur ki doğru diyemez ve doğrultulmaz.

Elhasıl, ispatta netice birdir, vâhiddir, tesanüd olur. Nefiyde ise bir değildir, müteaddiddir. Ya “yanımda ve nazarımda” veya “itikadımda” gibi kayıtların herkese göre taaddüdü ile neticeler dahi taaddüd eder, daha tesanüd olmaz.

İşte bu hakikat noktasında imana karşı gelen kâfirlerin ve münkirlerin kesretinin ve zâhiren çokluğunun kıymeti yoktur. Ve mü’minin yakînine ve imanına hiç tereddüt vermemek lâzım iken bu asırda Avrupa feylesoflarının nefiy ve inkârları, bir kısım bedbaht meftunlarına tereddüt verip yakînlerini izale ve saadet-i ebediyelerini mahvetmiş. Ve insandan her günde otuz bin adama isabet eden ölümü, mevt ve eceli bir terhis manasından çıkarıp idam-ı ebedî suretine çevirmiş. Kapısı kapanmayan kabir, daima idamını o münkire ihtar etmekle, lezzetli hayatını elîm elemlerle zehirliyor. İşte, iman ne kadar büyük bir nimet ve hayatın hayatı olduğunu anla!

İkinci Mesele: Bir fennin veya bir sanatın medar-ı münakaşa olmuş bir meselesinde, o fennin ve o sanatın haricindeki adamlar ne kadar büyük ve âlim ve sanatkâr da olsalar sözleri onda geçmez, hükümleri hüccet olmaz; o fennin icma-ı ulemasına dâhil sayılmazlar.

Mesela büyük bir mühendisin, bir hastalığın keşfinde ve tedavisinde bir küçük tabip kadar hükmü geçmez. Ve bilhassa maddiyatta çok tevaggul eden ve gittikçe maneviyattan tebâud eden ve nura karşı gabileşen ve kabalaşan ve aklı gözüne inen en büyük bir feylesofun münkirane sözü, maneviyatta nazara alınmaz ve kıymetsizdir.

Acaba yerde iken arş-ı a’zamı temaşa eden, hârika bir deha-yı kudsî sahibi olan ve doksan sene maneviyatta terakki edip çalışan ve hakaik-i imaniyeyi ilmelyakîn, aynelyakîn hattâ hakkalyakîn suretinde keşfeden Şeyh-i Geylanî (ks) gibi yüz binler ehl-i hakikatin ittifak ettikleri tevhidî ve kudsî ve manevî meselelerde, maddiyatın en dağınık ve kesretin en cüz’î teferruatına dalan ve sersemleşen ve boğulan feylesofların sözleri kaç para eder ve inkârları ve itirazları, gök gürültüsüne karşı sivrisineğin sesi gibi sönük olmaz mı?

Hakaik-i İslâmiyeye zıddiyet gösterip mübareze eden küfrün mahiyeti bir inkârdır, bir cehildir, bir nefiydir. Sureten ispat ve vücudî görülse de manası ademdir, nefiydir.

İman ise ilimdir, vücudîdir, ispattır, hükümdür. Her bir menfî meselesi dahi bir müsbet hakikatin unvanı ve perdesidir.

Eğer imana karşı mübareze eden ehl-i küfür, gayet müşkülat ile menfî itikadlarını kabul-ü adem ve tasdik-i adem suretinde ispat ve kabul etmeye çalışsalar o küfür, bir cihette yanlış bir ilim ve hata bir hüküm sayılabilir. Yoksa irtikâbı çok kolay olan yalnız adem-i kabul ve inkâr ve adem-i tasdik ise cehl-i mutlaktır, hükümsüzlüktür.

Elhasıl, itikad-ı küfriye iki kısımdır:

Birisi: Hakaik-i İslâmiyeye bakmıyor. Kendine mahsus yanlış bir tasdik ve bâtıl bir itikad ve hata bir kabuldür ve zalim bir hükümdür. Bu kısım bahsimizden hariçtir. O bize karışmaz, biz de ona karışmayız.

İkincisi: Hakaik-i imaniyeye karşı çıkar, muaraza eder. Bu dahi iki kısımdır:

Birisi: Adem-i kabuldür. Yalnız ispatı tasdik etmemektir. Bu ise bir cehildir, bir hükümsüzlüktür ve kolaydır. Bu da bahsimizden hariçtir.

İkincisi: Kabul-ü ademdir. Kalben, ademini tasdik etmektir. Bu kısım ise bir hükümdür, bir itikaddır, bir iltizamdır. Hem iltizamı için nefyini ispat etmeye mecburdur.

Nefiy dahi iki kısımdır:

Birisi: “Has bir mevkide ve hususi bir cihette yoktur.” der. Bu kısım ise ispat edilebilir. Bu kısım da bahsimizden hariçtir.

İkinci kısım ise: Dünyaya ve kâinata ve âhirete ve asırlara bakan imanî ve kudsî ve âmm ve muhit olan meseleleri nefiy ve inkâr etmektir. Bu nefiy ise –birinci meselede beyan ettiğimiz gibi– hiçbir cihetle ispat edilmez. Belki kâinatı ihata edecek ve âhireti görecek ve hadsiz zamanın her tarafını temaşa edecek bir nazar lâzımdır, tâ o gibi nefiyler ispat edilebilsin.

İkinci varta ve çare-i necat

Bu dahi iki meseledir:

Birincisi: Azamet ve kibriya ve nihayetsizlik noktasında, ya gaflete veya masiyete veya maddiyata dalmak sebebiyle darlaşan akıllar, azametli meseleleri ihata edemediklerinden bir gurur-u ilmî ile inkâra saparlar ve nefyederler. Evet, o manen sıkışmış ve kurumuş akıllarına ve bozulmuş ve maneviyatta ölmüş olan kalplerine, çok geniş ve derin ve ihatalı olan imanî meseleleri sığıştıramadıklarından, kendilerini küfre ve dalalete atarlar, boğulurlar.

Eğer dikkatle kendi küfürlerinin içyüzüne ve dalaletlerinin mahiyetine bakabilseler görecekler ki imanda bulunan makul ve lâyık ve lâzım olan azamete karşı, yüz derece muhal ve imkânsızlık ve imtina o küfrün altında ve içindedir.

Risale-i Nur yüzer mizan ve muvazenelerle, bu hakikati iki kere iki dört eder derecesinde kat’î ispat etmiş. Mesela, Cenab-ı Hakk’ın vücub-u vücudunu ve ezeliyetini ve ihatalı sıfatlarını azametleri için kabul edemeyen adam, ya hadsiz mevcudata, belki nihayetsiz zerrelere, o vücub-u vücudu ve ezeliyeti ve uluhiyet sıfatlarını vermekle küfrünü itikad edebilir. Veyahut ahmak sofestaîler gibi hem kendini hem kâinatın vücudunu inkâr ve nefyetmekle akıldan istifa etmelidir.

İşte bunun gibi bütün hakaik-i imaniye ve İslâmiye, kendilerinin şe’nleri ve muktezaları olan azamete istinad ederek, karşılarındaki küfrün dehşetli muhalatından ve vahşetli hurafatından ve zulmetli cehalatından kurtarıp kemal-i iz’an ve teslimiyetle selim kalplerde ve müstakim akıllarda yerleşirler.

Evet, ezan ve namaz gibi ekser şeair-i İslâmiyede kesretle اَللّٰهُ اَك۟بَرُ اَللّٰهُ اَك۟بَرُ ۝ اَللّٰهُ اَك۟بَرُ اَللّٰهُ اَك۟بَرُ azamet ve kibriyasını her vakit ilanı hem اَل۟عَظَمَةُ اِزَارٖى وَ ال۟كِب۟رِيَاءُ رِدَائٖى hadîs-i kudsînin fermanı hem “Cevşenü’l-Kebir” münâcatının seksen altıncı ukdesinde:

يَا مَن۟ لَا مُل۟كَ اِلَّا مُل۟كَهُ ۝ يَا مَن۟ لَا يُح۟صِى ال۟عِبَادُ ثَنَائَهُ ۝

يَا مَن۟ لَا تَصِفُ ال۟خَـلَائِقُ جَلَالَهُ ۝ يَا مَن۟ لَا تَنَالُ ال۟اَو۟هَامُ كُن۟هَهُ ۝

يَا مَن۟ لَا يُد۟رِكُ ال۟اَب۟صَارُ كَمَالَهُ ۝ يَا مَن۟ لَا يَب۟لُغُ ال۟اَف۟هَامُ صِفَاتَهُ ۝

يَا مَن۟ لَا يَنَالُ ال۟اَف۟كَارُ كِب۟رِيَائَهُ ۝ يَا مَن۟ لَا يُح۟سِنُ ال۟اِن۟سَانُ نُعُوتَهُ ۝

يَا مَن۟ لَا يَرُدُّ ال۟عِبَادُ قَضَائَهُ ۝ يَا مَن۟ ظَهَرَ فٖى كُلِّ شَى۟ءٍ اٰيَاتُهُ ۝

سُب۟حَانَكَ يَا لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اَن۟تَ ال۟اَمَانُ ال۟اَمَانُ نَجِّنَا مِنَ النَّارِ

diye olan gayet ârifane münâcat-ı Ahmediyenin (asm) beyanı gösteriyor ki azamet ve kibriya lüzumlu bir perdedir.

آیت الکبرا

مشاهدات سیاحی‏ست که درباره آفریدگار خویش از

تُسَبِّحُ لَهُ السَّمٰوَاتُ السَّب۟عُ وَال۟اَر۟ضُ وَمَن۟ فٖيهِنَّ وَ اِن۟ مِن۟ شَى۟ءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَم۟دِهٖ وَلٰكِن۟ لَا تَف۟قَهُونَ تَس۟بٖيحَهُم۟ اِنَّهُ كَانَ حَلٖيمًا غَفُورًا()

در بسیاری از آیات قرآن مانند آیه کریمه فوق، برای معرفی آفریدگار عالم هستی ابتدا از «سماوات» یاد می‏شود که همه، چون صحیفه توحید همواره با حیرت به آن نگاه می‏کنند و با ذوق و شوق به مطالعه آن می‏پردازند؛ لذا مناسب است ما هم بحث مان را با آن آغاز کنیم.

آری، مسافری که قدم به مسافرخانه این دنیا می‏گذارد در صورتی که چشمان خود را بگشاید با مهمان خانه‏‏یی بسیار کریمانه و نمایشگاهی هنرمندانه و اردوگاه و تعلیم گاهی در اوج شکوه، و تماشاگهی به غایت شوق انگیز و حیرت آور و مطالعه گاهی معنادار و حکیمانه مواجه می‏شود و در حالی که به شدت کنجکاو دانستن و شناختن سلطان این مملکت با شکوه و مؤلف این کتاب کبیر و صاحب این مسافرخانه زیباست، پیش از هرچیز آسمان در آن جلب توجه می‏کند که مُزین به نور است و زبان حالش چنین می‏باشد: «به من نگاه کن، آن چه را در جستجویش هستی به تو معرفی خواهم کرد!» و مسافر نگاه می‏کند و ظهور ربوبیت را می‏بیند که:

صدها هزار جرم آسمانی را که قسمی از آن‏ها هزار مرتبه بزرگ‏تر از زمین ماست و سرعت برخی از آن اجرام بزرگ هفتاد برابر بیش‏تر از گلوله توپ می‏باشد، بدون ستون بر فراز آسمان نگاه داشته است، بدون آن که سقوط کنند یا با یک‏دیگر برخوردی داشته باشند و با سرعتی فوق‏العاده همراه هم می‏گرداند؛ ربوبیتی که ستارگان بی‏شماری را چون چراغ‏هایی بدون سوخت و همواره روشن، مدام درحال نورافشانی قرار داده است؛ ربوبیتی که انبوه ستارگان را بدون آن که اِخلال و سر و صدایی ایجاد شود اداره می‏کند و بی‏آن که موجب سرپیچی این آفریدگان بسیار بزرگ شود وظایفی چون مسؤولیت ماه و خورشید برعهده آن‏ها نهاده و به کار گرفته است؛ ربوبیتی که آن‏ها را در فاصله بی‏نهایت دوری که ارقام محاسباتش حتی در دایره دو قطب نمی‏گنجد در زمانی معین و با نیرویی واحد و با شیوه‏‏یی مشخص و در یک صورت و با یک فطرت همراه هم و بی‏کم و کاست در تصرف خود دارد، و حاملان آن قوای متجاوز را بی‏آن که تجاوزی کنند مطیع قانون قرار می‏دهد و بدون آن که اجازه دهد لکه‏‏یی بر پهنه آسمان بنشیند آن را درخشان و نورانی و پاکیزه می‏دارد و با رزمایشی چون رزمایش ارتشی منظم آن را تدبیر می‏کند و با گردش زمین صورت‏های حقیقی و خیالی رزمایش عظیم مذکور را هرشب و هر سال چون پرده سینما در مقابل دیدگان تماشاگران قرار می‏دهد.

حقیقتی مرکب از تسخیر و تدبیر و اداره و تنظیم و تنظیف و موظف کردن در متن فعالیت ربوبیت مزبور، بر عظمت و احاطه خالق آسمان و وجوب وجود و وحدت او و وجود ظاهرتر از آسمان او بالمشاهده گواهی می‏دهد. این است که در نخستین مرتبه مقام اول گفته شده است:

«لَا اِلهَ اِلَّا اللهُ الوَاجِبُ الوُجُودِ الَّذی دَلَّ عَلی وُجُوبِ وُجُودِهِ فِی وَحدَتِهِ السَّموَاتُ بِجَمِیعِ مَا فِیهَا بِشَهَادَة عَظَمَةِ اِحَاطَةِ حَقِیقَةِ التَّسخِیرِ وَ التَّدبِیرِ وَ التَّدوِیرِ وَ التَّنظِیمِ وَ التَّنظِیفِ وَ التَّوظِیفِ الوَاسِعَةِ المُکَمَّلةِ بِالمُشَاهَدَةِ.»

آن گاه فضا که محشر عجایب است و «جَو سماء» خوانده می‏شود گفتگوی رعدآمیزی می‏کند و فریاد بر می‏آورد: «به من نگاه کن! آن چه را با کنجکاوی در پی‏اش بودی و کسی را که تو را بدین جا فرستاد با من می‏توانی بشناسی و بیابی.» مسافر به چهره ابرو درهم کشیده اما مهربانش چشم می‏دوزد و صدای مدهوش کننده اما بشارت آمیزش را می‏شنود و می‏بیند:

ابری که در میان زمین و آسمان معلق است به طرز کاملاً حکیمانه و رحیمانه‏‏یی بوستان زمین را آبیاری کرده، و اهالی زمین را با آب حیات سیراب می‏کند و از دما یعنی شدت حرارت زیستن می‏کاهد و بنا بر نیاز به یاری هرکس در هرسو می‏شتابد. همین ابر سهمناک و بزرگ با انجام وظایف متعددی چون آن چه گفته شد، مانند ارتشی منظم که با فرمان امیرخود در یک لحظه آشکار یا پنهان می‏شود، از دیده نهان می‏گردد، و گویی همه اجزایش برای استراحت به کناری می‏روند؛ طوری که هیچ اثری از آن باقی نمی‏ماند. سپس، وقتی دستور «آماده برای باران» را گرفت در عرض یک ساعت و شاید چند دقیقه دوباره جمع می‏شود و پهنه آسمان را پر می‏کند، و گوش به امر فرمانده منتظر می‏ماند.

مسافر آن گاه باد را می‏نگرد و هوا را می‏بیند که با وظایفی به غایت حکیمانه و کریمانه به کار گرفته شده است؛ طوری که گویا هر ذره‏‏یی از ذرات به ظاهر فاقد ادراک هوا، گوش به فرمان اوامر سلطان عالم هستی‏ست و آن‏ها را درمی‏یابد و به هیچ یک از آن‏ها بی‏توجهی نمی‏کند، و با اتکا به قدرت فرمانده کارها را طوری با نظم و ترتیب انجام می‏دهد که گویی برای تنفس تمام اهالی زمین و برای انتقال حرارت و نور و مواردی چون الکتریسیته و اصوات موردنیاز ذی حیاتان و برای واسطه شدن در امر تلقیح نباتات خدمات و وظایفی برعهده دارد و در این راه توسط دستی غیبی به شکل کاملاً آگاهانه و علیمانه و حیات بخشی به کار گرفته می‏شود.

بعد به باران نگاه می‏کند و می‏بیند در آن قطرات لطیف و درخشان و دلنشینی که از خزانه رحمتی غیبی فرستاده می‏شود چنان هدایا و وظایف رحمانی وجود دارد که گویا رحمت، تجسم یافته و به صورت قطره‏های باران از خزانه ربّانی جاری شده است؛ این است که باران را «رحمت» نامیده‏اند.

سپس رعد و برق را می‏نگرد و به صدای آن‏ گوش فرا می‏دهد؛ می‏بیند که مشغول خدمت رسانی‏های عجیب و غریبی هستند.

آن گاه چشم برمی کشد و به عقل خویش رجوع می‏کند و چنین زمزمه می‏کند: ابر بی‏جانی که چون پنبه‏ی زده شده است شکی نیست که چیزی از ما نمی‏داند و این طور نیست که به ما رحم کرده به یاری مان بشتابد. تردیدی نیست که بدون فرمان ظاهر نمی‏شود و از دیده پنهان نمی‏گردد. مطمئناً به امر فرماندهی کاملاً توانا و رحیم حرکت می‏کند، بی‏آن که ردی از خود به جای بگذارد پنهان می‏شود و آن گاه به یکباره ظاهر می‏گردد، شروع به انجام وظیفه خود می‏کند و با فرمان سلطانی کاملاً فعال و متعالی و بسیار جمیل و باشکوه و با اتکا به قدرت او همواره پهنه آسمان دنیا را پر و خالی می‏کند و به شکل تخته سیاهی که نوشته‏هایی از حکمت روی آن نگاشته شده سپس پاک شده تبدیل کرده و به صورت لوح محو و اثبات یا حشر و قیامت درمی آورد. ابر با تدبیر حاکم مدبری که به غایت لطیف است و دارای احسان و بسیار کریم و بنده نواز، بر باد می‏نشیند و خزاین کوه سان باران را نیز می‏نشاند و به جاهایی که نیازمند آن هستند می‏رساند. گویا به آن‏ها ترحم می‏کند، می‏گرید و با قطرات اشک خود آن‏ها را با گُل‏ها می‏خنداند، از شدت گرمای خورشید می‏کاهد و اسفنج وار بر بوستان‏هایشان آب می‏پراکند و چهره زمین را می‏شوید و پاکیزه می‏دارد.

مسافر کنجکاو خطاب به عقل خویش می‏گوید: صدها هزار احسان و یاری و کار هنرمندانه، حکیمانه و رحیمانه را می‏بینم که با صورت ظاهری ابرِ در ظاهر بی‏جان و بی‏ادراک و بی‏هدف و همواره در تلاطم، و بی‏بهره از ثبات حاصل می‏گردد، این امر به طور بدیهی اثبات می‏کند باد پرتحرک، این خدمتکار همواره فعال به خودی خود حرکتی ندارد، بلکه حرکتش براساس فرمان آمری به غایت دانا و توانا و بسیار حکیم و کریم صورت می‏گیرد.

گویا هر ذره آن بر انجام هر کاری آگاه است؛ و هم‏چون سربازی که دستور فرمانده خود را می‏فهمد و گوش به فرمان اوست، مطیع اوامر ربّانی جاری در هواست؛ و در تأمین مواد لازم برای تنفس حیوانات و زندگانی آن‏ها، و باروری گیاهان و رشد و نمو و ادامه حیات شان، و حرکت ابرها و تدبیر امورشان، و سیر و سیاحت کشتی‏های بادی، و مخصوصاً در تولید اصوات و گفتگو با تلفن و تلگراف بی‏سیم و رادیو فعال است و علاوه بر خدمات عام و خاصی این چنین، ذرات متشکل از دوعنصر بسیط و شبیه هم، چون ازت و اکسیژن در هوا، و هزاران جلوه کاملاً منظم آفرینش ربّانی بر روی زمین، توسط دستی حکیمانه اداره می‏شوند.

براساس تصریح آیه :

وَتَص۟رٖيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ ال۟مُسَخَّرِ بَي۟نَ السَّمَٓاءِ وَال۟اَر۟ضِ () فقط و فقط پروردگار ذوالجلال و الاکرامی که واجب الوجود است و قادر بر انجام هرکاری و عالِم بر هر چیزی؛ باد را به کار می‏گیرد و موجب ظهور هزاران جلوه ربّانی می‏گردد و با تسخیر ابرها نیز امور رحمانی بی‏شماری را حاصل می‏گرداند و هوا را به صورت فعلی ایجاد می‏کند.

او آن گاه به باران نگاه می‏کند و می‏بیند باران به تعداد دانه‏هایش سود و منفعت و به تعداد قطراتش جلوه‏های رحمانی و به تعداد رشحاتش حکمت دارد. آن قطرات زیبا و لطیف و مبارک چنان منظم و دل انگیز آفریده می‏شوند، مخصوصاً تگرگ‏های فصل تابستان آن قدر نظم و انتظام دارند، که بادهای شدید توفان زا هم قادر به از بین بردن تعادل و انتظام آن‏ها نیست؛ بادها باعث برخورد قطره‏ها با یک‏دیگر نشده و موجب به وجود آمدن توده‏های زیان بار نمی‏شوند. این آب که در بسیاری از امور حکیمانه مانند این قبیل موارد کاربرد دارد از ترکیب دو عنصر بسیط و در ظاهر فاقد ادراک هیدروژن و اکسیژن حاصل می‏گردد و در حیات موجودات نقش اساسی دارد، با شعور و حکمت، هزاران خدمت ارائه می‏کند و در صنایع گوناگون به کار گرفته می‏شود. بی‏تردید باید گفت باران که صورت مجسم رحمت الهی‏ست در خزانه غیبی رحمت رحمان رحیم به وجود می‏آید و با نزول خود آیه زیر را به لحاظ محتوا تفسیر می‏کند:

وَهُوَ الَّذٖى يُنَزِّلُ ال۟غَي۟ثَ مِن۟ بَع۟دِ مَا قَنَطُوا وَيَن۟شُرُ رَح۟مَتَهُ()

آن گاه به صدای رعد گوش فرا می‏دهد و برق را می‏بیند. مشاهده می‏کند که این دو حادثه عجیب آسمانی محتوای آیات: وَيُسَبِّحُ الرَّع۟دُ بِحَم۟دِهٖ()، يَكَادُ سَنَا بَر۟قِهٖ يَذ۟هَبُ بِال۟اَب۟صَارِ() را به صورت مجسم تفسیر می‏کنند و خبر بارش باران را به نیازمندان بشارت می‏دهند.

آری، فضا را به یکباره و از هیچ، با صدایی مهیب به سخن واداشتن و با نور و آتشی فوق‏العاده ظلمات آن را با روشنایی پر کردن، و ابرها را که مانند کوهی از پنبه‏اند به مثابه تلمبه‏‏یی برای آب و برف و تگرگ روشن کردن، اوضاع حکیمانه و غریبی‏ست که بر سر انسان غافل ضربه می‏زند، و هشدار می‏دهد و می‏گوید: «سر بر افراز، و به کارهای ذات فعال و قدرتمندی بنگر که می‏خواهد خود را بشناساند! همان طور که تو رها شده و یله نیستی، این حوادث نیز نمی‏توانند خود به خود ایجاد شوند، هر یک از آن‏ها شتابان در پی ایفای وظیفه‏‏یی حکیمانه‏اند و از سوی تدبیر کننده‏‏یی حکیم به کار گرفته شده‏اند»

مسافر کنجکاو گواهی آشکار و متعالی حقیقتی مرکب از تسخیر ابر، تصریف باد، نزول باران و تدبیر اوضاع جوی را می‏شنود و می‏گوید: «آمنتُ بالله»

در دومین مرتبه مقام نخست بیانِ «لَا اِلهَ الاَّ اللهُ الوَاجِبُ الوُجُودِ الَّذی دَلَّ عَلی وُجُوبِ وُجُودِهِ الجَوُّ بِجَمِیعِ مَا فِیِه بِشَهَادَةِ عَظَمَةِ اِحَاطَةِِ حَقِیقَةِ التَّسخِیِر وَ التَّصرِیفِ و التَّنزِِیلِِ وَ التَّدبِیِر الوَاسِعَةِ المُکَمَّلَةِ بِالمُشَاهَدَةِ»

نشان دهنده مشاهدات مسافر مذکور از اوضاع جوّی‏ست.()

سپس کره زمین با زبان حال خود خطاب به آن مسافر اندیشمند که با سیاحت فکری مأنوس شده است می‏گوید: «تو را به فضا و آسمان و هوا چه کار؟ بیا تا آن چه در جستجویش هستی به تو معرفی کنم. به مسؤولیت‏های من بنگر و صفحات مرا برخوان!» او نیز نگاه می‏کند

و می‏بیند که زمین همانند عارف مجذوب مولوی با دو حرکت خویش، دایره‏‏یی را که مدار حصول فصل‏ها و سال‏ها و روزهاست در اطراف حشر اعظم رسم می‏کند و صدهزار نوع از جانداران را به همراه ارزاق و مایحتاج‏شان در خود جای داده و چون سفینه‏‏یی ربانی، باشکوه و مُسخر در دریای بیکران فضا در کمال تعادل و نظم در حال گردش است و حول خورشید سیاحت می‏کند.

بعد به صفحاتش نگاه می‏کند و می‏بیند که صفحات هر باب با هزاران آیه، پروردگار زمین را معرفی می‏کند. چون وقت لازم برای مطالعه همه صفحات را ندارد، تنها به یکی از صفحات آن که مربوط به زنده شدن و تدبیر امور جانداران در فصل بهار است می‏پردازد.

می‏بیند صورت افراد بی‏شمارِ صد هزار نوع، از ماده‏‏یی بسیط به شکل بسیار منظمی می‏شکفد و بسیار مهربانانه رشد و نمو می‏یابد؛ و می‏بیند دانه برخی از آن‏ها به شکل کاملاً اعجاز انگیزی بال و پر گشوده و با به پرواز درآمدن تکثیر و بسیار مدبرانه اداره می‏شوند؛ و به شکل مشفقانه‏‏یی تغذیه شده، و غذای خود را می‏خورند و آن گاه انواع بی‏شمار و مختلف رزق و روزی خوشمزه و لذیذ را کاملاً رحیمانه و رزاقانه از هیچ یا از خاک خشک و از ریشه‏ها و دانه‏هایی شبیه به هم و به سختی استخوان و قطرات آب می‏پرورد. هر بهار چون واگنی هزاران نوع خوردنی و مایحتاج را از خزانه غیب با نظم تمام تحویل می‏گیرد و در اختیار موجودات قرار می‏دهد.

مخصوصاً کنسروهای شیر در مجموعه ارزاق مذکور که برای کودکان تأمین و ارسال می‏شود و سینه‏های مادران مهربان که منبع شیری شیرین و دلنشین می‏گردد، چنان آمیخته با شفقت و مرحمت و حکمت است که بالبداهه اثبات می‏کند جلوه‏‏یی از رحمت و احسان مشفقانه و مربیّانه خدایی رحمان و رحیم است.

خلاصه این که صفحه حیات بخش بهار علاوه بر آن که صدها هزار نمونه از حشر اعظم را نشان می‏دهد، آیه:

فَان۟ظُر۟ اِلٰٓى اٰثَارِ رَح۟مَتِ اللّٰهِ كَي۟فَ يُح۟يِى ال۟اَر۟ضَ بَع۟دَ مَو۟تِهَا اِنَّ ذٰلِكَ لَمُح۟يِى ال۟مَو۟تٰى وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَى۟ءٍ قَدٖيرٌ()

را به صورت مجسم و بسیار درخشانی تفسیر می‏کند؛ این آیه هم معانی صفحه مزبور را به شکل معجزه آسایی بیان می‏دارد.

مسافر دریافت که همه صفحات زمین به نسبت قوّت و بزرگی‏شان «لا اله الا هو» می‏گویند.

آری، به گواهی مختصر فقط وجهی از وجوه بیست گانه صفحه‏‏یی از صفحات کره زمین که بیش از بیست صفحه است، در معنای مشاهدات مسافر از وجوه صفحات دیگر است که در مرتبه سوم مقام نخست گفته شده است:

«لَا اِلهَ الاَّ اللهُ الوَاجب الوُجُودِ الَّذی دَلَّ عَلی وُجُوبِ وُجُودِهِ فِی وَحدَتِةِ الَارضُ بِجَمِیعِ مَا فِیهَا وَ مَا عَلَیهَا بِشَهَادَةِ عَظَمَةِ اِحَاطَةِ حَقِیقَةِ التَّسخِیرِ وَ التَّدبِیِر وَ التَّربِیَةِ وَ الفَتَّاحِیَّةِ وَ تَوزِیعِ البُذُورِ وَ المُحَافَظَةِ وَ الادَارَةِ وَ الاعَاشَةِ لِجَمیعِ ذَوِی الحَیَاةِ وَ الَّرحمَانِیَّةِ وَ الرَّحیِِمیَّةِ العَامَّةِ الشَّامِلَةِ المُکَمَّلَةِ بِالمُشَاهَدَةِ.»

مسافر اندیشمند هم چنان صفحات را مطالعه می‏کند و ایمانش که کلید سعادت است قوی‏تر می‏شود، و معرفت او نیز که کلید ترقی و پیشرفت معنوی‏ست فزونی می‏یابد، و حقیقت ایمان به الله که پایه و اساس همه کمالات است درجه‏‏یی دیگر تقویت می‏یابد، لذات و ذوق‏های معنوی فراوانی نصیبش می‏گرداند و به این ترتیب کنجکاوی او را به شدت تحریک می‏کند؛ لذا در همان حال که به درس‏های کامل و قطعی زمین و آسمان و هوا گوش فرا داده است هَل۟ مِن۟ مَزٖيدٍ() می‏گوید و ذکر جذب کننده دریاها و رودخانه‏های پر جوش و خروش را می‏شنود و صدای حزین و گوش نواز آن‏ها را ادراک می‏کند که با زبان حال و قال می‏گویند: «به ما هم بنگر و ما را هم مطالعه کن.» او نیز نگاه می‏کند

و می‏بیند دریاها با حیاتی که دارند مدام در حال تلاطمند و با حالات ریزش و چیرگی که در فطرتشان هست زمین را در احاطه خود گرفته‏اند و همراه با کره زمین بسیار باسرعت در یک سال، دایره‏‏یی بیست و پنج هزارساله را درمی نوردند و با این حال نه متلاشی می‏شوند، نه می‏ریزند و نه به اراضی و خاک اطراف تجاوزی می‏کنند. معلوم می‏شود تحت فرمان ذاتی به غایت عظیم و قدرتمند محافظت می‏شوند، می‏گردند و در جای خود باقی می‏مانند.

او آن گاه متوجه درون دریاها می‏شود و می‏بیند گذشته از گوهرهای بسیار زیبا و منظم، تولد و مرگ و اداره و تغذیه هزاران نوع موجود در دریا به شکل دقیقی جریان دارد؛ حال و روزشان و غذاهایشان را می‏بیند که از شن و ماسه‏‏یی ساده و آب تولید می‏شود و آن چنان عالی‏ست که بالبداهه موجب اثبات وجود قدیر ذوالجلال و رحیم ذوالجمالی می‏گردد که آن‏ها را اداره و غذایشان را تأمین می‏کند.

مسافر سپس به رودها می‏نگرد، می‏بیند وظایف و منافع و ورودی و خروجی آن‏ها چنان حکیمانه و رحیمانه است که بالبداهه اثبات می‏کند همه رودها و چشمه‏ها و نهرها و رودخانه‏های بزرگ از خزانه رحمت رحمان ذوالجلال و الاکرام سرچشمه می‏گیرند. میزان ذخیره و مصرف به حدی‏ست که حتی روایت شده است «چهار نهر از بهشت سرچشمه می‏گیرد.» یعنی چون کاملاً فوق اسباب ظاهری هستند از خزانه بهشتی معنوی و منبع فیضی غیبی و جاودان جاری می‏شوند.

برای مثال رود مبارک نیل که شنزار مصر را به بهشت تبدیل می‏کند، در جنوب از کوهی که جبل القمر خوانده می‏شود همواره چون دریایی کوچک و همیشگی جریان می‏یابد. اگر مقدار آبی که از این نهر در شش ماه برداشت می‏شود یک جا جمع و منجمد شود از کوه مذکور بزرگ‏تر خواهد شد؛ در حالی که منبع و قطعه زمینی که از کوه مذکور به این آب اختصاص داده شده، یک ششم آن هم نمی‏شود. مقدار آبی که وارد نیل می‏شود نیز با توجه به بارش اندک در آن منطقه گرم و تشنه بودن خاک ناچیز است و بی‏شک قادر به تنظیم موازنه لازم نیست، لذا گفته می‏شود نیل مبارک به صورت فوق العاده، از بهشتی غیبی سرچشمه می‏گیرد؛ این امر، روایت ذکر شده را بامعنا و حقیقتی زیبا ثابت می‏سازد.

مسافر به این ترتیب یک هزارم حقایق دریاگونه رودخانه‏ها و دریاها را می‏بیند و شهادت‏شان را مشاهده می‏کند و پی می‏برد که آن‏ها با قدرتی به نسبت بزرگی همه دریاها ذکر «لا اله الا هو» بر زبان جاری کرده و به تعداد مخلوقات دریاها بر این شهادت، گواه نشان می‏دهند. در مقام شهادت عام رودها و دریاهاست که در مرتبه چهارم مقام نخست گفته شده است:

«لاَ اِلهَ اِلاَّ اللهُ الوَاجِبُ الوُجُودِ الَّذی دَلَّ عَلی وُجُوبِ وُجُودِهِ فِی وَحدَتِهِ جَمیِعُ البِحَار وَ الاَنهَارِ بِجَمیِعِ مَافیِهَا بِشَهَادَةِ عَظَمَةِ اِحَاطَة حَقِیقَةِ التَّسخِیِر وَ المُحَافَظَةِ وَ الاِدِّخَار وَ الادَارَةِ الوَاسِعَةِ المُنَتظَمَةِ بِالمُشَاهَدَةِ»

آن گاه کوه‏ها و صحراها مسافری را که در سیاحت فکری به سر می‏برد به خود می‏خوانند و به او می‏گویند: «صفحات ما را بخوان» او نیز نگاه می‏کند و می‏بیند

وظایف کلی و خدمات عام کوه‏ها آن قدر حکیمانه و عظیم است که عقول را دچار حیرت می‏کند. مثلاً می‏بیند کوه‏ها به امر الهی از دل زمین سربرمی آورند و دگرگونی و غضب و هیجان‏های زمین را که بر اثر انقلابات داخلی رخ می‏دهد به بیرون هدایت می‏کنند و موجب آرامش آن می‏شوند؛ زمین با فوران کوه‏ها و منافذی که در آن‏ها هست تنفس می‏کند و از تکان‏های زیان بار و زلزله‏های خانمان سوز نجات می‏یابد و راحتی و آرامش سکنه خود را در چرخش خویش از بین نمی‏برد.

گویی همان طور که ستون‏ها در کشتی موجب حفاظت آن در مقابل تکان‏های شدید می‏شود و تعادل آن را حفظ می‏کند کوه‏ها نیز برای کشتی زمین، ستون‏هایی پر از خزانه‏اند؛ این معنا در بسیاری از آیات قرآن معجزبیان هم‏چون آیات زیر آمده است:

وَ ال۟جِبَالَ اَو۟تَادًا ۝ وَاَل۟قَي۟نَا فٖيهَا رَوَاسِىَ ۝()

به همین ترتیب، هر نوع آب و منبع و معدن و مواد و داروی مورد نیاز موجودات، آن قدر حکیمانه و مدبّرانه و کریمانه و با احتیاط در درون کوه‏ها ذخیره و نگهداری می‏شود که توجه بدان بالبداهه اثبات می‏کند که خدمتکار خزائن و انبار قدیری با قدرتی بی‏نهایت و حکیمی با حکمتی بی‏پایان می‏باشند.

مسافر وظایف و حکمت‏های فراوان کوه‏ها و صحراها را با همین دو مورد قیاس می‏کند و با عموم حکمت‏های صحراها و کوه‏ها، گواهی و ذکر توحیدی آن‏ها یعنی «لا اله الا هو» را مخصوصاً با توجه به ذخایر احتیاطی، به قوت و ثبات کوه‏ها و وسعت و بزرگی صحراها می‏شنود و می‏بیند و «آمنتُ بالله» می‏گوید.

برای بیان همین معناست که در مرتبه پنجم مقام نخست گفته شده است:

«لاَ اِلهَ الاَّ اللهُ الوَاجِبُ الوُجُودِ الَّذی دَلَّ عَلی وُجُوبِ وُجُودِهِ جَمِیعُ الجِبَالِ وَ الصَّحَاری بِجَمِیعِ مَافِیهَا وَ عَلَیهَا بِشَهَادَةِ عَظَمَةِ اِحَاطَةِ حَقِیقَةِ الادِّخَارِ وَ الادَارَةِ َ نَشرِ البُذُورِ وَ المُحَافَظَةِ وَ التِّدبِیِر الاِحتِیَاطِیَّةِ الَّرَّبانِیَّة الوَاسِعَةِ العَامَّةِ المُنتَظَمَةِ المُکَمَّلَةِ بِالمُشَاهَدَةِ»

آن گاه مسافر در حالی که در کوه‏ها و صحراها اندیشمندانه سیر می‏کند دریچه دنیای درختان و گیاهان به رویش گشوده می‏شود. او را به داخل می‏خوانند و می‏گویند: «داخل شو و نوشته‏های ما را بخوان» او نیز وارد می‏شود

و با مجلس باشکوه تهلیل و توحید و حلقه ذکر و شُکر رو به رو می‏گردد. مسافر از زبان حال همه نباتات و درختان درمی یابد که در حال گفتن «لا اله الا الله» هستند. او سه حقیقت کلی و بزرگ را مشاهده می‏کند که برگفتن «لا اله الا الله» از سوی تمام گیاهان و درختان پرثمر با زبان فصیح و موزون برگ‏ها، سخن شکوفه‏های زیبا و تزیین شده، و کلمات میوه‏های بلیغ و منظم‏شان شهادت می‏دهند:

حقیقت اول: حقیقت و معنای امتنان و احسانی اختیاری و اِکرام و اِنعامی باهدف به صورت کاملاً آشکار در هریک از آن‏ها احساس می‏شود و در مجموعِ آن‏ها نیز هم‏چون نور درخشان خورشید به چشم می‏خورند.

حقیقت دوم: تمییز و تفریقی حکیمانه و باهدف که به هیچ وجه تصادفی بودنش امکان پذیر نیست، و حقیقت و معنای تصویر و تزیینی رحیمانه و اختیاری در انواع و افراد بی‏شمار مذکور که به روشنی روز دیده می‏شوند و نشان می‏دهند که نقوش و آثار پروردگاری حکیم می‏باشند.

حقیقت سوم: صورت مخلوقات بی‏شمار مذکور که چندصدهزار نوع و در شکل و اندازه‏های گوناگون می‏باشند، بسیار دقیق، موزون، زیبا، از دانه‏های محدود و معدود و مشابه هم حاصل می‏گردد، از دانه‏هایی بسیط و بی‏جان و شبیه هم یا با تفاوتی اندک؛ آفرینش صورت عموم افراد آن چندصدهزار نوع به شکل منظم و درعین حال متفاوت، جداگانه، متعادل، جاندار، حکیمانه، بی‏خطا و اشتباه، حقیقتی ظاهرتر از خورشید است، و شاهدانی به عدد موجودات و میوه‏ها و برگ‏ها و گل‏های بهاری حقیقت مذکور را اثبات می‏کنند؛ مسافر به این حقیقت پی می‏برد و «اَلحَمدُللهِ عَلی نِعمَة الایمان» را بر زبان جاری می‏سازد.

برای بیان همین حقایق و گواهی‏هاست که در مرتبه ششم مقام نخست گفته شده است:

«لاَ اِلهَ الاَّ اللهُ الوَاجِبُ الوُجُودِ الَّذی دَلَّ عَلی وُجُوبِ وُجُودِهِ فِی وَحدَتِهِ اِجمَاعُ جَمیعِ اَنوَاعِ الاَشجَارِ و النَّبَاتَاتِ المُسَبِّحَاتِ النَّاطقَاتِ بِکَلِمَاتِ اَورَاقِهَا المَوزُونَاتِ الفَصِیحَاتِ وَ اَزهَارِهَا المُزَیَّنَاتِ الجَزِیلاَتِ و اَثمَارِهَا المُنتَظَمَاتِ البَلِیغَاتِ بِشَهَادَةِ عَظَمَةِ اِحَاطَةِ حَقِیقَةِ الاِنعَامِ وَ الاِکرَامِ وَ الاِحسَان ِبِقَصدٍ وَ رَحمَةٍ وَ حَقِیقَة التَّمیِیز وَ التَّزیینِ وَ التَّصوِیِرِ بِارَادَة وَ حِکمَة مَعَ قَطعِیَّة دَلاَلَةِ حَقیقَة فَتحِ جَمیعِ صُوَرِهَا المَوزُونَاتِ المُزَیَّناتِ المُتَبَایِنَة المُتَنَوِّعَةِ الغَیرِ المَحدُودَةِ مِن نُوَاتَاتٍ وَ حَبَّاتٍ مُتَمَاثِلَةٍ مُتَشَابِهَة مَحصُورَةٍ مَعدُودَةٍ»

آن‏گاه مسافر کنجکاو دنیا که در حال سیر و سیاحت در عالم اندیشه است و در اثر ترقی (ایمانی) ذوق و شوقش فزونی می‏یابد، در حالی که دسته گل معرفت و ایمانی به اندازه بهار چیده و پیش می‏آید با عالم طیور و حیوانات مواجه می‏شود. دروازه این عالم نیز بر عقل حقیقت بین و اندیشه آشنا به معرفت او گشوده می‏شود. حیوانات با صدهاهزار نوع صدای مختلف و با انواع و اقسام زبان‏ها او را به درون خواندند و گفتند: «بفرمایید داخل!» او نیز وارد شد و دید:

همه انواع و اقسام پرندگان و حیوانات با هم و به زبان حال و قال «لا اله الا هو» می‏گویند و با این بیان روی زمین را به حلقه ذکر و مجلس باشکوه تهلیل تبدیل کرده‏اند؛ هر کدام‏شان در حکم قصیده‏‏یی ربّانی، کلمه‏‏یی سبحانی و حرفی بامعنا و رحمانی، آفریدگار خویش را توصیف می‏کنند و حمد و ثنا می‏گویند. اعضا و جوارح و قوا و حواس آن پرندگان و حیوانات گویا کلماتی آهنگین و منظوم، و سخنانی کامل و دقیق‏اند. مسافر آن گاه سه حقیقت بزرگ و کلی را مشاهده کرد که دلالت قطعی داشت بر این که آن‏ها آفریدگار و روزی دهنده خود را شکر و سپاس می‏گویند و بر وحدانیتش گواهی می‏دهند:

حقیقت اول: حقیقت احیا و اهدای روح - که به بیست جهت نشان دهنده‏ی جلوه‏ی اراده و علم و حمکت می‏باشد - و (حقایقی چون) آفریدن حکیمانه از هیچ و خلق و ایجاد علیمانه و با‏ اختیار، و ایجاد صانعانه؛ برهان باهری‏ست که به تعداد ذی روحان شواهدی بر وجوب وجود ذات حیّ قیّوم و صفات هفتگانه و وحدانیتش دارد.

حقیقت دوم: مخلوقات بی‏شمار به لحاظ صورت با هم متفاوتند و از نظر شکل، زیبا و به لحاظ مقدار و کمیّت متعادل و از نظر ظاهر منظمند؛ از تفاوت‏ها و زیبایی‏ها و صورت‏های متعدد، این حقیقت بزرگ و مستحکم حاصل می‏گردد که: هیچ چیز جز خدایی که بر انجام هر چیزی قادر است و علمش همه چیز را فراگرفته است نمی‏تواند صاحب فعلی فراگیر و دارای حکمت و هزاران شکل خارق‏العاده باشد، هیچ امکان و احتمالی جز این وجود ندارد.

حقیقت سوم: آفرینش حیوانات بی‏شماری که صدها هزار نوع را دربرمی گیرند از تخم‏ها و تخمک‏ها و قطرات آب موسوم به نطفه که مثل هم یا دارای اندکی تفاوتند و خلق دقیق و بی‏خطا و منظم و متعادل صورت هر کدام از آن‏ها که به مثابه معجزه‏‏یی حکیمانه‏اند، چنان حقیقت درخشانی‏ست که اَسناد و دلایلی به تعداد همه حیوانات بر آن گواهی می‏دهد.

مسافر براساس این سه حقیقت درمی یابد که انواع مختلف حیوانات چنان «لا اله الا هو» می‏گویند و گواهی می‏دهند که گویا زمین نیز هم‏چون انسانی کبیر به نسبت بزرگی خود «لا اله الا هو» می‏گوید و آن را به گوش اهل سماوات می‏رساند. برای افاده معنای همین حقایق است که در مرتبه هفتم مقام نخست گفته شده است:

«لاَ اِلهَ اِلاَّ اللهُ الوَاجِبُ الوُجُودِ الَّذی دَلَّ عَلی وُجُوبِ وُجُودِهِ فِی وَحدَتِهِ اِتِّفاقُ جَمِیعِ اَنوَاعِ الحَیوَانَاتِ وَ الطُّیُورِ الحَامِدَاتِ الشَّاهدَاتِ بکِلمَاتِ حَوَاسّهَا وَ قُوَاهَا وَ حِسِّیَّاتهَا وَ لَطَائِفِهَا المَوزُونَاتِ المُنتَظمَاتِ الفَصِیحَاتِ وَ بِکَلمَاتِ جِهَازَاتِهَا وَ جَوَارِحِهَا وَ اَعضَائِهَا وَ الاَتِهَا المُکَمَّلَة البَلِیغَاتِ بِشَهَادَةِ عَظَمَةِ اِحَاطَةِ حَقِیقَةِ الایِجَادِ وَ الصنُّعِ وَ الابِدَاعِ بِالارَادَة وَ حَقِیقَةِ التَّمیِیِز وَ التَّزیِینِ بِالقَصدِ وَ حَقِیقَةِ التَّقدِیِر وَ التَّصوِیرِ بِالحِکمَةِ مَعَ قَطعیَّة دَلاَلَة حَقیقَة فَتحِ جَمیعِ صُوَرِهَا المُنتَظَمَةِ المُتخَالِفَةِ المُتَنَوّعَة الغَیرِ المَحصوُرَة مِن بیَضَاتٍ و قَطَرَاتٍ مُتَمَاثِلَةٍ مُتَشَابِهَةٍ مَحصوُرَةٍ مَحدوُدَةٍ»

سپس مسافر اندیشمند برای این که در مراتب بی‏پایان معرفت الهی و لذت‏های معنوی و انوار بی‏انتهای آفرینش پیش‏تر برود علاقمند می‏شود وارد عالم انسان‏ها گردد. ابتدا پیامبران او را به داخل دعوت می‏کنند و او نیز وارد می‏شود. او پیش از هر چیز منزل زمان گذاشته را مشاهده می‏کند و می‏بیند عموم انبیا که نورانی‏ترین

و کامل‏ترین انسان‏ها هستند همه با هم ذکر«لا اله الا هو» بر زبان دارند و با نیروی معجزات فراوان و درخشان و تأیید کننده‏شان دم از توحید می‏زنند و برای این که انسان را از مرتبه حیوانیت به درجه ملائک درآورند به آن‏ها درسی همراه با دعوت به ایمان الهی می‏دهند. او نیز در آن مدرسه نورانی زانو می‏زند و شروع به فرا گرفتن درس می‏کند، می‏بیند:

در دست هر یک از این اساتید که نامدارترین و متعالی‏ترین افراد نوع بشر هستند، معجزاتی به نشانه تصدیق هست که خالق کائنات عطایشان کرده؛ و براساس اِخبار هر یک از آن‏ها امت و طایفه‏‏یی عظیم از انسان‏ها او را تأیید نموده و ایمان آورده‏اند. مسافر می‏اندیشد حقیقتی که براساس اجماع و اتفاق نظر شمار فراوان پیامبران، این انسان‏های درست، تأیید و تصدیق می‏گردد حتماً می‏بایست بسیار محکم و قطعی باشد و اگر گمراهان چنین حقیقتی را که مخبران صادق با معجزات فراوان آن را تأیید نموده‏اند، منکر شوند، تا چه حد بر خطا خواهند بود و تا چه حد مرتکب جنایت می‏شوند و مستحق چه عذاب بی‏پایانی خواهند بود. او این حقایق را درمی یابد و می‏اندیشد گروندگان به چنین حقیقتی تا چه حد محق‏اند. چنین است که یکی از مراتب بزرگ قداست ایمان بر او نمایان می‏گردد.

آری، انبیا علاوه بر معجزات فراوانی که از جانب حضرت حق نصیب‏شان شده و در حکم تصدیق راه‏شان است، نیز بلایای آسمانی که بر معارضین‏شان وارد شده و نشان دهنده حقانیت آن‏هاست؛ هم چنین کمالات شخصی که بر حقانیت‏شان دلالت دارد و همین طور تعلیمات منطبق بر حقیقت آن‏ها، نیز قوت ایمان‏شان که گواهی‏ست بر درست بودن راه شان، و جدیت و فداکاری و صُحُف و کتاب‏های قدسی که در دست دارند و بر درست بودن راه‏شان دلالت دارد؛ هم چنین پیروان و شاگردان‏شان که با پیروی از آن‏ها به کمالات و حقیقت و نور واصل شده‏اند، علاوه بر این‏ها، اجماع و اتفاق نظر این مخبران صادق در اثبات مسایل مثبت چنان حجت قدرتمندی‏ست که هیچ شبهه و تردیدی در آن نیست و در دنیا هیچ کس یارای مقابله با آن را ندارد. مسافر از مطالب مذکور و از این که تصدیق و تأیید عموم انبیا (ع) از ارکان ایمان به شمار می‏رود دانست که تصدیق مزبور منبع قدرت بزرگی است؛ لذا از دروس آنان فیض ایمانی فراوانی کسب کرد.

در بیان درس همین مسافر است که در مرتبه هشتم مقام نخست گفته شده است:

«لاَ اِلهَ الاَّ اللهُ الَّذی دَلَّ عَلی وُجُوبِ وُجُودِهِ فِی وَحدَتِهِ اجمَاعُ جَمیِعِ الاَنبِیَاءِ بِقُوَّة مُعجِزَاتِهِمُ البَاهِرةِ المُصَدِّقَةِ المُصدَّقَةِ»

سیّاح طالب پس از آن که از نیروی ایمان، ذوق حقیقی والایی کسب نمود، از مجلس پیامبران می‏آمد که، علما - که با دلایل متقن و قطعی و با علم الیقین در کار اثبات مدعیات پیامبرانند - و آن دسته از محققان مجتهد و متبحر که اصفیا و صدیقین نامیده می‏شوند او را به مدرسه خود فراخواندند، او نیز وارد شد و دید:

هزاران هوشمند و صدها هزار محقق تیزبین و والا مرتبه با تحقیقات عمیق خود که ذره‏‏یی شبهه در آن‏ها نیست در صدد اثبات مسایل ایمانی و در رأس آن‏ها وجوب وجود و وحدت هستند. آری، با وجود اختلاف در استعدادها و مسالک آن‏ها، اتفاق نظرشان در اصول و ارکان ایمانیه و استنادات برهانی، یقینی و قدرتمند هر یک از آن‏ها چنان حجتی‏ست که صرفاً با برخورداری از ذکاوت و درایت مجموع‏شان و داشتن برهانی به قدر برهان همه آن‏ها می‏توان به مصاف‏شان رفت؛ وگرنه منکران فقط با جهالت و انکار خویش و با لجاجت بر مسایل منفی غیرقابل اثبات است که می‏توانند در برابرشان چشم بر هم بگذارند و خودی نشان بدهند. (کسی که چشم خود را می‏بندد فقط برای خودش روز را شب می‏کند.)

سیاح ما در این مدرسه گسترده و باشکوه دریافت که نور ساطع شده از اساتید متبحر مذکور، نیمی از زمین را بیش از هزار سال نورانی کرده است. او از چنان نیروی معنوی برخوردار شد که اگر همه منکران جمع شوند نخواهند توانست ذره‏‏یی تزلزل در او به وجود آورند.

به سبب اشاره کوتاه به درسی که مسافر در مدرسه مورد بحث فرا گرفت، در نهمین مرتبه مقام نخست چنین گفته شده است:

«لاَ اِلهَ الاَّ اللهُ الَّذِی دَلَّ عَلی وُجُوبِ وُجُودِهِ فِی وَحدَتِهِ اِتِّفَاقُ جَمِیعِ الاَصفِیَاءِ بِقُوَّةِ بَرَاهِینِهِمُ الظَّاهِرِةِ المُحَقَّقَةِ المُتَّفِقَةِ»

بعد، مسافر اندیشمند که به واسطه قوت و ظهور فزاینده ایمان و ترقی از مرتبه علم الیقین به عین الیقین، بسیار مشتاق شده است انوار را مشاهده کند در بازگشت از مدرسه، به تکیه و خانقاهی نورانی و پرفیض به وسعت صحرایی (بزرگ) برخورد می‏کند که از ترکیب زوایا و تکیه‏های کوچک تشکیل گردیده، و محل ارشاد و ذکر می‏باشد. (به ناگاه) متوجه شمار زیادی از مرشدان قدسی می‏شود؛ که در جادة کبرای محمدیه (ع) برای رسیدن به حقیقت تلاش مي‌‏کنند؛ و در سایه‏ی معراج احمدی (ع) به حقیقت و عین الیقین رسیده‏اند. او را به درون درگاه دعوت می‏کنند، او نیز وارد می‏شود و می‏بیند:

مرشدان اهل کشف و کرامت در استناد به مکاشفه و شهود و کرامات خود همه بالاتفاق «لا اله الا هو» می‏گویند و وجوب وجود و وحدت ربانیه را به کائنات اعلام می‏دارند.

همان‏طور که با هفت رنگ موجود در نور خورشید می‏توان آن را شناخت، با هفتاد رنگ، بلکه به تعداد اسماء حسنی، رنگ‏های نورانی متعدد و طریقت‏های مختلفِ منطبق بر حقیقت، و مسلک‏ها و مشرب‏های گوناگونِ مطابق حق، از نور شمس ازلی تجّلی می‏یابند. داهیان مقدس و عارفان نورانی که در این طریقت‏ها و مشرب‏های مختلف فعالیت می‏کنند؛ بر حقیقتی واحد اتفاق کرده و با اجماع خود بر آن مهر تأیید زده‏اند. مسافر ما به عین الیقین مشاهده کرد که حقیقت مذکور تا چه حد ظاهر و باهر می‏باشد. او می‏بیند که اجماع انبیا و اتفاق نظر اصفیا و توافق اولیا و مجموع این وحدت نظر، ظاهرتر و درخشان‏تر از روشنی روز است که نشان دهنده خورشید می‏باشد.

به عنوان اشاره‏‏یی مختصر به درسی که مسافر از خانقاه (عارفان) می‏گیرد در مرتبه دهم مقام نخست گفته شده است:

«لاَ اِلهَ الاَّ اللهُ الَّذی دَلَّ عَلی وُجُوبِ وُجُودِهِ فِی وَحدَتِهِ اِجمَاعُ الاَوِلیَاءِ بِکَشفِیَّاتِهِم وَ کَرَامَاتِهِمُ الظَّاهِرِة المُحَقَّقَة المُصدَقَّةِ»

آن گاه سیاح دنیا که می‏داند بزرگ‏ترین و مهم‏ترین کمالات انسانی و حتی منبع و اساس تمام کمالات انسانی یعنی محبت الله، ریشه در معرفت الله و ایمان بالله دارد، با تمام نیرو و با بهره بردن از همه لطایفش، خواهان ترقی در گستره ایمان و ظهور و بروز معرفت می‏گردد؛ لذا سر برمی دارد و به آسمان می‏نگرد و خطاب به عقل خویش می‏گوید:

«حال که با ارزش‏ترین چیز در عالم، حیات است و موجودات این عالم مُسخر حیات‏اند، و مادام که با ارزش‏ترین موجودات، دارندگان روح‏اند، و با ارزشترین ذی روح نیز ذی شعوران‏اند، و مادام که به دلیل همین ارزشمندی، کره زمین برای تکثیر ذی حیاتان همواره پر و خالی می‏شود، تردیدی نمی‏توان داشت که آسمان باشکوه و زیبا نیز اهالی و سکنه خاص خود را دارد که ذی حیات و ذی روح و ذی شعورند؛ مانند تمثُّلِ حضرت جبرائیل و در حضور پیامبر(ع) و مشاهده‏اش توسط صحابه، حوادث زیادی از صحبت و دیدار با فرشتگان اتفاق افتاده که به صورت تواتر از زمان‏های قدیم نقل می‏شود. ای کاش من هم می‏توانستم با اهل آسمان دیدار و گفتگو داشته باشم و بدانم که آن‏ها در چه فکری هستند، زیرا مهم‏ترین سخنان در باره خالق کائنات از آنان است.» مسافر در این فکر بود که به یکباره ندایی آسمانی شنید:

«حال که علاقمند به گفتگو و درس گرفتن از ما هستی، بدان! ما پیش از همه به مسایل ایمانی نازل شده به واسطه ما به پیامبران و در صدر همه آن‏ها حضرت محمد(ع) و قرآن معجز بیان ایمان آورده‏ایم. نیز تمام ارواح طیبه‏‏یی که از ما بوده‏اند و تَمَثُّل یافته و به چشم انسان‏ها دیده شده‏اند، همه بدون استثنا بر وجوب وجود آفریدگار عالم و بر وحدت و صفات قدسی‏اش شهادت داده و مطابق یک‏دیگر خبر داده‏اند. این خبرهای بی‏شمار مطابق هم، چون خورشید درخشان راه را به تو نشان می‏دهند.»

مسافر گفته آن‏ها را دریافت و نور ایمانش درخشید و راه آسمان‏ها را پیش گرفت.

دراشاره‏‏یی کوتاه به درسی که مسافر از ملائکه گرفت، در مرتبه یازدهم مقام نخست گفته شده است:

«لاَ اِلهَ الاَّ اللهُ الوَاجِبُ الوُجُودِ الَّذِی دَلَّ عَلی وُجُوبِ وُجُودِهِ فِی وَحدتِهِ اتّفَاقُ المَلئکَةِ المُتَمَثّلینَ لاَنظَارِ النَّاسِ وَ المُتَکَلّمِیِنَ مَعَ خَوَاصِ البَشَرِ بِاِخبَاراتِهِم المُتَطَابِقَةِ المُتَوَافِقَةِ»

مسافر مشتاق و بسیار کنجکاو پس از آن که از طوایف خاص عالم شهادت، جسمانیت و مادیت، به زبان حال‏شان درس گرفت و در حالی که آرزو داشت مطالعه‏‏یی در عالم غیب و برزخ داشته باشد و سیاحت و پژوهشی در عالم حقیقت کند، دروازه عقل‏های منور و سلیم و قلب‏های نورانی را دید که به رویش گشوده می‏شود؛ عقل و قلبی که همه انسان‏ها از آن برخوردارند و هسته مرکزی وجود انسان به عنوان میوه و ثمره عالم است، و به رغم کوچکی، امکان انبساط به میزان کائنات را دارند.

عقول و قلوب را دید که در میانه عالم غیب و شهادت برزخ انسانی‏اند و تماس و رابطه دو عالم با هم، نسبت به انسان، در همان نقطه صورت می‏گیرد. این بود که خطاب به عقل و قلب خویش گفت: «بیایید! راهی که از این مسیر به سوی حقیقت می‏رود کوتاه‏تر است؛ نه مانند درسی که به زبان‏های دیگر و از راه‏های دیگر گرفتیم، بلکه باید اتّصاف ایمانی‏شان و کیفیت و رنگ‏هایشان را مورد مطالعه قرار داده و استفاده کنیم. شروع به مطالعه کرد و دید:

عقول نورانی مستقیم در عین برخورداری از استعدادهای به غایت مختلف و مذاهبی مخالف و دور از هم، در ایمان و توحید، اعتقادی راسخ و توصیف‏هایی موافق با هم دارند و در یقین نیز از ثباتی کامل بهره مند می‏باشند، دانست که بنایشان بر حقیقتی ثابت و لایتغیر است و ریشه در حقیقتی متین دارند؛ پس اندیشید: اجماع عقول و قلوب در ایمان و وجوب و توحید، چون سلسله‏‏یی نورانی و مستحکم‏اند و هیچ گاه در هم نمی‏ریزند؛ هم‏چون پنجره‏‏یی رو به سوی نور هستند که به سمت حقیقت گشوده می‏شوند.

مسافر هم چنین دید که همه آن عقل‏های سلیم و نورانی که مسلک‏هایشان دور از هم و مشرب‏هایشان با هم مباین بود، در ارکان ایمانیه دارای کشفیات و مشاهداتی منطبق بر هم، اطمینان بخش، و جذب کننده می‏باشند و در توحید هیچ گونه اختلافی ندارند.

دانست این قلب‏های نورانی واصل و متمثل، که هر یک عرش کوچکی برای معرفت ربّانی و آیینه‏‏یی جامع و صمدانی در برابر حقیقت‏اند، در حکم پنجره‏هایی هستند که به سوی شمس حقیقت باز می‏شوند؛ احساس کرد همه آن‏ها با هم، آیینه بسیار بزرگی هستند که هم‏چون دریا، آیینه داری خورشید را برعهده دارند. اجماع و اتفاق آن‏ها در وجوب وجود و وحدت، رهبر و راهنمایی کامل، و مرشدی اکبر است که هیچ گاه خطا نمی‏کند و موجب خطای دیگران نیز نمی‏شود،

زیرا به هیچ وجه احتمال و امکان ندارد و‏هم و فکری عاری از حقیقت، نیز صفتی بی‏اصل و اساس، همه چشم‏های تیزبین تا این حد کنجکاو و راسخ را به یکباره فریب دهد و موجب خطای آن‏ها گردد.

مسافر دانست حتی سوفسطائیان احمقی که وجود عالم را انکار می‏کنند راضی به داشتن عقلی پوسیده و مریض که چنین احتمالی را بدهد، نیستند و آن را رد می‏کنند. همراه با عقل و قلب خود «آمنتُ بالله» گفت.

این است که به عنوان اشاره‏‏یی مختصر به معرفت ایمانی و استفاده مسافر از عقول مستقیم و قلوب نورانی در مرتبه دوازدهم و سیزدهم مقام نخست گفته شده است:

«لاَ اِلهَ الاَّ اللهُ الوَاجِبُ الوُجُودِ الَّذی دَلَّ علی وُجُوبِ وُجُودِهِ فِی وَحدَتِهِ اِجمَاعُ العُقُولِ المُستَقِیمَة المُنَوَّرَةِ بِاعِتقَادَاتِهَا المُتَوَافقَةِ وَ بِقَنَاعَاتِهَا وَ یَقِیِنیَّاتهَا المُتَطَابقَةِ مَعَ تَخَالُفِ الاستعدَادَاتِ وَ المَذَاهِبِ وَ کَذَا دَلَّ عَلی وُجُوبِ وُجُودِهِ فِی وَحدَتِهِ ِاتّفَاقُ القُلُوبِ السَّلِیمَة النُّورَانِیَّه بِکَشفِیَّاتِهَا المُتَطَابِقَة وَ بِمُشَاهَدَاتِهَا المُتَوَافِقَةِ مَعَ تَبَایُنِ المَسَالِکِ وَ المَشَارِبِ»

سپس مسافری که از نزدیک به عالم غیب می‏نگریست و مشغول سیاحت در عقل و قلب بود، برای این که بداند سخن عالم غیب چیست با کنجکاوی شروع به گشودن دریچه آن کرد. به این می‏اندیشید: ذاتی که در عالم جسمانی شهادت با این تعداد از مخلوقات زیبا و هنرمندانه‏اش می‏خواهد خود را بشناساند، و با این همه نعمت‏های دلنشین و دلپذیرش می‏خواهد او را دوست بدارند، و با این همه آثار بی‏شمار ماهرانه و اعجاز آمیز می‏خواهد کمالات پنهان خود را آشکار کند، ذاتی که این مطالب را بیش از قول و کلام با عمل و کاملاً ظاهر می‏خواهد و به زبان حال بیان می‏دارد، قطعاً و بی‏تردید در پس پرده غیب قرار دارد. البته و به هر حال، او که عملاً و حالاً سخن می‏گوید، قولاً و کلاماً نیز مطالب را بیان می‏دارد و خود را می‏شناساند و موجب می‏شود او را دوست بدارند. پس مسافر گفت باید از تجلیات غیبی او را بشناسیم، این بود که قلبش وارد شد و با دیده عقل مشاهده کرد:

حقیقت وحی با بروزی بسیار قدرتمند همواره در هر سوی عالم غیب حکمرانی می‏کند. شهادتی محکم‏تر از شهادت کائنات و مخلوقات بر وجود و توحید، توأم با حقیقت وحی و الهام از علام الغیوب عطا می‏گردد. خود را، وجود و وحدت خود را به شهادت مخلوقات خود محصور نمی‏کند. خود با زبانی شایسته کلام ازلی سخن می‏گوید. کلام او نیز که در هر جا با علم و قدرت خویش حاضر و ناظر است، لایتناهی‏ست و همان طور که معنای کلامش او را می‏شناساند، تکلُّمش نیز او را با صفاتش معرفی می‏کند.

آری، مسافر با ملاحظه اتفاق همه پیامبران در نقطه مظهریت وحی الهی و خبرهایی که آورده‏اند و تواتری که در این باره وجود دارد، نیز رهبری اکثریت نوع بشر که بر عهده آن‏ها بوده است، و با توجه به کتاب‏های مقدس که ثمره وحی، و وحی مشهودند و دلایل و معجزات صُحُف سماوی، دانست که تحقق و ثبوت حقیقت وحی بدیهی‏ست؛ آن گاه فهمید که حقیقت وحی پنج حقیقت قدسی را به شرح زیر افاده و افاضه می‏کند:

اول: منظور از «التَّنَزُّلاتُ الِالهیَّةُ اِلی عُقُولِ البَشَرِ» با توجه به عقل و فهم بشر سخن گفتن، نوعی تنزّل الهی است. آری، مداخله پروردگار در گفتگوی موجوداتی که آن‏ها را به نطق واداشته و سخنان‏شان را می‏داند، از مقتضیات ربوبیت است.

دوم: کسی که عالم هستی را با تمام هزینه‏های بی‏حد و حصر، و به شکل اعجازآمیزی آفرید تا خود را بشناساند و با هزاران زبان کمالات خویش عیان می‏کند تا او را دوست بدارند، بی‏تردید با سخنان خود نیز درپی معرفی خود برخواهد آمد.

سوم: انسان حقیقی منتخب موجودات و نیازمندترین و نازنین‏ترین و مشتاق‏ترین آن‏هاست؛ خداوند همان طور که عملاً در برابر مناجات و شکر و سپاس انسان عکس العمل نشان می‏دهد با کلام خویش نیز پاسخ می‏دهد؛ این‏ شأن خالقیت اوست.

چهارم: صفت مکالمه که یکی از ملزومات ضروری علم و حیات و از مظاهر درخشان آن می‏باشد، بی‏شک در ذاتی که حامل حیاتی سرمدی و علمی فراگیر است، به صورت سرمدی و فراگیر خواهد بود.

پنجم: ذاتی که اندیشه آینده و محبت و پرستش را در کنار فقر و احتیاج، و عجز و اشتیاق به مخلوقات عاجز و فقیر خود عطا نموده است؛ مخلوقاتی که دوست داشتنی‏ترین، با محبت‏ترین و متفکرترین‏اند و در نقطه استناد از همه نیازمندتر، و مشتاق یافتن صاحب و مالک خویشند؛ چنین ذاتی بی‏شک برای شناساندن وجود خود به آن‏ها از تکلم نیز بهره می‏برد؛ این از مقتضیات الوهیت است.

مسافر دانست وحی آسمانی که دربرگیرنده حقایقی چون تنزُّل الهی، تعرُّف ربانی، پاسخ‏های رحمانی، گفتگوهای سبحانی و تفهیم‏های صمدانی‏ست، بالاجماع بر وجود و وحدت واجب الوجود دلالت دارد و این دلالت چنان حجتی‏ست که از دلالت پرتوهای نورانی خورشید در یک نیمروز بر وجود خورشید، محکم‏تر است.

مسافر آن گاه متوجه الهامات شد و دید: الهام‏های صادق گرچه از وجهی به وحی می‏مانند و نوعی مکالمه ربّانی به شمار می‏روند اما با وحی دو تفاوت دارند:

اول: وحی که متعالی‏تر از الهام است اغلب به واسطه فرشتگان ولی الهام غالباً بدون واسطه صورت می‏گیرد.

مثلاً پادشاهان دو نوع سخن و فرمان دارند،

یک نوع وقتی‏ست که پادشاه از حیث حاکمیت عمومی و شکوه سلطنت، نماینده خود را به سوی والی منطقه‏‏یی گسیل می‏دارد. او برای نشان دادن عظمت حاکمیت و اهمیّت فرمان پادشاه، گاه به همراه واسطه، اجتماعی برپا می‏کند و آن گاه فرمان به اطلاع عموم رسانده می‏شود.

نوع دوّم، نه با عنوان عمومی سلطان و پادشاه، بلکه صحبتی خصوصی که با تلفن شخصی‏اش با یکی از خدمتکاران و یا یکی از رعایایش - که با او مناسبت خاص و معامله‏یی جزیی دارد – انجام می‏دهد.

همان‏گونه که، سلطان ازل گاه با عنوان پروردگار تمام جهانیان و آفریننده عالم هستی از طریق وحی و الهامات فراگیر که وظیفة وحی را انجام می‏دهند، فرامین خود را اعلام می‏کند؛ همان‏طور هم از آن حیث که پروردگار و خالق هر ذی حیاتی‏ست، به صورتی خاص و البته از پشت پرده و با توجه به قابلیت افراد با آن‏ها مکالمه می‏کند.

تفاوت دوم: وحی سایه‏‏یی ندارد، زلال و صافی‏ست، و خاص خواص است، اما الهام سایه دار است، با رنگ‏ها درمی آمیزد و عام است. الهام انواع فراوانی چون الهام به ملائک، الهام به انسان‏ها و الهام به حیوان‏ها دارد؛ بنابراین، الهام با انواع خود زمینه‏‏یی برای تکثیر کلمات ربّانی‏ست. کلماتی که به اندازة قطرات دریاهاست.

مسافر در این جا دانست که با تفسیر وجهی از آیه زیر مواجه است:

لَو۟ كَانَ ال۟بَح۟رُ مِدَادًا لِكَلِمَاتِ رَبّٖى لَنَفِدَ ال۟بَح۟رُ قَب۟لَ اَن۟ تَن۟فَدَ كَلِمَاتُ رَبّٖى()

آن گاه متوجه ماهیت و حکمت و شهادت الهام شد؛ دید: ماهیت و حکمت و نتیجه الهام از چهار نور زیر ترکیب می‏یابد:

اول: آن چه «تَودُّدِ الهی» نامیده می‏شود، یعنی آن که خداوند همان طور که عملاً و فعلاً کاری می‏کند که مخلوقاتش دوستش بدارند در قول و صحبت و حضور نیز باعث می‏شود دوستش بدارند؛ و این مقتضای رحمانیت و ودود بودن است.

دوم: اجابت قولی از پشت پرده نیز هم‏چون پاسخ فعلی به دعای بندگانش از شئونات رحیمیت است.

سوم: همان طور که در برابر تضرع و ناله و طلب کمک آن دسته از آفریدگانش که دچار بلایا و گرفتاری شده‏اند بالفعل یاری می‏کند، با نوعی کلام چون الهام که نوعی از سخن گفتن‏های اوست نیز به بندگانش مدد می‏رساند و این از لوازم ربوبیت است.

چهارم: خداوند کاری می‏کند آفریدگان ذی شعورش که عاجز و ضعیف و فقیر و نیازمند و بسیار مشتاقند تا مالک و حامی و مدبّر و حافظ خود را بیابند، حمایت و حضور و وجود او را بالفعل احساس کنند؛ به همین ترتیب از پشت پرده، نوعی مکالمه ربّانی که الهامات صادقه نامیده می‏شود و به وجهی خاص که متوجه مخلوق مخصوصی‏ست و با در نظر داشتن ظرفیت او از راه قلب و به شکل قولی، کاری می‏کند تا وجود و حضورش را احساس کنند. این مقتضای واجب و ضروری شفقت الوهی و رحمت ربوبی‏ست.

مسافراین‏ها را دریافت و آن گاه متوجه گواهی الهام شد و دید: همان طور که مثلاً خورشید اگر شعور و حیات می‏داشت، و اگر هفت رنگش هفت صفت او می‏شد، قطعاً با شعاع‏ها و تجلیات نوری خود از نوعی قدرت تکلم برخوردار می‏شد، انعکاس و تصویر خورشید در اشیای شفاف مانند آیینه یا هر چیز براق دیگر یا تکه‏های شیشه، قطره یا دانه‏های غبار طبیعتاً نوعی گفتگو و استجابت حاجات آن‏ها بنا بر قابلیت هرکدامشان می‏بود، گواهی همه آن‏ها بر وجود خورشید به عیان مشاهده می‏شد و این که هیچ کاری مانع کار دیگر خورشید نمی‏گردد؛ سخن واحد می‏گوید و کلامی از او مزاحم سخن دیگرش نمی‏شود؛

درست به همین ترتیب، بالبداهه دانسته می‏شود که مکالمه شمس سرمدی، سلطانِ ذوالجلال ازل و ابد، و خالق ذوالجمال و ذی‏شأن همه موجودات، مانند علم و قدرت او کلی و محیط است و نسبت به قابلیت اشیا تجلی می‏یابد؛ به نحوی که هیچ درخواستی او را از درخواست دیگر بازنمی دارد، هیچ کاری مانع انجام کار دیگر توسط او نمی‏شود، وهیچ خطابی او را از خطاب دیگر بازنمی دارد و آن‏ها را درهم نمی‏آمیزد. تمام آن جلوه‏ها و سخن گفتن‏ها و الهام‏ها یک به یک و باهم بر احدیت و وحدت و وجوب وجود و حضور آن شمس ازلی دلالت می‏کنند و گواهی می‏دهند. مسافر این حقایق را با علمُ الیقینی قریب به عینُ الیقین دانست.

به عنوان اشاره‏‏یی مختصر به معرفتی که مسافر کنجکاو از عالم غیب دریافت کرد در چهاردهمین و پانزدهمین مراتب مقام نخست گفته شده است:

«لاَ اِلهَ الاَّ اللهُ الوَاجِبُ الوُجُودِ اَلوَاحِدُ الاَحَدُ الَّذِی دَلَّ عَلی وُجُوبِ وُجُودِهِ فِی وَحدَتِهِ اِجمَاعُ جَمِیعِ الوَحیَاتِ الحَقَّةِ المُتَضَمِنَّة للتَّنَزُّلاَتِ الاِلهیَّة وَ للمُکَالَمَاتِ السُّبحَانِیَّة وَ للتَّعَرُّفَاتِ الرَّبَّانیَّة وَ لِلمُقَابَلاَتِ الرَّحمَانِیَّة عِندَ مُنَاجَاةِ عِبَادِهِ وَ لِلاِشعَارَاتِ الصَّمَدَانیَّه لِوُجُودِهِ لِمَخلُوقَاتِهِ وَ کَذَا دَلَّ عَلی وُجُوبِ وُجُودِهِ فِی وَحدَتِهِ اِتّفَاقُ الاِلهَامَاتِ الصَّادقَةِ المُتَضَمِنّةِ للتَّوَدُّدَاتِ الاِلهیَّةِ وَ للاِجَابَاتِ الرَّحمَانِیَّةِ لدَعَوَاتِ مَخلُوقَاتِةِ وَ للاِمدَادَاتِ الرَّبَّانیَّةِ لاِستِغَاثَاتِ عِبَادِهِ وَ لِلاِحسَاسَاتِ السُّبحَانِیَّةِ لوُجُودِهِ لِمَصنُوعَاتِهِ»

آن مسافر جهان، سپس خطاب به عقل خویش گفت: حال که به واسطه موجودات این عالم درپی مالک و خالق خویشم؛ بی‏شک باید پیش از هر چیز باهم به سراغ مشهورترین این موجودات و حتی به اعتراف دشمنانش کامل‏ترین آن‏ها و بزرگ‏ترین فرمانده، نامدارترین حاکم، سخنورترین و عاقل‏ترین موجود عالم که چهارده قرن با قرآن و فضایل خویش زمین و زمان را نورانی کرده است، یعنی محمد عربی (ع) برویم، او را زیارت کنیم و آن چه را در جستجویش هستم از او بپرسیم؛ باید به صدر اسلام بازگردیم، لذا همراه عقل خود وارد سال‏های اولیه ظهور اسلام گردید. دوران مذکور را دید که

حقیقتاً به واسطه حضور آن حضرت دوران سعادتمندی بشر بوده است، زیرا بدوی‏ترین و اُمّی‏ترین قوم را به واسطه نوری که آورده بود در زمانی کوتاه سرور و حاکم جهان کرد.

خطاب به عقل خویش گفت: ما پیش از هر چیز باید تاحدودی ارزش این شخصیت فوق‏العاده و حقانیت سخنانش و درستی خبرهایی را که آورده است، بدانیم. سپس درباره آفریدگارمان از او سؤال کنیم. از دلایل قطعی بی‏شماری که مسافر به دست آورد ما در این جا فقط اشاره کوتاهی به 9 دلیل زیر خواهیم داشت:

دلیل اول: در این شخص حتی به اعتراف دشمنانش همه خوی و خصلت‏های پسندیده جمع است و بر اساس صراحتی که در آیات:

وَ ان۟شَقَّ ال۟قَمَرُ ۝() وَمَا رَمَي۟تَ اِذ۟ رَمَي۟تَ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ رَمٰى()

وجود دارد و به نقل قطعی و گاه به تواتر، صدها معجزه به دست او ظهور می‏یابد. برای نمونه با اشاره انگشت او ماه دو نیم می‏شود؛ با مشتی خاک که به سوی لشکر خصم پرتاب می‏کند چشمان‏شان نمی‏بیند و مجبور به فرار می‏شوند؛ یا برای سپاهیان تشنه لبش آبی چون چشمه کوثر از میان پنج انگشتش جاری می‏سازد تا به اندازه کافی از آن بنوشند.

بالغ بر سیصد مورد از این معجزات را در مکتوب نوزدهم در رساله‏‏یی خارق‏العاده و با کرامت تحت عنوان معجزات احمدیه با دلایل متقن و یقینی بیان کرده‏ایم، لذا مسافر با ارجاع بدانجا گفت:

شخصیتی با چنین اخلاق و کمالات حسنه و با این همه معجزه آشکار قطعاً راست گفتار است و امکان ندارد مرتکب خطا و دروغ و حیله که کار خلاف کاران است شود.

دلیل دوم: فرمان صاحب کائنات است که در دست اوست، فرمانی که در هر عصر بیش از سیصد میلیون نفر آن را می‏پذیرند و تصدیق می‏کنند، فرمانی که قرآن عظیم الشأن است و به هفت وجه، کتابی خارق‏العاده می‏باشد. ما در بیست و پنجمین کلام تحت عنوان معجزات قرآنی با دلایل قوی اثبات کرده‏ایم که قرآن به چهل دلیل معجزه و کلام خالق کائنات است؛ وجیزه مذکور رساله مشهوری از رساله نور است و چون موضوع در آن جا به تفصیل بیان گردیده، مسافر با ارجاع بدانجا گفت:

شخصی که مُبلّغ و ترجمان چنین فرمان حقی‏ست نمی‏تواند با دروغ، نسبت به فرمان مرتکب جنایت شود و به صاحب فرمان خیانت کند؛ این غیرممکن است.

دلیل سوم: ایشان با چنان شریعت و اسلام و عبودیت و دعا و دعوت و ایمانی به میدان آمده است که نظیری ندارد و نمی‏تواند داشته باشد. کامل‏تر از آن چه او آورده است نه وجود داشته و نه وجود خواهد داشت،

زیرا شریعتی که در شخصیت آن ذات اُمّی (ع) ظهور یافته و در طول چهارده قرن یک پنجم نوع بشر را به طرز عادلانه و براساس حقیقت با قوانین بی‏شمار خود اداره نموده است نمی‏تواند مشابه و نظیری داشته باشد.

نیز اسلام حاصل از احوال و اقوال و افعال شخصیِ آن ذات اُمّی (ع) از آن نظر که در هر عصر رهبر و مرجع سیصد میلیون انسان بوده و معلم و مرشد عقول‏شان و روشنایی بخش و صفادهنده قلوب‏شان و مربی و پاک کننده نفوس‏شان و مدار پیشرفت روح‏هایشان و معدن رشد معنوی‏شان بوده نمی‏تواند مثل و مانندی داشته باشد، و نداشته است.

به همین ترتیب، شخصی که در تمام عبادات موجود در دینش بهترین است و خود او بیش از دیگران دارای تقواست و از خدا می‏ترسد و همواره در مجاهده و دغدغه‏های دائمی‏ست و ظریف‏ترین اسرار عبادت را به دقت رعایت می‏کند و مقلّد کسی نیست و در یک کلام، کامل‏ترین است و ابتدا و انتها را درهم می‏آمیزد و به انجام می‏رساند؛ پس چنین کسی نظیری نخواهد داشت و نداشته است.

او که در جوشن کبیر به عنوان دعایی از هزاران دعا و مناجات، و با چنان معرفت ربانی، در چنان درجه والایی پروردگارش را توصیف می‏کند که از آن زمان تاکنون هیچ یک از اهل معرفت و ولایت با عقاید و افکارشان به آن مرتبه از معرفت و توصیف نرسیده‏اند؛ این نشان می‏دهد که او در دعا نیز بی‏نظیر است. کسی که ابتدای رساله مناجات را - جایی که یک قسمت از 99 قسمت دعای جوشن کبیر توضیح داده شده است - ببیند و در معنای فقط یک بند آن دقت کند قطعاً اعتراف خواهد کرد که این دعا نیز مثل و مانندی ندارد.

او در تبلیغ رسالت و دعوت خلق به سوی حق چنان متانت و ثبات و جسارتی نشان داده است که صاحبان دولت‏ها و دین‏های بزرگ و حتی قوم و قبیله و عموی خود او نیز به دشمنی شدید با وی پرداختند؛ با این حال ذره‏‏یی به راه خود شک نکرد و ترسی به دل راه نداد و یکه و تنها با دنیا رو به رو شد و پیروزی نیز به دست آورد و اسلام را در رأس عالم قرار داد. این‏ها نشان می‏دهد که در تبلیغ و دعوت نیز هیچ کس مانند او نبوده و نخواهد بود.

در ایمان نیز از چنان نیرو و یقین خارق‏العاده و ظهوری اعجازآمیز و اعتقادی متعالی و روشنایی بخش برخوردار است که با آن که حاکمان آن زمان با تمام افکار و عقایدشان، حکیمان با تمام حکمت‏شان و همه روسأی روحانی با تمام علوم‏شان، معارض و مخالف و منکر او بودند، هیچ شبهه و تردید و وسوسه‏‏یی متوجه یقین و اعتقاد و اعتماد و اطمینان او نگردید و اصحاب و اهل ولایت که تحت تعلیمات او در معنویات و مراتب ایمان رشد و ترقی می‏کردند همواره از درجات ایمان او فیض می‏بردند و او را در بلندترین قله ایمان می‏یافتند. این امر نشان می‏دهد که ایمان او هم بی‏نظیر است.

مسافر دانست که صاحب چنین شریعت بی‏نظیر، چنین اسلام بی‏مانند، چنین عبودیت خارق‏العاده، چنین دعای فوق‏العاده، چنین دعوت جهان پسندانه و چنین ایمان اعجازآمیزی هیچ گاه دروغ نمی‏گوید و کسی را فریب نمی‏دهد. عقل او نیز این حقیقت را تصدیق نمود.

دلیل چهارم: همان طور که اجماع انبیا (ع) دلیل محکمی‏ست بر وجود و وحدانیت الهی، بر درستی و رسالت حضرت نیز شهادتی محکم است، زیرا تاریخ نشان می‏دهد همه صفات قدسی و وظایف و معجزاتی که مدار نبوت و صدق انبیاء می‏باشد به شکل کامل‏تر در شخصیت پیامبر اسلام وجود دارد.

آن‏ها در تورات و انجیل و زبور و صُحُف خویش به زبان قال، آمدن پیامبر اسلام را خبر و ظهور او را به انسان‏ها بشارت داده‏اند. بیش از بیست مورد از اشارات بشارت دهنده کتاب‏های مقدس و آشکارترین آن‏ها در مکتوب نوزدهم به خوبی بیان و اثبات گردیده است.

مسافر دانست آن‏ها به همین ترتیب با زبان حال، یعنی با نبوت و معجزات‏شان نبی اسلام را که در مسلک و وظیفه پیامبری، کامل‏ترین و پیشروترین است تصدیق و مکتب آسمانی‏اش را تأیید می‏کنند. و همان طور که با لسان قال و اجماع، بر وحدانیت دلالت دارند با زبان حال و متفق القول نیز بر صداقت پیامبر اسلام گواهی می‏دهند.

دلیل پنجم: هزاران تن از اولیا که با پیروی از دستورات و تعالیم پیامبر به حق و حقیقت و کمالات رسیده و از کرامات و مکاشفات و مشاهدات برخوردار شده‏اند همواره بر توحید شهادت داده‏اند؛ به همین ترتیب، همگی آن‏ها با اتفاق نظر بر صداقت و رسالت استادشان صحه گذاشته‏اند. آن‏ها قسمی از اخبار او از عالم غیب را به واسطه نور ولایت مشاهده کرده و عموم خبرها را با نور ایمان ادراک نموده و با علم الیقین یا حق الیقین بدان اعتقاد یافته‏اند. مسافر در این جا متوجه درجه حقانیت و صداقت استاد اولیا شد که چون خورشید رخ می‏نماید.

دلیل ششم: پیامبر به رغم اُمّی بودن، حقایق قدسیه‏‏یی آورد و علوم عالیه‏‏یی بنیان نهاد و معرفت الهی را به دیگران آموخت. میلیون‏ها تن از اصفیای مدقِّق و محققین صادق و حکیمان مؤمن که در مراتب علمی به مقامات والایی رسیده‏اند، توحید را که اساسی‏ترین سخن پیامبر بود به اتفاق و با براهین محکم اثبات و تصدیق کرده‏اند، نیز بر حقانیت این استاد اعظم و معلم بزرگ و انطباق سخنانش با حقیقت بالاتفاق شهادت داده‏اند، و شهادت‏شان به روشنی روز، دلیلی بر رسالت و صدق اوست. برای مثال، رساله نور با تمام جزئیاتش فقط یک برهان است بر صداقت و راستی پیامبر(ع).

دلیل هفتم: طایفه عظیمی که آل و اصحاب پیامبر نامیده می‏شوند و پس از انبیا در فراست و درایت و کمالات در میان خلق، مشهورترین، محترم‏ترین، نامدارترین، دیندارترین و صاحب نظرترین افراد به شمار می‏روند، با کمال کنجکاوی و نهایت دقت و جدیت درپی درک و فهم همه حالات و افکار و اوضاع آشکار و پنهان پیامبر برآمده و نتیجه گرفته‏اند که او در عالم هستی راستگوترین و متعالی‏ترین فردی‏ست که حق می‏گوید و براساس حقیقت عمل می‏کند؛ آن‏ها بالاجماع و بالاتفاق این امر را تصدیق کرده و با قدرت بدان ایمان آورده‏اند. مسافر دریافت گواهی آنان هم‏چون روز است که بر روشنایی خورشید دلالت دارد.

دلیل هشتم: همان طور که هر کاخ، کتاب، نمایشگاه و تماشاگهی بر ایجاد کننده و مدیر و مدبّرش دلالت دارد، عالم هستی نیز به واسطه تصویر و تقدیر و تدبیرهایی که در آن اعمال می‏شود مانند همان کاخ و کتاب و نمایشگاه و تماشاگه بر صانع و کاتب و نقاشش که دارای قدرت تصرف می‏باشد دلالت می‏کند؛ به همین ترتیب به فردی متعالی، کشافی درستکار، استادی محقق و معلمی صادق نیاز است که مقاصد الهی آفرینش عالم هستی را بداند و حکمت‏های ربّانی در تحولات کائنات را تعلیم دهد و نتایج موجود در حرکات موزون آن را به دیگران بیاموزاند و ارزش ماهیت و کمال موجوداتش را بیان کند و معانی آن کتاب کبیر را به آگاهی مردم برساند؛ چنین کسی اقتضا دارد که همواره و همیشه وجود داشته باشد. لذا مسافر یک بار دیگر به حقانیت پیامبر(ع) که چنین وظایفی را از هرکس دیگری بهتر می‏داند پی برد و دانست که او عالی‏ترین رسول صادق آفریننده کائنات است.

دلیل نهم: خداوند با مخلوقات خود که در اوج حکمت و صنعت آفریده شده‏اند می‏خواهد کمال هنر و صُنع خویش را بنمایاند و با بی‏نهایت آفریده‏ی زیبا و جمیلش خود را بشناساند تا او را دوست بدارند و به سبب نعمت‏های فراوان، با ارزش و لذیذ، شکر و سپاس او را به جا آورند. او با تربیت عمومی مشفقانه آن‏ها و با اِطعام و ضیافت‏های ربّانی که حتی ظریف‏ترین اشتها و ذوق‏ها نیز در آن لحاظ می‏گردد، علاقمند است خلق در قبال ربوبیتش عبادتی خالصانه توأم با سپاسگزاری داشته باشند؛ خداوند با تصرفات عظیم و باشکوهی مانند تبدیل فصل‏ها و ایجاد شب و روز و اختلاف آن‏ها، و اعمال خلاقانه، حکیمانه و شگفت انگیز، الوهیت خود را ظاهر می‏گرداند و خواهان ایمان و تسلیم و انقیاد و اطاعت بندگان در برابر آن است. او همواره از خوبی و خوبان حمایت می‏کند و به بدان روی خوش نشان نمی‏دهد و ظالمان و دروغگویان را با سیلی‏های سماوی از بین می‏برد؛ بنابراین باید گفت بی‏تردید در پس پرده کسی هست که می‏خواهد حقانیت و عدالت خود را بروز دهد.

البته و در هر حال در کنار آن ذات غیبی، باید پیامبری چون محمد قریشی(ع) باشد که محبوب‏ترین مخلوق و درستکارترین بنده او، خادم مقاصد مذکور او؛ و کسی‏ست که طلسم و معمای آفرینش عالم را کشف و همواره به نام آفریدگار حرکت می‏کند و از او طلب یاری و موفقیت دارد و از سوی خالق نیز به او مدد رسانده و توفیق داده می‏شود.

مسافر خطاب به عقل خویش گفت: حال که این 9 حقیقت بر صدق نبی دلالت دارند پس او مدار شرف بنی آدم و مایه مباهات عالم هستی‏ست. حقیقتاً شایسته است که او را «فخر عالم» و «شرف بنی آدم» بنامند؛ حشمت و سلطنت معنوی قرآن معجز بیان، این فرمان رحمان که در دستان اوست و بر نیمی از جهان استیلا دارد؛ کمالات شخصی و خصایل متعالی او نشان می‏دهد، که مهم‏ترین ذات در عالم، اوست و مهم‏ترین سخنان درباره خالق نیز از اوست.

اینک بیا و بنگر! به استناد صدها معجزه قطعی و ظاهر، و هزاران حقیقت اساسی که در دین او وجود دارد، اساس همه گفته‏ها و غایت زندگانی او بر وجود واجب الوجود، و وحدت و صفات و اسماء او شهادت می‏دهد و همّ و غم او اثبات و اعلام واجب الوجود است.

پس خورشید معنوی این عالم و درخشان‏ترین برهان آفریدگارمان همان شخصی‏ست که «حبیب الله» خوانده می‏شود و سه اجماع بزرگ هست که فریب نمی‏خورند و فریب نمی‏دهند؛ و شهادت او را تأیید و تصدیق و امضا می‏کنند.

اول: اجماع و تصدیق جماعت نورانی که با نام آل محمد(ع) شهرت یافته و شامل هزاران تن از اولیا و اقطاب بزرگ می‏شود، اولیایی که دیده غیب بین و نظرهای قاطع داشتند، اولیایی هم‏چون امام علی که فرمود: «اگر پرده غیب گشوده شود بر یقینم اضافه نخواهد شد.» یا غوث اعظم (قُدِّسَ سِرُّه) که بر زمین بود و عرش اعظم و وجود باعظمت اسرافیل را تماشا می‏کرد.

دوم: تصدیق و تأیید مؤمنانه و قدرتمند جماعتی که «صحابه» نامیده می‏شوند؛ همان‏ها که ملت‏هایشان در محیطی فاقد سواد و معلومات زندگی می‏کردند، مردمانی بدوی که دور از حیات اجتماعی و افکار سیاسی و فاقد کتاب بودند و در ظلمت و تاریکی می‏زیستند و در مدتی اندک به جایی رسیدند که برای مدنی‏ترین و عالم‏ترین و مترقی‏ترین ملت‏ها و حکومت‏ها در حیات اجتماعی و سیاسی، استاد و راهنما و نماینده سیاسی و حاکم عادل شدند و شرق تا غرب را به بهترین شکل اداره کردند؛ جماعت شناخته شده‏‏یی که بالاتفاق جان و مال و پدر و عشیرت‏شان را فدای راه پیامبرشان کردند.

سوم: تصدیق بالاتفاق و در حد علم الیقین جماعت عظمای عالمان محقق و متبحر امت او که تعدادشان بی‏شمار است و در هر عصر هزاران تن از آنان وجود دارند و در فنون مختلف پیشرو هستند و در مسلک‏های مختلف فعالیت می‏کنند.

پس مسافر گفت: شهادت پیامبر بر توحید، امری شخصی و جزیی نیست بلکه عمومی و کلی و محکم است و اگر همه شیاطین گردهم آیند به هیچ وجه توان رویارویی با او را نخواهند داشت.

مسافر دنیا و رهرو عرصه حیات با عقل خویش در دوران ظهور اسلام گشت و گذار می‏کرد؛ آن چه در مرتبه شانزدهم مقام نخست گفته شده اشارة مختصری‏ست بر درسی که او از آن مدرسه نورانی کسب کرد:

«لاَ اِلهَ الاَّ اللهُ الوَاجِبُ الوُجُوِد اَلوَاحِدُ الاَحَدُ الَّذِی دَلَّ عَلی وُجُوبِ وُجُودِهِ فِی وَحدِتَه فَخرُ العَالَمِ وَ شَرَفُ نَوعِ بَنِی ادَمَ بِعَظَمِة سَلطَنَةِ قُرآنِهِ وَ حَشمَةِ وُسعَةِ دِیِنِه وَ کَثرَةِ کَمَالاَتِِه وَ عُلوِیَّةِ اَخلاَقِةِ حَتّی بِتَصدِیقِ اَعدَائِهِ وَ کَذَا شَهِدَ وَ بَرهَنَ بِقُوَّةِ مِاتِ مُعجِزَاتِهِ الظَّاهِرِة البَاهِرِة المُصَدِّقَةِ المُصَدَّقَةِ وَ بِقُوَّة الاَفِ حَقَائِقِ دِیِنِه السَّاطِعَةِ القَاطِعَةِ بِاجمَاع الِهِ ذَوِی الاَنوَارِ وَ بِاِتّفَاقِ اَصحَابِهِ ذَوی الاَبصَارِ وَ بِتَوَافُقِ مُحَقِّقِی اُمَّتِهِ ذَوِی البَرَاهِینِ وَ البَصَائِرِ النَّوَّارِةِ»

آن‏گاه مسافر مشتاق و خستگی ناپذیر که دانسته بود غایت حیات در این عالم، و روح حیات، ایمان است، خطاب به قلب خویش گفت: برای این که بدانیم سخن و کلام شخصیتی که در پی‏اش بودیم چیست باید به سراغ مشهورترین و درخشان‏ترین کتاب که قرآن معجز بیان نامیده می‏شود برویم که در همه زمان‏ها منکران خود را به تحدی می‏خواند، اما ابتدا باید اثبات کنیم که این کتاب، کتاب آفریدگارمان است. بدین سان مسافر شروع به تحقیق در این باره کرد.

جهانگرد از آن جا که در زمانه فعلی می‏زیست ابتدا به رساله نور مراجعه کرد که لمعه و پرتو معنوی قرآن به شمار می‏رود. او متوجه شد که تمام صد و سی رساله این مجموعه تفسیر اساسی آیات فرقان و نکات و نورانیت آن است؛ و دانست همین که رساله نور در عصری مملو از الحاد و عناد، حقایق قرآنی را در همه جا منتشر می‏سازد و هیچ کس یارای مقابله با آن را ندارد، ثابت می‏کند که استاد و مرجع و منبع و خورشید آن یعنی قرآن، کتابی آسمانی‏ست و نمی‏تواند کلام بشر باشد.

حتی بیست و پنجمین کلام و قسمت پایانی مکتوب نوزدهم از رساله نور که تنها حجتی از صدها حجت آن است، به چهل وجه معجزه بودن قرآن را چنان اثبات می‏کند که هر مخاطبی نه تنها نمی‏تواند انتقاد و اعتراضی بر آن وارد کند بلکه در برابر اثبات آن متحیر می‏ماند و با تقدیر از آن لب به سپاسگزاری می‏گشاید.

مسافر، وجه اعجازی قرآن و این را که کلام حق خداوند است به رساله نور ارجاع داد و تنها با اشاره مختصری در عظمت کتاب الله به مطالعه چند نقطه زیر پرداخت:

نقطه اول: همان طور که قرآن با تمام معجزات و با تمام حقایقش که دلیل بر حقانیت‏اش است یکی از معجزات محمد می‏باشد، محمد نیز با تمام معجزات و دلایل نبوت و کمالات علمی خود یکی از معجزات قرآن و حجت قاطعی‏ست بر این که قرآن کلام خداست.

نقطه دوم: قرآن در این دنیا چنان نورانی و منشأ سعادت و حقیقتی ظاهر گردیده و در نفوس و قلوب و ارواح و عقول و حیات شخصی و اجتماعی و سیاسی انسان‏ها چنان انقلابی ایجاد نموده است که در هر دقیقه‏ی چهارده قرن گذشته، 6666 آیه آن با کمال احترام حداقل توسط 100 میلیون انسان قرائت شده و موجب تربیت انسان‏ها و تزکیه نفوس و تصفیه قلوب‏شان گردیده است. قرآن موجب ترقی ارواح، نورانیت عقول و حیات و سعادت زندگانی بشر است. بی‏تردید چنین کتابی مثل و مانند ندارد و خارق‏العاده و فوق‏العاده و معجزه است.

نقطه سوم: قرآن از زمان ظهور تا کنون دارای چنان بلاغتی بوده است که بر قصاید مشهورترین شاعران عصر که معلقات سبعه نامیده می‏شد و آن را با طلا بر دیوار کعبه می‏نگاشتند سایه افکند؛ طوری که دختر لبید هنگام پایین آوردن قصیده پدرش از دیوار کعبه می‏گفت: «در برابر آیات قرآن، هیچ ارزشی برای این قصیده باقی نماند.»

نیز ادیبی بدوی هنگامی که آیه فَاص۟دَع۟ بِمَا تُؤ۟مَرُ() را شنید به سجده افتاد، به او می‏گویند «مگر مسلمان شده‏یی؟» و او پاسخ می‏دهد: «نه، من به احترام بلاغت این آیه سجده کردم.»

هزاران پیشوا و ادیب برجسته و چهره درخشان علم بلاغت مانند عبدالقاهر جرجانی، سکاکی و زمخشری متفق القول نظر داده‏اند که «بلاغت قرآن فوق طاقت بشر، و دست نایافتنی‏ست.»

قرآن هم چنین همواره ادیبان و بلیغان مغرور و خودخواه را به معارضه خوانده و با نشانه گرفتن رگ خودخواهی آن‏ها به طرزی که غرورشان را از بین می‏برد گفته است: «یا سوره‏‏یی مشابه قرآن بیاورید یا هلاکت و ذلت دنیا و آخرت را بپذیرید.» با این حال بلیغان معاند عصر نزول با رها کردن معارضه یعنی راه کوتاهِ آوردن فقط یک سوره، راه طولانی‏تر یعنی به خطر انداختن جان و مال‏شان را اختیار کردند و این ثابت می‏کند که طی طریق در آن راه کوتاه غیرممکن بوده است.

دوستداران قرآن به شوق تشبُّه به آن، و دشمنان قرآن به قصد مقابله و انتقاد، تاکنون میلیون‏ها کتاب نوشته‏اند و این امر با ترقی افکار هم چنان بیش‏تر هم شده است، اما هیچ یک از این کتاب‏ها به قرآن نمی‏رسد و اگر یک فرد عامی نیز به آیات قرآن گوش فرا دهد خواهد گفت: «قرآن شبیه هیچ کدام از این کتاب‏ها نیست، و در مرتبه آن‏ها قرار ندارد.» طبیعی‏ست که قرآن یا باید پایین‏تر از کتاب‏های مذکور باشد یا بالاتر از همه آن‏ها. هیچ فرد، هیچ کافر و حتی هیچ احمقی نمی‏تواند بگوید قرآن پایین‏تر از همه آن کتاب‏هاست، پس باید گفت بلاغت قرآن فوق بلاغت همه کتاب‏های دیگر است.

فردی آیه سَبَّحَ لِلّٰهِ مَا فِى السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضِ () را قرائت کرد و گفت چیزی که حکایت از خارق‏العاده بودن بلاغتش کند نمی‏بینم. به او گفتند: «تو هم مانند همان جهانگرد، عازم دوره صدر اسلام شو و آیه را در آن زمان بشنو.» او نیز در عالم خیال، خود را در آن زمان و پیش از نزول قرآن تجسم کرد.

دید موجودات عالم پریشان، ظلمانی، بی‏روح و بدون شعور و وظیفه‏اند؛ و در فضایی خالی و بی‏حد و حدود و در دنیایی بی‏قرار و فانی به سر می‏برند. در آن وضع آیه مزبور را شنید و مشاهده کرد که این آیه بر ر

وی کاینات و سیمای دنیا چنان صحنه‏یی به نمایش گذاشت و (چهره‏ی کائنات) را چنان نورانی کرد، که این نطق ازلی و این فرمان سرمدی درسی شد برای ذی شعوران تمامی اعصار. آیه مذکور نشان می‏دهد که عالم هستی، مسجدی کبیر است و خداوند عموم مخلوقات و در رأس همه، آسمان‏ها و زمین را با حیاتی که به آن‏ها عطا کرده است به ذکر و تسبیح واداشته، و هریک در انجام وظیفه خویش، پر جنب و جوش، مسرور و خرسندند. این بود که پی به درجه بلاغت آیه برد و آیات دیگر قرآن را در قیاس با همان آیه مشاهده نمود و دید زمزمه بلاغت قرآن بر نیمی از زمین و یک پنجم نوع بشر استیلا دارد و شکوه سلطنت کتاب خدا در طول چهارده قرن با کمال احترام و بدون وقفه ادامه یافته است. مسافر در این جا حکمتی از هزاران حکمت قرآنی را دریافت.

نقطه چهارم: حلاوت قرآن چنان مبتنی بر حقیقت است که تکرارهایش برخلاف تکرار هر چیزِ دلنشین که بالاخره موجب خستگی می‏شود، نه تنها فرد قاری را بیزار نمی‏کند بلکه برای هرکس که دل مرده و بی‏ذوق نباشد، تکرار تلاوت، حلاوت بیش‏تری را ایجاد می‏کند. این امر از زمان‏های گذشته تاکنون برای همه امر مسلّمی بوده و به شکل ضرب المثل درآمده است.

نیز چنان تازگی و طراوت و شادابی دارد که به رغم گذشت چهارده قرن از نزولش و سهولتی که در به دست آوردن این کتاب آسمانی وجود دارد، گویی همین حالا نازل شده است، و مردمان هر عصر این طراوت را طوری احساس می‏کرده‏اند که گویی قرآن آن‏ها را مورد خطاب قرار می‏دهد. هر گروهِ علمی برای استفاده از قرآن در همه اوقات، همواره این کتاب را نزد خود داشته و از اسلوب بیان آن پیروی نموده‏اند؛ با این حال قرآن اسلوب و روش مذکور و غرابت موجود در طرز بیانش را همواره محفوظ داشته است.

نقطه پنجم: یک بال قرآن در گذشته است و بال دیگرش در آینده؛ ریشه این کتاب آسمانی بر حقیقت انبیا استوار است و آن‏ها را تصدیق و تأیید می‏کند؛ آنان نیز بالاتفاق و به زبان حال او را تأیید می‏کنند. به همین صورت، اولیا و اصفیایی که ثمرات آن محسوب شده، حیات خود را از آن می‏گیرند. و تکاملی مبتنی بر حیات داشته‏اند، نشان می‏دهند که شجره مبارکه‏شان دارای حیات و فیض است و مبتنی بر حقیقت می‏باشد. همه طریقت‏های حقه ولایت که زیر بال دوم کتاب الله بالیده‏اند و همه علوم حقیقی اسلام، گواهی هستند بر این که قرآن عین حق، مجمع حقایق و در جامعیت امر خارق‏العاده بی‏مثل و مانندی‏ست.

نقطه ششم: شش جهت قرآن نورانی‏ست و صدق و حقانیتش را نشان می‏دهد. آری، ستون‏های حجت و برهانِ تحت قرآن، لمعات اعجازآمیزِ فوق آن، هدایای مرتبط با سعادت دو عالم که در جلو و هدف قرآن قرار دارد، حقایق وحی آسمانی که نقطه استناد ظَهر قرآن می‏باشد، تصدیق مُدلَّلِ عقول مستقیم بی‏منتهایی که در جانب راست قرآن هست و اطمینان جدی و انجذاب و تسلیم صمیمی وجدان‏های پاک و قلب‏های سلیم که در جانب چپ آن قرار دارد اثبات می‏کند که قرآن قلعه‏‏یی آسمانی و زمینی، قلعه‏‏یی فوق‏العاده، خارق‏العاده، محکم و غیرقابل نفوذ است؛

با توجه به شش مقام مذکور، از کسانی که بر صادق و عین حق بودن قرآن مهر تأیید زده‏اند؛

و این‏که کلام بشر نبوده و اشتباه در آن جایی ندارد را امضا کرده‏اند؛ ابتدا متصرف کاینات می‏باشد. کسی که دایماً اظهار زیبایی‏ها و حمایت از خوبی‏ها و درستی‏ها و امحای فریب‏کاران و مفتریان را دستور‏العملی برای فعالیت قرار داده است. او همان‏طور که با دادن مقبول‏ترین و والاترین و حاکمانه‏ترین مقام حرمت و مرتبه‏ی موفقیت به قرآن، آن را امضاء و تصدیق می‏کند؛

پیامبر اسلام نیز به‏عنوان منبع و ترجمان قرآن، و باتوجه به این‏که در هنگام نزول (قرآن) در وضعیت شبیه به خواب به‏سر می‏بُرد، و با‏توجه به این‏که سایر کلام‏هایش شبیه به قرآن نبوده و به آن نمی‏رسد، بر حقانیت قرآن امضا می‏زند. و با وجود امّی بودن، حقایق آفرینش گذشته و آینده را به‏طور اطمینان‏بخشی با قرآن بیان می‏کند. و ترجمانی که از آن زیر نظر چشمان تیزبین هیچ‏گونه خطایی دیده نشد. با تمام قوایش به تمام احکام قرآن ایمان آورده و تصدیق کرده و هیچ چیزی باعث تزلزل او نشد. بدین ترتیب او بر حقانیت قرآن و این که کلام مبارک خالق رحیمش می‏باشد مهر تأیید می‏زند.

یک پنجم نوع بشر و شاید بخش اعظم آن‏ها در مقابل همه دیدگان، با قرآن ارتباطی توأم با دینداری و حقیقت پرستی و محبت دارند و به آیات الهی آن مشتاقانه گوش فرا می‏دهند؛ علاوه بر این، براساس گواهی بسیاری از نشانه‏ها و وقایع و کشفیات حتی جن و ملک و موجودات روحانی نیز هنگام تلاوت قرآن توسط پیامبر، چون پروانه، حق پرستانه گرد او جمع می‏شدند؛ و این تأیید دیگری‏ست بر این نکته که قرآن در سراسر عالم از مقبولیت برخوردار است و در رفیع‏ترین مقام و مرتبه قرار دارد.

عموم طبقات نوع بشر از نادان‏ترین و جاهل‏ترین‏شان تا داناترین و عالم‏ترین آن‏ها، همه از دروس قرآنی سهم خود را اخذ می‏کنند و عمیق‏ترین حقایق الهی را درمی یابند و مجتهدان بزرگِ صدها فن و دانش اسلامی و مخصوصاً دانایان شریعت کبری، و گروه‏هایی چون محققان اصول دین و علم کلام، همه نیازهای مرتبط با علم خویش و پاسخ‏های مورد نظرشان را از قرآن استخراج می‏کنند و این نشان می‏دهد که قرآن معدن حقیقت و مرجعی الهی‏ست.

نیز آن دسته از ادیبان عرب که از نظر ادبی در مراتب بسیار بالایی هستند (منظور ادیبان غیر مسلمان است) به رغم احتیاجی که تا امروز به معارضه داشته‏اند، با این که اعجاز قرآن دارای وجوه هفتگانه‏‏یی‏ست که بلاغت یکی از آن‏هاست، از آوردن فقط یک سوره مشابه خودداری کرده‏اند. بلاغت پیشه گان مشهور و دانشمندان نابغه‏‏یی که تا امروز پا به عرصه هستی گذاشته و درصدد کسب شهرت به واسطه معارضه بوده‏اند به هیچ وجه قادر به مقابله با وجه اعجازی قرآن نبوده و ناچار سکوت کرده‏اند. این نکته نیز نشان می‏دهد قرآن معجزه الهی‏ست و فوق طاقت بشر می‏باشد.

آری بلاغت، برتری و ارزش هر کلام با پاسخ به این سؤال‏ها روشن می‏شود: کلام چه کسی‏ست؟ خطاب به چه کسانی‏ست؟ و چرا بیان شده است؟ لذا هیچ کلامی نمی‏تواند مشابه کلام قرآن گردد و به مرتبه آن برسد،

زیرا قرآن خطاب و سخن خالق و پروردگار همه جهان‏هاست، مکالمه‏‏یی‏ست که به هیچ وجه نمی‏توان تقلید و تصنع را در آن احساس نمود؛ این کتاب بر فردی نازل شده است که به نام همه انسان‏ها و بلکه همه موجودات مبعوث گردیده و نامدارترین و مشهورترین مخاطب نوع بشر می‏باشد؛ قدرت و وسعت ایمان او موجب پیدایش اسلام عزیز شد و باعث گردید به مقام قاب قوسین برسد و مظهر خطاب صمدیت گردد. قرآن مسایل مربوط به سعادت دوجهان و نتایج آفرینش عالم هستی و مقاصد ربّانی موجود در آن را دربرمی گیرد و ایمان فراخ و عالی مخاطب مذکور را که حامل حقیقت اسلام است بیان می‏دارد و تبیین می‏کند. قرآن معجز بیان، هر سوی عالم کبیر را چون نقشه، ساعت یا خانه‏‏یی به نمایش می‏گذارد و با چرخاندنش صانع و آفریدگارش را به انسان می‏شناساند. بی‏شک آوردن مشابه چنین کتابی امکان ندارد و نمی‏توان به درجه اعجاز آن دست یافت.

هزاران دانشمند هوشمندِ دقیق که قرآن را تفسیر کرده‏اند و سی، چهل، یا هفتاد جلد کتاب نوشته‏اند، با سند و دلیل بیان داشته و اثبات کرده‏اند که قرآن حاوی مزیّت‏های بی‏شمار، نکته‏ها، خاصیت‏ها، اسرار، معانی عالی و کثیری از انواع مسایل و خبرهای غیبی‏ست؛ به ویژه هر کدام از صد و سی رساله مجموعه رسایل نور مزیت و نکته‏‏یی از قرآن را با براهین قطعی به اثبات رسانده و مخصوصاً رساله معجزات قرآنیه و مقام دوم کلام بیستم که از استخراج مسایل فوق‏العاده بسیاری چون قطار و هواپیما از قرآن بحث می‏کند؛ یا شعاع اول که «اشارات قرآنی» نامیده می‏شود و با اشارات قرآنی به رساله نور و نیروی الکتریسته می‏پردازد، یا هشت رساله کوچک به نام «رموزات ثمانیه» که نشان می‏دهد حروف قرآنی تا چه حد دقیق و اسرارآمیز و بامعناست، یا رساله کوچک دیگری که اعجاز آیه پایانی سوره فتح را از نظر اخبار غیبی به پنج وجه اثبات می‏کند؛ هر جزء رساله نور به همین ترتیب حقیقتی از حقایق قرآن و نوری از انوارش را اظهار می‏دارد؛ این‏ها تأییدی‏ست بر این نکته که قرآن مثل و مانندی ندارد، و معجزه‏‏یی خارق‏العاده است، لسان عالم غیب در عالم شهادت، و کلام علام الغیوب می‏باشد.

به دلیل مزایا و خواص مذکورِ مورد اشاره قرآن در شش نکته، شش جهت و شش مقام است که حاکمیت نورانی باشکوه و سلطنت قدسی باعظمتش چهره اعصار را درخشان نموده و نمای روی زمین را هزار و سیصد سال است که روشنایی بخشیده و با کمال حرمت و احترام تا امروز ادامه یافته است. به دلیل همان خواص است که هر حرف قرآن دست کم ده ثواب و ده حسنه دارد و ده ثمره ماندگار نتیجه می‏دهد، حتی هر یک از حروف برخی آیات و سوره‏ها صد میوه و ثمره و شاید هزار و شاید بیش از آن نتیجه می‏دهد و در اوقات مبارک نورانیت و ثواب و ارزش هر حرف ده‏ها و صدها برابر می‏شود. سیاح جهانگرد ما وقتی دانست که به این ترتیب قرآن چنین امتیازات قدسی دارد، خطاب به قلب خویش گفت:

قرآنی که از هر نظر دارای چنین معجزاتی‏ست به واسطه اجماع سوره‏ها، اتفاق آیات، توافق اسرار و انوار، و تطابق آثار و ثمراتش بر وجود و وحدت و اسما و صفاتِ تنها یک واجب الوجود چنان شهادتِ اثباتی دارد که گواهی و شهادت همه اهل ایمان از آن سرچشمه می‏گیرد.

به عنوان اشاره‏ی اجمالی به درس توحید و ایمان که مسافر از قرآن فراگرفت در مرتبه هفدهم نخستین مقام گفته شده است:

«لاَ اِلهَ الاَّ اللهُ الوَاجِبُ الوُجُودِ اَلوَاحِدُ الاَحَدُ الَّذِی دَلَّ عَلی وُجُوبِ وُجُودِهِ فِی وَحدَتِةِ القُرآنُ المُعجِزُ البَیَانِ، المَقبُولُ المَرغُوبُ لاَجنَاسِ المَلَکِ وَ الاِنسِ وَ الجَانِّ، اَلمَقرُوءُ کُلُّ آیَاتِهِ فِی کُلِّ دَقِیقَةٍ بِکَمَالِ الاِحتِرَام،ِ بِالَسِنِة مِاتِ مِلیُونٍ مِن نَوع الاِنسَانِ، الدَّائِمُ سَلطَنَتُةُ القُدسِیَّةُ عَلی اَقطَارِ الاَرضِ وَ الاَکوَانِ، وَ عَلی وُجُوهِ الاَعصَارِ وَ الزَّمَانِ، وَ الجَارِی حَاکِمِیَّتُهُ المَعنَویَّةُ النُّورَانیَّةُ عَلی نِصفِ الاَرضِ وَ خُمسِ البَشَرِ فِی اَربَعَةَ عَشَرَ عَصراً بِکَمَالِ الاِحتِشَامِ... وَ کَذَا شَهِدَ وَ بَرهَنَ بِاجمَاعِ سُوَرِهِ القُدسیَّةِ السَّمَاوِیَّةِ، وَ بِاتِّفَاقِ آیَاتِهِ النُّورَانیَّةِ الالهیَّةِ، وَ بِتَوافُقِ اَسرَارِهِ وَ انوَارِهِ وَ بِتَطَابُقِ حَقَائِقِهِ وَ ثَمَرَاتِهِ وَ آثَارِهِ بِالمُشَاهَدَةِ وَ العَیَانِ.»

آن‏گاه مسافرِ طریق حیات که دریافته بود ایمان به جای خانه و مزرعه‏‏یی فانی و گذرا، عالمی بزرگ و مُلک ماندگاری به عظمت جهان را نصیب انسان درمانده می‏کند، و لوازم حیاتی جاودانه را در اختیار این موجود فانی می‏گذارد، و فرد بیچاره‏‏یی را که در انتظار چوبه دار اجل است از مرگ ابدی نجات می‏دهد و درهای خزانه سرمدی را به رویش می‏گشاید، او که دانسته بود قیمتی‏ترین سرمایه انسانی ایمان است، خطاب به نفس خویش گفت:

«باید پیش رفت، برای کسب مرتبه دیگری از مراتب ایمان باید به هیأت مجموعه کائنات رجوع کرد و سخنان آن را شنید. باید درس‏هایی را که از ارکان و اجزای هستی گرفته‏ایم تکمیل کنیم.» آن گاه با دوربینی پرقدرت و فراگیر که از قرآن به دست آورده بود نگاه کرد و دید:

کائنات چنان معنادار و منظم است که چون کتابی سبحانی و مجسم، قرآنی ربّانی و جسمانی، سرایی صمدانی و تزیین شده و شهری رحمانی و زیبا دیده می‏شود. همه سوره‏ها و آیات و کلمات و حتی حروف این کتاب و باب‏ها و فصل‏ها و صفحات و سطرها، و محو و اثبات‏های معنادار و تغییر و تحوّل‏های حکیمانه همیشگی‏اش، بالاجماع و بالبداهه بر هستی علیم کل شی، قدیر کل شی، مصنّف، نقاش ذوالجلال و کاتب ذوالکمالی که هر چیز را در هر چیز می‏بیند و مناسبات هر چیز را با چیزهای دیگر می‏داند و می‏سنجد، دلالت دارد؛ دانست که کائنات با انواع و ارکان و اجزا و جزئیات و سکنه و ورودی و خروجی‏هایش، بر موجودیت و وحدت صانعی بی‏مانند و خالقی متعالی دلالت می‏کند، آفریدگاری که با قدرتی لایتناهی و حکمتی بی‏منتها و تغییرات مصلحتی و آفرینش‏های مکرر و حکیمانه کار می‏کند. گواهی دو حقیقت بزرگ و فراگیر و مناسب با عظمت کائنات، اثبات کننده شهادت بزرگ کائنات به شرح زیر می‏باشد:

حقیقت نخست: با حدوث و امکان مرتبط است که مورد نظر علمای هوشمند اصول دین و علم کلام و حکمای مسلمان می‏باشد و آن را با براهین متعدد به اثبات رسانده‏اند، آن‏ها گفته‏اند:

«مادام که عالَم و همه چیز آن دستخوش تغییر و تبدیل می‏گردد، پس فانی و حادث است و نمی‏تواند قدیم باشد. حال که حادث است پس باید صانعی باشد تا آن را خلق کند؛ و مادام که در ذات هر چیز سبب وجودی یا عدمی وجود نداشته باشد، مساوی‏ست و نمی‏تواند واجب و ازلی باشد. نیز مادام که با براهین قطعی اثبات شده است اشیا با دور و تسلسل (که باطل است) قادر به ایجاد هم نیستند، بی‏تردید وجود واجب الوجود لازم می‏آید؛ واجب الوجودی که نظیرش ممتنع است، و محال است که مانندی داشته باشد و همه چیز جز او، می‏باید ممکن و ماسوایش مخلوق باشد.»

آری، حقیقت «حدوث»، عالم را در سیطره خود دارد، بیش‏تر موارد آن را با چشم می‏توان دید و قسم دیگرش را عقل درمی یابد. در مقابل چشمانمان هر سال در فصل پاییز جهان را می‏بینیم که می‏میرد، و صدها هزار نوع نبات و حیوانات کوچک که هر کدام‏شان دارای افراد بی‏شمار و در حکم کائناتی برخوردار از حیات هستند، نیز همراه عالم می‏میرند، اما این مردن چنان با نظم و ترتیب است که هسته‏ها و تخم‏ها را به عنوان مدار حشر و نشر و معجزات حکمت و رحمت و حقایق خارق‏العاده‏ی قدرت و علم، در فصل بهار به جای خود رها می‏کند، تا دفتر اعمال و برنامه‏ی وظایفی را که به انجام رسانده‏اند بدان‏ها سپرده و تحت حمایت حافظ ذوالجلال و نزد حکمت او به امانت گذاشته سپس وفات می‏کنند.

همان درختان و گیاهان و قسمی از حیوانات که مرده بودند در فصل بهار به عنوان صدها هزار نمونه و دلیل و مثال برای حشر اعظم به همان شکل احیا می‏شوند و جان می‏یابند. قسمی از آن‏ها نیزطوری‏ست که مشابه‏شان در همان جای سابق ایجاد و احیا می‏شود. موجودات بهار گذشته صفحات اعمال و وظایف خود را منتشر می‏کنند و به آگاهی می‏رسانند و مثالی از آیه وَاِذَا الصُّحُفُ نُشِرَت۟ () را به نمایش می‏گذارند.

به لحاظ هیأت جامع هستی، درهر پاییز و هر بهار عالَمی بزرگ می‏میرد و عالَمی جدید به وجود می‏آید. مردن و به وجود آمدن مذکور از چنان نظم و ترتیبی برخوردار است که مردن‏ها و زنده شدن‏ها همه با میزان و نظم مشخصی در تمام انواع مزبور صورت می‏گیرد؛ گویا دنیا مسافرخانه‏‏یی‏ست که عوالم دارای حیات، ساکن آن می‏شوند و جهان‏های مسافر و سیار به سویش می‏آیند و وظایف خویش را به انجام می‏رسانند و آن گاه می‏روند.

وجوب وجود و قدرت بی‏انتها و حکمت لایتناهی ذات ذوالجلالی که عوالم برخوردار از حیات و کائناتِ دارای وظیفه را در این دنیا با کمال علم و حکمت و میزان و تعادل و نظم و انتظام ایجاد می‏کند و آن‏ها را برای مقاصد ربّانی و اهداف الهی و خدمات رحمانی قدیرانه به کار می‏گیرد و رحیمانه به خدمت واُمّی دارد، برای عقول بالبداهه و به روشنی خورشید قابل مشاهده است. علاقمندان مسایل حدوث را به رساله نور و کتاب‏هایی که پژوهشگران علم کلام نگاشته‏اند ارجاع داده و این بحث را در این جا به پایان می‏بریم.

اما دایره‏ی امکان؛ این امر نیز عالم هستی را در احاطه و سیطره خود دارد، زیرا می‏بینیم همه چیزها اعم از کلی یا جزیی، بزرگ یا کوچک از عرش تا فرش، همه موجودات از ذرات تا سیارات، با ذات خاص خود و صورت معین، شخصیت ممتاز، صفات ویژه و کیفیات حکیمانه و جوارحی که براساس مصلحت به آن‏ها داده شده به دنیا فرستاده می‏شوند. دادن این خصوصیات به ذات و ماهیتی معین آن هم در متن امکاناتی بی‏حد و حصر، پوشاندن صورتی متمایز، مناسب، متفاوت و زیبا به آن با امکان‏ها و احتمال‏هایی به عدد صورت‏ها، نیز اعطای شخصیتی شایسته و ممتاز به موجودی که در میان امکاناتی به تعداد هم جنسانش در تلاطم است؛ هم چنین قرار دادن صفت‏های خاص و موافق و مطابق با مصلحت در آفریده‏‏یی که میان امکان‏ها و احتمالاتی به تعداد انواع و مراتب صفات، نامتعین و عاری از صورت است، نیز اعطای جوارح ارزشمند و کیفیت‏های حکیمانه به مخلوقی که امکان قرار گرفتن در راه‏های بی‏شمار را دارد و می‏تواند در عمق امکانات و احتمالات فراوان متحیر و سرگردان و بی‏هدف بماند، به تعداد همه ممکنات کلی و جزیی و به تعداد امکانهای وضعیت و ماهیت و هویت، هیأت و صورت، صفتِ هر ممکنی، اشارات و دلالت‏ها و شهادت‏هایی هست که باید واجب الوجودی تخصیص دهنده، مُرجِّح و تعیین کننده و به وجود آورنده باشد؛

واجب الوجودی که دارای قدرت بی‏حد و حصر و حکمت لایتناهی باشد و هیچ چیز و هیچ فعلی از چشم او پنهان نماند و انجام هیچ کاری برایش دشوار نباشد و انجام بزرگ‏ترین کارها مانند کوچک‏ترین کارها برایش سهل و آسان باشد؛ واجب الوجودی که بهار را مانند یک درخت و درخت را مانند دانه‏‏یی به سهولت خلق می‏کند. این دلالت‏ها و اشارات و شهادت‏ها، همگی از حقیقت امکان حاصل شده و یکی از دو بال شهادت بزرگ کائنات را تشکیل می‏دهد.

دو بال و دو حقیقت شهادت کائنات در اجزای رساله نور و مخصوصاً در کلام بیست و دوم و سی و دوم و مکتوب بیستم و سی و سوم کاملاً توضیح داده شده و ثابت گردیده است، لذا مطلب را بدان جا ارجاع می‏دهیم و این داستان بلند را در این جا به اتمام می‏رسانیم.

حقیقت دوم: که ریشه در هیأت مجموعة کائنات دارد و بال دوم شهادت کلی محسوب می‏گردد:

در متن این تحولات و انقلاب‏های پی‏در‏پی، مخلوقات خواهان حفظ وجود و به انجام رسانیدن وظایف و خدمات‏شان هستند. و اگر ذی حیات باشند، سعی در حفظ حیات خویش دارند. در این محافظت و مراقبت، تعاونی حقیقی که خارج از قدرت‏شان می‏باشد، مشاهده می‏گردد.

برای مثال در عالم هستی می‏بینیم، که عناصر به مدد ذی حیاتان می‏آیند مخصوصاً ابرها را می‏بینیم که به مدد نباتات می‏شتابند و نباتات به کار حیوانات می‏آیند و حیوانات نیز به انسان فایده می‏رسانند. در پستان‏ها شیری چون آب کوثر دیده می‏شود که به کار تغذیه نوزادان می‏آید؛ به همین ترتیب بسیاری از حاجات و ارزاق که خارج از توانایی ذی حیاتان قرار دارند از جایی که اصلاً فکرش را نمی‏توان کرد به آن‏ها داده می‏شود؛ حتی ذرات طعام را می‏بینیم که سلول‏های بدن را بازسازی می‏کنند. این امور که به واسطه تسخیر ربّانی و استخدام رحمانی صورت می‏گیرند نشان از حقیقت تعاونی دارند که مستقیماً ربوبیت عام و رحیمانه رب العالمین را در اداره سراسر عالم به نمایش می‏گذارد.

آری، یاری رسانندگان جامد، فاقد شعور و شفقت که با مهربانی و خردمندانه به یک‏دیگر کمک می‏کنند؛ بی‏تردید با قدرت و رحمت و فرمان پروردگار ذوالجلالی که در غایت حکمت و رحیمیت است این کار را انجام می‏دهند.

تعاون عمومی که در عالم هستی جاری و ساری‏ست و موزانة عام و محافظتی فراگیر که در سیارات تا ذرات و جهازات و اعضای بدن جانداران با کمال نظم و ترتیب صورت می‏گیرد. و تزیین که سیمای مزّین آسمان و گستره زیبای زمین تا چهره دلنشین گل‏ها را با قلمی مزین آرایش کرده است و تنظیم که از کهکشان و منظومه شمسی تا میوه‏هایی مانند ذرت و انار حکم می‏راند؛ و توظیف که خورشید و ماه و عناصر و ابرها تا زنبورعسل را مأمور کاری نموده است. شهادتی به بزرگی حقایقی چون توظیف، تنظیم، تزیين و موزانة موجود در عالم، بال دوّم شهادت کاینات را تشکیل می دهند. رساله نور این شهادت عظیم را به اثبات رسانده است، لذا ما در این جا به اشاره‏‏یی مختصری بسنده می‏کنیم.

در اشاره کوتاه به درس ایمانیه‏‏یی که سیاح جهانگرد ما از کائنات گرفت در مرتبه هجدهم مقام نخست چنین گفته شده است:

«لاَ الهَ الاَّ اللهُ الوَاجِبُ الوُجُودِ الممُتَنِعُ نَظیرُهُ اَلمُمکِنُ کُلُّ مَاسِواَهُ الوَاحِدُ الاَحَدُ الَّذِی دَلَّ عَلی وُجُوبِ وُجُودِهِ فِی وَحدَتِهِ هذِهِ الکَائنَاتُ الکِتَاب الکَبِیرُ المُجَسَّمُ وَ القُرانُ الجِسمَانِیُّ المُعَظَّمُ وَ القَصرُ المُزَیَّنُ المُنَظَّمُ وَ البَلَدُ المُحتَشَمُ المُنتَظَمُ بِاِجمَاعِ سُوَرِهِ وَ آیاتِهِ وَ کَلَماتِه وَ حُرُوفِهِ وَ اَبوَابِهِ وَ فُصُولِهِ وَ صُحُفهِ وَ سُطُوِرِه وَ اِتِّفَاق اَرکَانِهِ وَ اَنوَاعِهِ وَ اَجزَائِهِ وَ جُزِئیَّاتِهِ وَ سَکَنَتِهِ وَ مُشتَمِلاَتِهِ وَ وَاردَاتِهِ وَ مَصَارِفِهِ بِشَهَادَةِ عَظَمَةِ احَاطَةِ حَقِیقَةِ الحُدُوث وَ التَّغَیُّر وَ الامکَانِ بِاجمَاعِ جَمیعِ عُلَمَاءِ عِلمِ الکَلاَمِ وَ بِشَهَادَةِ حَقیقَةِ تَبدیلِ صُورِتَه وَ مُشتَملاتِةِ بِالحِکمَةِ وَ الاِنتِظَام وَ تَجدِیدِ حُرُوِفِه وَ کَلمَاتِهِ بِالنِّظَامِ وَ المِیزَانِ وَ بِشَهَادَةِ عَظَمَةِ اِحَاطَةِ حَقِیقِة التَّعَاوُِن وَ التَّجَاوُبِ وَ التَّسَانُد وَ التَّدَاخُلِ وَ المُوَازَنَةِ وَ المُحَافَظَةِ فِی موَجوُدَاتِهِ بِالمُشَاهَدَةِ وَ العَیَانِ»

آن‏گاه مسافر مشتاق و کنجکاو که قدم در دنیا گذاشته و درجستجوی آفریدگار عالم برآمده بود از مراتب هجده گانه عبور کرد و با معراجی ایمانی که به عرش حقیقت رهنمون می‏شود، از معرفت غایبانه به مقام حضور و خطاب ترقی نمود و به روح خویش گفت:

از ابتدای سوره شریف فاتحه تا کلمه «ایّاک» از مدح و ثنای غایبانه نوعی حضور حاصل می‏گردد. حال می‏بایست جستجوی غایبانه را رها کرده و آن چه را در جستجویش هستیم از همان مورد جستجو بپرسیم. سراغ خورشید را باید از خود خورشید گرفت که مُظهر همه چیزهاست. آری، آن چه مُظهر همه چیز است خود را از همه چیزها بیش‏تر ظاهر می‏کند، بنابراین هم چنان که خورشید را با دیدن شعاع‏های نورانی‏اش می‏شناسیم، با اسماء حسنی و صفات قدسیِ خالقمان می‏توانیم بسته به میزان ظرفیت مان برای شناخت او بکوشیم.

صرفاً دو راه از راه‏های بی‏شمار این مقصد، و دو مرتبه از مراتب فراوان آن دو راه و دو حقیقت از حقایق بی‏حد و حصر و تفصیلات دور و دراز آن دو مرتبه را به اجمال و اختصار در این رساله به شرح زیر بیان می‏کنیم:

حقیقت اول: ظهورحقیقت فعالیت مستولی که کائنات را دربرگرفته و همه موجوداتِ قابل مشاهده و محیط، دائمی، منظم، شگفت انگیز، زمینی و آسمانی را از حالی به حالی درمی آورد و موجب تبدیل و تجدید آن‏ها می‏شود، و احساس بدیهی حقیقت ظهور ربوبیّت که در متن حقیقت فعالیت حکمت مدار مذکور احساس می‏شود، و دانستن بالضروره حقیقت بروز الوهیت در متن حقیقت ظهور ربوبیت که از هر جهت رحمت می‏فشاند.

به سبب همین فعالیت دائمیِ حکیمانه و حاکمانه است که در پس پرده، افعال فاعلی قادر و علیم، بالمشاهده احساس می‏شود.

از این افعال ربّانی مدبّرانه و مربیانه و از پس پرده آن، اسماء الهی را که تجلیاتش در همه چیز وجود دارد آشکارا می‏توان احساس کرد و دانست.

از اسماء حسنایی که با جمال و جلال تجلی می‏یابند، و در پس پرده آن‏ها، وجود و تحقق صفات سبعه قدسیه در مرتبه علم الیقین، و شاید عین الیقین یا حق الیقین ادراک می‏شود.

این هفت صفت قدسی نیز به شهادت تمام آفریدگان، به شکلی بی‏نهایت دارای حیات، قدرت، علم، شنوایی، بینایی، اراده، و تکلم تجلی یافته و به واسطه آن، موجودیت موصوفی واجب الوجود، مسمایی واحد و احد، و فاعلی فرد و صمد، بالبداهه، بالضروره، و به علم الیقین، ظاهرتر از خورشید و روشن‏تر از آن به دیده ایمانی که در قلب است مشاهده و ادراک می‏شود.

زیرا کتابی زیبا و پرمحتوا یا خانه‏‏یی شکیل، بالبداهه افعال کتابت و خانه سازی را تداعی می‏کند؛ به همین ترتیب افعال خوشنویسی و ساختن خانه‏های شکیل نام خوشنویس و معمار را به اذهان خطور می‏دهد، این نام‏ها نیز به طور بدیهی هنر و صفت معماری و خوشنویسی را به یاد می‏آورد، این صفات هم بالبداهه وجود ذاتی را لازم می‏دارد که موصوف و صانع و مسما و فاعل باشد؛ همان طور که فعل بی‏فاعل و اسم بی‏مسما ممکن نیست، صفت بدون موصوف و هنر بدون هنرمند نیز امکان ندارد.

سراسر کائنات با تمام موجوداتش بنابر حقیقت و قاعده مذکور، چون بی‏شمار کتاب‏ها و مکتوبات پرمحتوا یا کاخ‏ها و عمارت‏های فراوانی‏ست که با قلم تقدیر نگاشته شده و با چکش قدرت بنا گردیده است و هر یک از آن‏ها به هزاران وجه بر افعال بی‏منتهای ربّانی و رحمانی اشارات بی‏حد و حصر کرده و بر تجلیات بی‏حد و حصرهزار و یک اسم الهی که منشاء افعال مذکورند، شهادت‏های بی‏پایان دارند و بر تجلیات بی‏منتهای هفت صفت سبحانی که منبع اسمای مذکورند اشاره کرده، و بر وحدت و وجوب وجود ذات ذوالجلالی که ابدی و ازلی‏ست و موصوف و سرچشمه صفات محیط و قدسی مذکور می‏باشد گواهی می‏دهند. همه حسنات، زیبایی‏ها، ارزش‏ها و کمالات موجود در تمام موجودات مزبور بر کمال و زیبایی‏های قدسی لایق و موافق افعال ربانی، اسماء الهی، صفات صمدانی و شئونات سبحانی دلالت کرده، و همه آن‏ها با هم و بالبداهه بر جمال و کمال قدسی ذات اقدس گواهی می‏دهند.

حقیقت ربوبیت که در حقیقت فعالیت ظهور می‏یابد با شئوناتی چون خلق و ایجاد و صُنع و ابداعِ مبتنی بر علم و حکمت، و تصرفاتی چون تقدیر و تصویر و تدبیر و گرداندن مبتنی بر نظام و میزان، و هم‏چنین با تحول و تبدیل و تنزیل و تکمیل مبتنی بر قصد و اراده، و نیز اطعام و انعام و اکرام و احسان مبتنی بر شفقت و رحمت، خود را نشان داده و می‏شناساند.

حقیقت بروز یافته الوهیت که در ظهور حقیقت ربوبیت است و بالبداهه احساس می‏شود، همراه با جلوه‏های رحیمانه و کریمانه اسماء حسنی و تجلیات جمالی و کمالی هفت صفت ثبوتیه یعنی حیات، علم، قدرت، اراده، سمع، بصر و کلام خود را می‏شناساند و معرفی می‏کند.

آری، چنان که صفت کلام ذات اقدس را با وحی و الهام می‏شناساند، صفت قدرت نیز به واسطه آثار صُنعی که هر یک در حکم کلمات مُجسم‏اند، ذات اقدس را معرفی می‏کند و سراسر کائنات را چون فرقانی جسمانی نشان داده و قدیر ذوالجلال را توصیف و تعریف می‏کند.

صفت علم نیز به مقدار همه مصنوعاتِ دارای حکمت و نظم و میزان، و به تعداد همه مخلوقاتی که اداره و تدبیر و تزیین و تمییزشان با علم صورت می‏گیرد، موصوف خود یعنی ذات اقدس واحد را معرفی می‏کند.

صفت حیات هم به همین ترتیب مانند همه آثاری که معرفی کننده قدرت‏اند، و مانند همه حال‏ها و صورت‏های منظم و حکیمانه و موزون و تزیین یافته که بر وجود علم دلالت می‏کنند، و هم‏چون همه دلیل‏هایی که معرفی کننده سایر صفات‏اند، همراه با دلایل صفت حیات بر تحقق این صفت دلالت می‏کند و حیات نیز با تمام دلایل مذکور همه جانداران را که آیینه آن‏ها می‏باشند گواه می‏گیرد و به این ترتیب ذات حی قیّوم را معرفی می‏کند

و عالم هستی را برای این که همواره نشان دهنده نقش‏ها و جلوه‏های نو و جداگانه باشد، به آیینه‏ی اکبری تبدیل می‏کند که متشکل از آیینه‏های گوناگون بوده و همواره تحول می‏یابد و نو می‏شود. به همین قیاس هر یک از صفات سمع و بصر و اختیار و تکلم به اندازه عالم هستی، ذات اقدس را معرفی کرده و می‏شناسانند.

صفات مذکور همان طور که بر وجود ذات ذوالجلال دلالت دارند بر وجود و تحقق حیات و این که ذات ذوالجلال دارای حیات است و حی می‏باشد نیز بالبداهه دلالت دارند، زیرا ادراک علامت حیات است، شنیدن نشانه زنده بودن است، دیدن خاص زندگان است، اراده با حیات معنا می‏یابد، اقتدار اختیاری صرفاً در صاحبان حیات یافت می‏شود و تکلم نیز کار جاندارانی‏ست که دارای ادراک می‏باشند.

از نکات بیان شده درمی یابیم که صفت حیات دارای هفت مرتبه دلیل به میزان کائنات است و در معرفی وجود خود و وجود موصوفش براهینی دارد، و به همین دلیل است که اساس و منبع همه صفات و مصدر و مدار اسم اعظم قرار داده شده است. رساله نور حقیقت نخست را با برهان‏های محکم اثبات نموده و تا حدودی توضیح داده است؛ لذا در این جا به قطره‏‏یی از دریای مذکور اکتفا می‏شود.

حقیقت دوم: تکلم الهی‏ست که ریشه در صفت کلام دارد.

براساس راز موجود در آیه لَو۟ كَانَ ال۟بَح۟رُ مِدَادًا لِكَلِمَاتِ رَبّٖى () ‏ کلام الهی لایتناهی‏ست. ظاهرترین علامتی که بر وجود یک ذات دلالت می‏کند سخن گفتن اوست، این حقیقت به صورت بی‏منتها بر موجودیت و وحدت متکلم ازلی گواهی می‏دهد.

Bu hakikatin iki kuvvetli şehadeti, bu risalenin on dördüncü ve on beşinci mertebelerinde beyan edilen vahiyler ve ilhamlar cihetiyle ve geniş bir şehadeti dahi onuncu mertebesinde işaret edilen kütüb-ü mukaddese-i semaviye cihetiyle ve çok parlak ve câmi’ bir diğer şehadeti dahi on yedinci mertebesinde Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyan cihetiyle geldiğinden, bu hakikatin beyan ve şehadetini o mertebelere havale edip o hakikati mu’cizane ilan eden ve şehadetini sair hakikatlerin şehadetleriyle beraber ifade eden شَهِدَ اللّٰهُ اَنَّهُ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ وَال۟مَلٰٓئِكَةُ وَ اُولُوا ال۟عِل۟مِ قَٓائِمًا بِال۟قِس۟طِ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ ال۟عَزٖيزُ ال۟حَكٖيمُ âyet-i muazzamanın envarı ve esrarı, bizim bu yolcuya kâfi ve vâfi gelmiş ki daha ileri gidememiş.

İşte bu yolcunun bu makam-ı kudsîden aldığı dersin kısa bir mealine bir işaret olarak Birinci Makam’ın on dokuzuncu mertebesinde لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ ال۟وَاجِبُ ال۟وُجُودِ ال۟وَاحِدُ ال۟اَحَدُ لَهُ ال۟اَس۟مَاءُ ال۟حُس۟نٰى وَ لَهُ الصِّفَاتُ ال۟عُل۟يَا وَ لَهُ ال۟مَثَلُ ال۟اَع۟لٰى اَلَّذٖى دَلَّ عَلٰى وُجُوبِ وُجُودِهٖ فٖى وَح۟دَتِهٖ اَلذَّاتُ ال۟وَاجِبُ ال۟وُجُودِ بِاِج۟مَاعِ جَمٖيعِ صِفَاتِهِ ال۟قُد۟سِيَّةِ ال۟مُحٖيطَةِ وَ جَمٖيعِ اَس۟مَائِهِ ال۟حُس۟نٰى اَل۟مُتَجَلِّيَّةِ بِاِتِّفَاقِ جَمٖيعِ شُؤُنَاتِهٖ وَ اَف۟عَالِهِ ال۟مُتَصَرِّفَةِ بِشَهَادَةِ عَظَمَةِ حَقٖيقَةِ تَبَارُزِ ال۟اُلُوهِيَّةِ فٖى تَظَاهُرِ الرُّبُوبِيَّةِ فٖى دَوَامِ ال۟فَعَّالِيَّةِ ال۟مُس۟تَو۟لِيَةِ بِفِع۟لِ ال۟اٖيجَادِ وَ ال۟خَل۟قِ وَ الصُّن۟عِ وَ ال۟اِب۟دَاعِ بِاِرَادَةٍ وَ قُد۟رَةٍ وَ بِفِع۟لِ التَّق۟دٖيرِ وَ التَّص۟وٖيرِ وَ التَّد۟بٖيرِ وَ التَّد۟وٖيرِ بِاِخ۟تِيَارٍ وَ حِك۟مَةٍ وَ بِفِع۟لِ التَّص۟رٖيفِ وَ التَّن۟ظٖيمِ وَ ال۟مُحَافَظَةِ وَ ال۟اِدَارَةِ وَ ال۟اِعَاشَةِ بِقَص۟دٍ وَ رَح۟مَةٍ وَ بِكَمَالِ ال۟اِن۟تِظَامِ وَ ال۟مُوَازَنَةِ وَ بِشَهَادَةِ عَظَمَةِ اِحَاطَةِ حَقٖيقَةِ اَس۟رَارِ - شَهِدَ اللّٰهُ اَنَّهُ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ وَ ال۟مَلٰٓئِكَةُ وَ اُولُوا ال۟عِل۟مِ قَٓائِمًا بِال۟قِس۟طِ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ ال۟عَزٖيزُ ال۟حَكٖيمُ denilmiştir.

İHTAR

Geçen İkinci Makam’ın Birinci Bab’ındaki on dokuz adet mertebelerin şehadet eden hakikatlerinin her birisi, tahakkuklarıyla ve vücudlarıyla vücub-u vücuda delâlet ettikleri gibi; ihataları ile dahi vahdete ve ehadiyete delâlet ederler. Fakat başta sarîhan vücudu ispat ettikleri cihetle, vücub-u vücudun delilleri sayılmış.

İkinci Makam’ın İkinci Bab’ı ise başta ve sarahatle vahdeti ve içinde vücudu ispat ettiği haysiyetiyle, tevhid bürhanları denilir. Yoksa her ikisi, her ikisini ispat eder. Farklarına işaret için Birinci Bab’da بِشَهَادَةِ عَظَمَةِ اِحَاطَةِ حَقٖيقَةِ

İkinci Bab’da vahdet görünür gibi zuhuruna işareten بِمُشَاهَدَةِ عَظَمَةِ اِحَاطَةِ حَقٖيقَةِ fıkraları tekrar ediliyor.

Gelecek İkinci Bab’ın mertebelerini Birinci Bab gibi izah etmeye niyet etmiştim. Fakat bazı hallerin mümanaatıyla ihtisara ve icmale mecburum. Hakkıyla beyan etmeyi Risale-i Nur’a havale ediyoruz.

İKİNCİ BAB

Berahin-i Tevhidiyeye Dairdir

Dünyaya iman için gönderilen ve bütün kâinatta fikren seyahat eden ve her şeyden Hâlık’ını soran ve her yerde Rabb’ini arayan ve hakkalyakîn derecesinde İlah’ını vücub-u vücud noktasında bulan dünya misafiri, kendi aklına dedi ki: Gel, Vâcibü’l-vücud Hâlık’ımızın vahdet bürhanlarını temaşa için yine beraber bir seyahate gideceğiz.

Beraber gittiler. Birinci menzilde gördüler ki kâinatı istila eden dört hakikat-i kudsiye, vahdeti bedahet derecesinde istilzam edip isterler.

BİRİNCİ HAKİKAT: “Uluhiyet-i mutlaka”dır.

Evet, nev-i beşerin her taifesi birer nevi ibadet ile fıtrî gibi meşgul olması ve sair zîhayatın belki cemadatın dahi fıtrî hizmetleri, birer nevi ibadet hükmünde bulunması ve kâinatta maddî ve manevî bütün nimetlerin ve ihsanların her biri, bir mabudiyet tarafından, hamd ve ibadeti yaptıran perestişe ve şükre birer vesile olmaları ve vahiy ve ilhamlar gibi bütün tereşşuhat-ı gaybiye ve tezahürat-ı maneviyenin bir tek İlah’ın mabudiyetini ilan etmeleri; elbette ve bedahetle bir uluhiyet-i mutlakanın tahakkukunu ve hüküm-ferma olduğunu ispat ederler.

Madem böyle bir uluhiyet hakikati var, elbette iştiraki kabul edemez. Çünkü uluhiyete yani mabudiyete karşı şükür ve ibadetle mukabele edenler, kâinat ağacının en nihayetlerinde bulunan zîşuur meyveleridir. Ve başkaların o zîşuurları memnun ve minnettar edip yüzlerini kendilerine çevirmesi ve görünmediğinden çabuk unutturulabilen hakiki mabudlarını onlara unutturması, uluhiyetin mahiyetine ve kudsî maksatlarına öyle bir zıddiyettir ki hiçbir cihetle müsaade etmez.

Kur’an’ın çok tekrar ile ve şiddetle şirki red ve müşrikleri cehennem ile tehdit etmesi, bu cihettendir.

İKİNCİ HAKİKAT: “Rububiyet-i mutlaka”dır.

Evet, bütün kâinatta hususan zîhayatlarda ve bilhassa terbiye ve iaşelerinde her tarafta aynı tarzda ve umulmadık bir surette beraber ve birbiri içinde hakîmane, rahîmane bir dest-i gaybî tarafından olan bir tasarruf-u âmm elbette bir rububiyet-i mutlakanın tereşşuhudur ve ziyasıdır ve tahakkukuna bir bürhan-ı kat’îdir.

Madem bir rububiyet-i mutlaka vardır, elbette şirk ve iştiraki kabul etmez. Çünkü o rububiyetin kendi cemalini izhar ve kemalâtını ilan ve kıymetli sanatlarını teşhir ve gizli hünerlerini göstermek gibi en mühim maksat ve gayeleri cüz’iyatta ve zîhayatta temerküz ve içtima ettiğinden, en cüz’î bir şeye ve en küçük bir zîhayata kendi başıyla müdahale eden bir şirk, o gayeleri bozar ve o maksatları harap eder. Ve zîşuurun yüzlerini o gayelerden ve o gayeleri irade edenden çevirip esbaba saldığından ve bu vaziyet rububiyetin mahiyetine bütün bütün muhalif ve adâvet olduğundan, elbette böyle bir rububiyet-i mutlaka, hiçbir cihetle şirke müsaade etmez.

Kur’an’ın kesretli takdisatı ve tesbihatı ve âyâtı ve kelimatı, belki hurufatı ve hey’atıyla mütemadiyen tevhide irşadatı bu büyük sırdan ileri gelmiştir.

ÜÇÜNCÜ HAKİKAT: “Kemalât”tır.

Evet, bu kâinatın bütün ulvi hikmetleri, hârika güzellikleri, âdilane kanunları, hakîmane gayeleri, hakikat-i kemalâtın vücuduna bedahetle delâlet ve bilhassa bu kâinatı hiçten icad edip her cihetle mu’cizatlı ve cemalli bir surette idare eden Hâlık’ın kemalâtına ve o Hâlık’ın âyine-i zîşuuru olan insanın kemalâtına şehadeti pek zâhirdir.

Madem kemalât hakikati vardır. Ve madem kâinatı kemalât içinde icad eden Hâlık’ın kemalâtı muhakkaktır. Ve madem kâinatın en mühim meyvesi ve arzın halifesi ve Hâlık’ın en ehemmiyetli masnuu ve sevgilisi olan insanın kemalâtı haktır ve hakikatlidir.

Elbette bu gözümüz ile gördüğümüz kemalli ve hikmetli kâinatı; fena ve zevalde yuvarlanan ve neticesiz olarak tesadüfün oyuncağı, tabiatın mel’abegâhı, zîhayatın zalimane mezbahası, zîşuurun dehşetli hüzüngâhı suretine çeviren ve âsârı ile kemalâtı görünen insanı, en bîçare ve en perişan ve en aşağı bir hayvan derekesine indiren ve Hâlık’ın âyine-i kemalâtı olan bütün mevcudatın şehadetiyle nihayetsiz kemalât-ı kudsiyesi bulunan o Hâlık’ın kemalâtını setredip perde çekerek netice-i faaliyetini ve hallakıyetini iptal eden şirk, elbette olamaz ve hakikatsizdir.

Şirkin bu kemalât-ı İlahiyeye ve insaniye ve kevniyeye karşı zıddiyeti ve o kemalâtları bozduğu İkinci Şuâ Risalesi’nin üç meyve-i tevhide dair Birinci Makam’ında kuvvetli ve kat’î deliller ile ispat ve izah edildiğinden ona havale edip burada kısa kesiyoruz.

DÖRDÜNCÜ HAKİKAT: “Hâkimiyet”tir.

Evet, bu kâinata geniş bir dikkat ile bakan; kâinatı gayet haşmetli ve gayet faaliyetli bir memleket, belki idaresi gayet hikmetli ve hâkimiyeti gayet kuvvetli bir şehir hükmünde görür, her şeyi ve her nev’i birer vazife ile musahharane meşgul bulur. وَ لِلّٰهِ جُنُودُ السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضِ âyetinin askerlik manasını ihsas eden temsiline göre: Zerrat ordusundan ve nebatat fırkalarından ve hayvanat taburlarından tâ yıldızlar ordusuna kadar olan cünud-u Rabbaniyeden, o küçücük memurlarda ve bu pek büyük askerlerde hâkimane tekvinî emirlerin, âmirane hükümlerin, şahane kanunların cereyanları, bedahetle bir hâkimiyet-i mutlakanın ve bir âmiriyet-i külliyenin vücuduna delâlet ederler.

Madem bir hâkimiyet-i mutlaka hakikati vardır, elbette şirkin hakikati olamaz. Çünkü لَو۟ كَانَ فٖيهِمَٓا اٰلِهَةٌ اِلَّا اللّٰهُ لَفَسَدَتَا âyetinin hakikat-i kātıasıyla, müteaddid eller müstebidane bir işe karışsalar karıştırırlar. Bir memlekette iki padişah, hattâ bir nahiyede iki müdür bulunsa intizam bozulur ve idare herc ü merc olur. Halbuki sinek kanadından tâ semavat kandillerine kadar ve hüceyrat-ı bedeniyeden tâ seyyaratın burçlarına kadar öyle bir intizam var ki zerre kadar şirkin müdahalesi olamaz.

Hem hâkimiyet bir makam-ı izzettir; rakip kabul etmek, o hâkimiyetin izzetini kırar. Evet, aczi için çok yardımcılara muhtaç olan insanın, cüz’î ve zâhirî ve muvakkat bir hâkimiyeti için kardeşini ve evladını zalimane öldürmesi gösteriyor ki hâkimiyet rakip kabul etmez. Böyle bir âciz, böyle cüz’î bir hâkimiyet için böyle yaparsa; elbette bütün kâinatın mâliki olan bir Kadîr-i Mutlak’ın hakiki ve küllî rububiyetine ve uluhiyetine medar olan kendi hâkimiyet-i kudsiyesine başkasını teşrik etmesi ve şerike müsaade etmesi hiçbir cihetle mümkün olamaz.

Bu hakikat, İkinci Şuâ’nın İkinci Makam’ında ve Risale-i Nur’un birçok yerlerinde kuvvetli deliller ile ispat edildiğinden onlara havale ediyoruz.

İşte yolcumuz bu dört hakikati müşahede etmekle, vahdaniyet-i İlahiyeyi şuhud derecesinde bildi, imanı parladı. Bütün kuvvetiyle

لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ وَح۟دَهُ لَا شَرٖيكَ لَهُ dedi. Ve bu menzilden aldığı derse bir kısa işaret olarak Birinci Makam’ın ikinci babında لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ ال۟وَاحِدُ ال۟اَحَدُ الَّذٖى دَلَّ عَلٰى وَح۟دَانِيَّتِهٖ وَ وُجُوبِ وُجُودِهٖ مُشَاهَدَةُ عَظَمَةِ حَقٖيقَةِ تَبَارُزِ ال۟اُلُوهِيَّةِ ال۟مُط۟لَقَةِ وَ كَذَا مُشَاهَدَةُ عَظَمَةِ اِحَاطَةِ حَقٖيقَةِ تَظَاهُرِ الرُّبُوبِيَّةِ ال۟مُط۟لَقَةِ ال۟مُق۟تَضِيَّةِ لِل۟وَح۟دَةِ وَ كَذَا مُشَاهَدَةُ عَظَمَةِ اِحَاطَةِ حَقٖيقَةِ ال۟كَمَالَاتِ النَّاشِئَةِ مِنَ ال۟وَح۟دَةِ وَ كَذَا مُشَاهَدَةُ عَظَمَةِ اِحَاطَةِ حَقٖيقَةِ ال۟حَاكِمِيَّةِ ال۟مُط۟لَقَةِ ال۟مَانِعَةِ وَ ال۟مُنَافِيَةِ لِلشِّر۟كَةِ denilmiştir.

Sonra o sükûnetsiz misafir kendi kalbine dedi: Ehl-i imanın, hususan ehl-i tarîkatın her vakit tekrarla لَٓا اِلٰهَ اِلَّاهُوَ demeleri, tevhidi yâd ve ilan etmeleri gösterir ki tevhidin pek çok mertebeleri bulunuyor. Hem tevhid, en ehemmiyetli ve en halâvetli ve en yüksek bir vazife-i kudsiye ve bir farîza-i fıtriye ve bir ibadet-i imaniyedir. Öyle ise gel bir mertebeyi daha bulmak için bu ibrethanenin diğer bir menzilinin kapısını daha açmalıyız.

Çünkü aradığımız hakiki tevhid, yalnız tasavvurdan ibaret bir marifet değildir. Belki ilm-i mantıkta tasavvura mukabil ve marifet-i tasavvuriyeden çok kıymettar ve bürhanın neticesi olan ve ilim denilen tasdiktir.

Ve tevhid-i hakiki öyle bir hüküm ve tasdik ve iz’an ve kabuldür ki her bir şeyle Rabb’ini bulabilir ve her şeyde Hâlık’ına giden bir yolu görür ve hiçbir şey huzuruna mani olmaz. Yoksa Rabb’ini bulmak için her vakit kâinat perdesini yırtmak, açmak lâzım gelir. “Öyle ise haydi ileri!” diyerek, kibriya ve azamet kapısını çaldı. Ef’al ve âsâr menziline ve icad ve ibda âlemine girdi, gördü ki: Kâinatı istila etmiş beş hakikat-i muhita hükmediyorlar, bedahetle tevhidi ispat ederler.

BİRİNCİSİ

Kibriya ve azamet hakikatidir. Bu hakikat, İkinci Şuâ’nın İkinci Makam’ında ve Risale-i Nur’un müteaddid yerlerinde bürhanlarla izah edildiğinden burada bu kadar deriz ki:

Binlerle sene birbirlerinden uzak bir mesafede bulunan yıldızları, aynı anda aynı tarzda icad edip tasarruf eden ve zeminin şark ve garp ve cenup ve şimalinde bulunan aynı çiçeğin hadsiz efradını, bir zamanda ve bir surette halk edip tasvir eden...

Hem هُوَ الَّذٖى خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضَ فٖى سِتَّةِ اَيَّامٍ yani gökleri ve zemini altı günde yaratmak gibi geçmiş ve gaybî ve çok acib bir hâdiseyi, hazır ve göz önünde bir hâdise ile ispat etmek ve onun gibi acib bir tanzir olarak zeminin yüzünde bahar mevsiminde haşr-i a’zamın yüz binden ziyade misallerini gösterir gibi iki yüz binden ziyade nebatat taifelerini ve hayvanat kabilelerini beş altı haftada inşa edip kemal-i intizam ve mizan ile iltibassız, noksansız, yanlışsız, beraber, birbiri içinde idare, terbiye, iaşe, temyiz ve tezyin eden...

Hem يُولِجُ الَّي۟لَ فِى النَّهَارِ وَ يُولِجُ النَّهَارَ فِى الَّي۟لِ âyetinin sarahatiyle zemini döndürüp gece gündüz sahifelerini yapan ve çeviren ve yevmiye hâdisatıyla yazan değiştiren aynı zat, aynı anda, en gizli, en cüz’î olan kalplerin hatıratlarını dahi bilir ve iradesiyle idare eder.

Ve mezkûr fiillerin her biri bir tek fiil olduğundan, zarurî olarak, onların fâili dahi bir tek, vâhid ve kādir olan fâil-i zülcelallerinin, bedahetle öyle bir kibriya ve azameti var ki: Hiçbir yerde, hiçbir şeyde, hiçbir cihetle, hiçbir şirkin hiçbir imkânını, hiçbir ihtimalini bırakmıyor, köküyle kesiyor.

Madem böyle bir kibriya ve azamet-i kudret var ve madem o kibriya nihayet kemaldedir ve ihata ediyor. Elbette o kudrete acz veya ihtiyaç ve o kibriyaya kusur ve o kemale noksaniyet ve o ihataya kayıt ve o nihayetsizliğe nihayet veren bir şirke meydan vermesi ve müsaade etmesi, hiçbir vecihle mümkün değildir. Fıtratını bozmayan hiçbir akıl kabul etmez.

İşte şirk, kibriyaya dokunması ve celalin izzetine dokundurması ve azametine ilişmesi cihetiyle öyle bir cinayettir ki hiç kabil-i af olmadığını, Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyan azîm tehdit ile اِنَّ اللّٰهَ لَا يَغ۟فِرُ اَن۟ يُش۟رَكَ بِهٖ وَيَغ۟فِرُ مَا دُونَ ذٰلِكَ ferman ediyor.

İKİNCİ HAKİKAT

Kâinatta tasarrufları görünen ef’al-i Rabbaniyenin ıtlak ve ihata ve nihayetsiz bir surette zuhurlarıdır. Ve o fiilleri takyid ve tahdid eden, yalnız hikmet ve iradedir ve mazharların kabiliyetleridir. Ve serseri tesadüf ve şuursuz tabiat ve kör kuvvet ve camid esbab ve kayıtsız ve her yere dağılan ve karıştıran unsurlar, o gayet mizanlı ve hikmetli ve basîrane ve hayattarane ve muntazam ve muhkem olan fiillere karışamazlar, belki Fâil-i Zülcelal’in emriyle ve iradesiyle ve kuvvetiyle zâhirî bir perde-i kudret olarak istimal olunuyorlar.

Hadsiz misallerinden üç misali, Sure-i Nahl’in bir sahifesinde birbirine muttasıl üç âyetin işaret ettikleri üç fiilin hadsiz nüktelerinden üç nüktesini beyan ederiz.

Birincisi: وَ اَو۟حٰى رَبُّكَ اِلَى النَّح۟لِ اَنِ اتَّخِذٖى مِنَ ال۟جِبَالِ بُيُوتًا ... اِلٰى اٰخِره

Evet, bal arısı fıtratça ve vazifece öyle bir mu’cize-i kudrettir ki koca Sure-i Nahl, onun ismiyle tesmiye edilmiş. Çünkü o küçücük bal makinesinin zerrecik başında, onun ehemmiyetli vazifesinin mükemmel programını yazmak ve küçücük karnında taamların en tatlısını koymak ve pişirmek ve süngücüğünde zîhayat azaları tahrip etmek ve öldürmek hâsiyetinde bulunan zehiri o uzuvcuğuna ve cismine zarar vermeden yerleştirmek; nihayet dikkat ve ilim ile ve gayet hikmet ve irade ile ve tam bir intizam ve muvazene ile olduğundan şuursuz, intizamsız, mizansız olan tabiat ve tesadüf gibi şeyler elbette müdahale edemezler ve karışamazlar.

İşte bu üç cihetle mu’cizeli bu sanat-ı İlahiyenin ve bu fiil-i Rabbanînin, bütün zemin yüzünde hadsiz arılarda, aynı hikmetle, aynı dikkatle, aynı mizanda, aynı anda, aynı tarzda zuhuru ve ihatası, bedahetle vahdeti ispat eder.

İkinci âyet: وَ اِنَّ لَكُم۟ فِى ال۟اَن۟عَامِ لَعِب۟رَةً نُس۟قٖيكُم۟ مِمَّا فٖى بُطُونِهٖ مِن۟ بَي۟نِ فَر۟ثٍوَ دَمٍ لَبَنًا خَالِصًا سَٓائِغًا لِلشَّارِبٖينَ âyeti, ibret-feşan bir fermandır. Evet, başta inek ve deve ve keçi ve koyun olarak süt fabrikaları olan validelerin memelerinde, kan ve fışkı içinde bulaştırmadan ve bulandırmadan ve onlara bütün bütün muhalif olarak hâlis, temiz, safi, mugaddi, hoş, beyaz bir sütü koymak; ve yavrularına karşı o sütten daha ziyade hoş, şirin, tatlı, kıymetli ve fedakârane bir şefkati kalplerine bırakmak; elbette o derece bir rahmet, bir hikmet, bir ilim, bir kudret ve bir ihtiyar ve dikkat ister ki fırtınalı tesadüflerin ve karıştırıcı unsurların ve kör kuvvetlerin hiçbir cihetle işleri olamaz.

İşte böyle gayet mu’cizeli ve hikmetli bu sanat-ı Rabbaniyenin ve bu fiil-i İlahînin, umum rûy-i zeminde, yüz binlerle nevilerin, hadsiz validelerinin kalplerinde ve memelerinde aynı anda, aynı tarzda, aynı hikmet ve aynı dikkat ile tecellisi ve tasarrufu ve yapması ve ihatası, bedahetle vahdeti ispat eder.

Üçüncü âyet: وَمِن۟ ثَمَرَاتِ النَّخٖيلِ وَال۟اَع۟نَابِ تَتَّخِذُونَ مِن۟هُ سَكَرًا وَرِز۟قًا حَسَنًااِنَّ فٖى ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَو۟مٍ يَع۟قِلُونَ

Bu âyet, nazar-ı dikkati hurma ve üzüme celbedip der ki: “Aklı bulunanlara, bu iki meyvede tevhid için büyük bir âyet, bir delil ve bir hüccet vardır.” Evet, bu iki meyve hem gıda ve kut hem fakihe ve yemiş hem çok lezzetli taamların menşeleri olmakla beraber, susuz bir kumda ve kuru bir toprakta duran bu ağaçlar, o derece bir mu’cize-i kudret ve bir hârika-i hikmettir ve öyle bir helvalı şeker fabrikası ve ballı bir şurup makinesi ve o kadar hassas bir mizan ve mükemmel bir intizam ve hikmetli ve dikkatli bir sanattırlar ki zerre kadar aklı bulunan bir adam “Bunları böyle yapan, elbette bu kâinatı yaratan zat olabilir.” demeye mecburdur.

Çünkü mesela, bu gözümüz önünde bir parmak kadar asmanın üzüm çubuğunda yirmi salkım var ve her salkımda şekerli şurup tulumbacıklarından yüzer tane var. Ve her tanenin yüzüne incecik ve güzel ve latîf ve renkli bir mahfazayı giydirmek ve nazik ve yumuşak kalbinde, kuvve-i hâfızası ve programı ve tarihçe-i hayatı hükmünde olan sert kabuklu, ceviz içli çekirdekleri koymak ve karnında cennet helvası gibi bir tatlıyı ve âb-ı kevser gibi bir balı yapmak ve bütün zemin yüzünde, hadsiz emsalinde aynı dikkat, aynı hikmet, aynı hârika-i sanatı, aynı zamanda, aynı tarzda yaratmak, elbette bedahetle gösterir ki bu işi yapan; bütün kâinatın Hâlık’ıdır ve nihayetsiz bir kudreti ve hadsiz bir hikmeti iktiza eden şu fiil ancak onun fiilidir.

Evet, bu çok hassas mizana ve çok maharetli sanata ve çok hikmetli intizama, kör ve serseri ve intizamsız ve şuursuz ve hedefsiz ve istilacı ve karıştırıcı olan kuvvetler ve tabiatlar ve sebepler karışamazlar, ellerini uzatamazlar. Yalnız, mef’uliyette ve kabulde ve perdedarlıkta, emr-i Rabbanî ile istihdam olunuyorlar.

İşte bu üç âyetin işaret ettikleri üç hakikatin tevhide delâlet eden üç nüktesi gibi hadsiz ef’al-i Rabbaniyenin hadsiz cilveleri ve tasarrufları, ittifakla bir tek vâhid-i ehad, bir Zat-ı Zülcelal’in vahdetine şehadet ederler.

ÜÇÜNCÜ HAKİKAT

Mevcudatın ve bilhassa nebatat ve hayvanatın, sürat-i mutlaka içinde kesret-i mutlaka ve intizam-ı mutlak ile ve suhulet-i mutlaka içinde gayet hüsn-ü sanat ve maharet ve itkan ve intizam ile ve mebzuliyet-i mutlaka ve ihtilat-ı mutlak içinde gayet kıymettarlık ve tam imtiyaz ile icadlarıdır.

Evet, gayet çokluk ile gayet çabukluk hem gayet sanatkârane ve mahirane ve dikkat ve intizam ile gayet kolay ve rahatça hem gayet mebzuliyet ve karışıklık içinde gayet kıymetli ve farikalı olarak bulaşmadan ve bulaştırmadan ve bulandırmadan yapmak ancak ve ancak bir tek vâhid zatın öyle bir kudretiyle olabilir ki o kudrete hiçbir şey ağır gelmez. Ve o kudrete nisbeten, yıldızlar zerreler kadar ve en büyük en küçük kadar ve efradı hadsiz bir nevi, bir tek fert kadar ve azametli ve muhit bir küll, has ve az bir cüz kadar ve koca zeminin ihyası ve diriltilmesi, bir ağaç kadar ve dağ gibi bir ağacın inşası, tırnak gibi bir çekirdek kadar kolay ve rahatça ve suhuletli olmak gerektir. Tâ ki gözümüzün önünde yapılan bu işleri yapabilsin.

İşte bu mertebe-i tevhidin ve bu üçüncü hakikatin ve kelime-i tevhidin bu ehemmiyetli sırrını, yani en büyük bir küll, en küçük bir cüz’î gibi olması ve en çok ve en az farkı bulunmaması hem bu hayretli hikmetini ve bu azametli tılsımını ve tavr-ı aklın haricindeki bu muammasını ve İslâmiyet’in en mühim esasını ve imanın en derin bir medarını ve tevhidin en büyük bir temelini beyan ve hall ve keşif ve ispat etmekle Kur’an’ın tılsımı açılır ve hilkat-i kâinatın en gizli ve bilinmez ve felsefeyi idrakinden âciz bırakan muamması bilinir.

Hâlık-ı Rahîm’ime yüz bin defa Risaletü’n-Nur’un hurufatı adedince şükür ve hamdolsun ki Risaletü’n-Nur bu acib tılsımı ve bu garib muammayı hall ve keşif ve ispat etmiş. Ve bilhassa Yirminci Mektup’un âhirlerinde وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَى۟ءٍ قَدٖيرٌ bahsinde ve haşre dair Yirmi Dokuzuncu Söz’ün “Fâil muktedirdir.” bahsinde, Yirmi Dokuzuncu Lem’a-i Arabiye’nin “Allahu ekber” mertebelerinden kudret-i İlahiyenin ispatında, kat’î bürhanlarla, iki kere iki dört eder derecesinde ispat edilmiş.

Onun için izahı onlara havale etmekle beraber, bir fihriste hükmünde bu sırrı açan esasları ve delilleri icmalen beyan ve on üç basamak olarak on üç sırra işaret etmek istedim. Birinci ve ikinci sırları yazdım. Fakat maatteessüf hem maddî hem manevî iki kuvvetli mani, beni şimdilik mütebâkisinden vazgeçirdiler.

Birinci Sır: Bir şey zatî olsa onun zıddı o zata ârız olamaz. Çünkü içtimaü’z-zıddeyn olur, o da muhaldir. İşte bu sırra binaen, madem kudret-i İlahiye zatiyedir ve Zat-ı Akdes’in lâzım-ı zarurîsidir. Elbette o kudretin zıddı olan acz, o Zat-ı Kadîr’e ârız olması mümkün olmaz.

Ve madem bir şeyde mertebelerin bulunması, o şeyin içinde zıddının tedahülü iledir. Mesela, ziyanın kavî ve zayıf gibi mertebeleri, zulmetin müdahalesi ile ve hararetin ziyade ve aşağı dereceleri, soğuğun karışması ile ve kuvvetin şiddet ve noksan miktarları, mukavemetin karşılaması ve mümanaatıyladır. Elbette o kudret-i zatiyede mertebeler bulunmaz. Bütün eşyayı, bir tek şey gibi icad eder.

Ve madem o kudret-i zatiyede mertebeler bulunmaz ve zaaf ve noksan olamaz, elbette hiçbir mani onu karşılayamaz ve hiçbir icad ona ağır gelmez.

Ve madem hiçbir şey ona ağır gelmez, elbette haşr-i a’zamı bir bahar kadar kolay ve bir baharı bir ağaç kadar suhuletli ve bir ağacı bir çiçek kadar zahmetsiz icad ettiği gibi; bir çiçeği bir ağaç kadar sanatlı, bir ağacı bir bahar kadar mu’cizatlı ve bir baharı bir haşir gibi cem’iyetli ve hârikalı halk eder ve gözümüzün önünde halk ediyor.

Risale-i Nur’da kat’î ve kuvvetli çok bürhanlar ile ispat edilmiş ki: Eğer vahdet ve tevhid olmazsa bir çiçek, bir ağaç kadar belki daha müşkülatlı ve bir ağaç, bir bahar kadar belki daha suubetli olmakla beraber; kıymet ve sanatça bütün bütün sukut edeceklerdi. Ve şimdi bir dakikada yapılan bir zîhayat, bir senede ancak yapılacaktı, belki de hiç yapılmayacaktı.

İşte bu mezkûr sırra binaendir ki: Gayet mebzuliyet ve çoklukla beraber gayet kıymettar ve gayet çabuk ve kolaylıkla beraber gayet sanatlı olan bu meyveler, bu çiçekler, bu ağaçlar ve hayvancıklar muntazaman meydana çıkıyorlar ve vazife başına geçiyorlar ve tesbihatlarını yapıp, bitirip, tohumlarını yerlerinde tevkil ederek gidiyorlar.

İkinci Sır: Nasıl ki nuraniyet ve şeffafiyet ve itaat sırrıyla ve kudret-i zatiyenin bir cilvesiyle bir tek güneş, bir tek âyineye ziyalı akis verdiği gibi; hadsiz âyinelere ve parlak şeylere ve katrelere o kayıtsız kudretinin geniş faaliyetinden ziyalı ve hararetli olan ayn-ı aksini emr-i İlahî ile kolayca verebilir. Az ve çok birdir, farkı yoktur.

Hem bir tek kelime söylense nihayetsiz hallakıyetin nihayetsiz vüs’atinden, o bir tek kelime bir tek adamın kulağına zahmetsiz girdiği gibi bir milyon kulakların kafalarına da izn-i Rabbanî ile zahmetsiz girer. Binlerle dinleyen ile bir tek dinleyen müsavidir, fark etmez.

Hem göz gibi bir tek nur veya Cebrail gibi nurani bir tek ruhanî; tecelli-i rahmet içinde olan faaliyet-i Rabbaniyenin kemal-i vüs’atinden bir tek yere suhuletle baktığı ve gittiği ve bir tek yerde suhuletle bulunduğu gibi binler yerlerde de kudret-i İlahiye ile suhuletle bulunur, bakar, girer; az, çok farkı yoktur.

Aynen öyle de kudret-i zatiye-i ezeliye, en latîf, en has bir nur ve bütün nurların nuru olduğundan ve eşyanın mahiyetleri ve hakikatleri ve melekûtiyet vecihleri şeffaf ve âyine gibi parlak olduğundan ve zerrattan ve nebatattan ve zîhayattan tâ yıldızlara ve güneşlere ve aylara kadar her şey, o kudret-i zatiyenin hükmüne gayet derecede itaatli, inkıyadlı ve o kudret-i ezelînin emirlerine nihayet derecede mutî ve musahhar bulunduğundan, elbette hadsiz eşyayı bir tek şey gibi icad eder ve yanlarında bulunur. Bir iş bir işe mani olmaz. Büyük ve küçük, çok ve az, cüz’î ve küllî birdir. Hiçbiri ona ağır gelmez.

Hem nasıl ki Onuncu ve Yirmi Dokuzuncu Sözlerde denildiği gibi; intizam ve muvazene ve hükme itaat ve emirleri imtisal sırlarıyla, yüz hane kadar bir büyük sefineyi bir çocuğun parmağıyla oyuncağını çevirdiği gibi döndürür, gezdirir.

Hem bir âmir, bir “Arş!” emriyle bir tek neferi hücum ettirdiği gibi muntazam ve mutî bir orduyu dahi o tek emriyle hücuma sevk eder.

Hem pek büyük bir hassas mizanın iki gözünde, iki dağ muvazene vaziyetinde bulunsalar iki kefesinde iki yumurta bulunan diğer mizanın, bir tek ceviz, bir kefesini yukarıya kaldırması, birini aşağı indirmesi gibi; o tek ceviz, bir kanun-u hikmetle öteki büyük mizanın bir gözünü dağ ile beraber dağın başına ve öbür dağı, derelerin dibine indirebilir.

Aynen öyle de kayıtsız, nihayetsiz, nurani, zatî, sermedî olan kudret-i Rabbaniyede ve beraberinde bütün intizamatın ve nizamların ve muvazenelerin menşei, menbaı, medarı, masdarı olan nihayetsiz bir hikmet ve gayet hassas bir adalet-i İlahiye bulunduğundan ve cüz’î ve küllî ve büyük ve küçük her şey ve bütün eşya, o kudretin hükmüne musahhar ve tasarrufuna münkad olduğundan, elbette zerreleri kolayca tedvir ve tahrik ettiği gibi yıldızları dahi nizam-ı hikmet sırrıyla kolayca döndürür, çevirir.

Ve baharda, bir emir ile suhuletle bir sineği ihya ettiği gibi; bütün sineklerin taifelerini ve bütün nebatatı ve hayvancıkların ordularını, kudretindeki hikmet ve mizanın sırrıyla, aynı emirle, aynı kolaylıkla diriltip meydan-ı hayata sevk eder.

Ve bir ağacı baharda çabuk diriltmek ve kemiklerine hayat vermek gibi o hikmetli, adaletli kudret-i mutlaka ile koca arzı ve zemin cenazesini, baharda o ağaç gibi kolayca ihya edip yüz bin çeşit haşirlerin misallerini icad eder.

Ve bir emr-i tekvinî ile arzı dirilttiği gibi اِن۟ كَانَت۟ اِلَّا صَي۟حَةً وَاحِدَةً فَاِذَاهُم۟ جَمٖيعٌ لَدَي۟نَا مُح۟ضَرُونَ fermanıyla yani “Bütün ins ve cin, bir tek sayha ve emir ile yanımızda meydan-ı haşre hazır olurlar.”

Hem وَمَٓا اَم۟رُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَم۟حِ ال۟بَصَرِ اَو۟ هُوَ اَق۟رَبُ ferman etmesiyle yani “Kıyamet ve haşrin işi ve yapılması gözünü kapayıp hemen açmak kadardır belki daha yakındır.” der.

Hem مَا خَل۟قُكُم۟ وَلَا بَع۟ثُكُم۟ اِلَّا كَنَف۟سٍ وَاحِدَةٍ âyetiyle yani “Ey insanlar! Sizin icad ve ihyanız ve haşir ve neşriniz, bir tek nefsin ihyası gibi kolaydır. Kudretime ağır gelmez.” mealinde bulunan şu üç âyetin sırrıyla, aynı emir ile aynı kolaylıkla bütün ins ve cinleri ve hayvanı ve ruhanî ve melekleri haşr-i ekberin meydanına ve mizan-ı a’zamın önüne getirir. Bir iş bir işe mani olmaz.

Üçüncü ve dördüncüden tâ on üçüncü sırra kadar, arzuma muhalif olarak başka vakte ta’lik edildi.

DÖRDÜNCÜ HAKİKAT

Mevcudatın vücudları ve zuhurları, beraberlik ve birbiri içinde birlik ve birbirine benzemeklik ve birbirinin misal-i musağğarı ve numune-i ekberi ve bir kısım küll ve küllî ve diğer kısım onun cüzleri ve fertleri ve birbirine sikke-i fıtratta müşabehet ve nakş-ı sanatta münasebet ve birbirine yardım etmek ve birbirinin vazife-i fıtriyesini tekmil etmek gibi çok cihetü’l-vahdet noktalarında; bedahet derecesinde tevhidi ilan ve Sâni’lerinin vâhid olduğunu ispat etmek ve kâinatın rububiyet cihetinde, tecezzi ve inkısam kabul etmez bir küll ve küllî hükmünde bulunduğunu izhar etmektir.

Evet mesela, her baharda nebatattan ve hayvanattan dört yüz bin nev’in hadsiz efradlarını, beraber ve birbiri içinde, bir anda ve bir tarzda, yanlışsız, hatasız, kemal-i hikmet ve hüsn-ü sanatla icad etmek ve idare ve iaşe etmek...

Hem kuşların misal-i musağğarları olan sineklerden tâ numune-i ekberleri olan kartallara kadar hadsiz efradlarını yaratmak ve hava âleminde, seyahat ve yaşamalarına yardım eden cihazatı verip gezdirmek ve havayı şenlendirmekle beraber, yüzlerinde mu’cizane birer sikke-i sanat ve cisimlerinde müdebbirane birer hâtem-i hikmet ve mahiyetlerinde mürebbiyane birer turra-i ehadiyet koymak...

Hem zerrat-ı taamiyeyi hüceyrat-ı bedeniyenin imdadına ve nebatatı hayvanatın imdadına ve hayvanatı insanların yardımına ve umum valideleri iktidarsız yavruların muavenetine hakîmane, rahîmane koşturmak, göndermek…

Hem daire-i Kehkeşan’dan ve manzume-i şemsiyeden ve anâsır-ı arziyeden tâ göz hadekasının perdelerine ve gül goncasının yapraklarına ve mısır sümbülünün gömleklerine ve kavunun çekirdeklerine kadar mütedâhil daireler gibi cüz’î ve küllî hükmünde aynı intizam ve hüsn-ü sanat ve aynı fiil ve kemal-i hikmetle tasarruf etmek, elbette bedahet derecesinde ispat eder ki:

Bu işleri yapan hem vâhiddir, birdir, her şeyde sikkesi var.

Hem de hiçbir mekânda olmadığı gibi her mekânda hazırdır.

Hem güneş gibi; her şey ondan uzak, o ise her şeye yakındır.

Hem daire-i Kehkeşan ve manzume-i şemsiye gibi en büyük şeyler ona ağır gelmediği gibi kandaki küreyvat, kalpteki hatırat ondan gizlenmez; tasarrufundan hariç kalmaz.

Hem her şey ne kadar büyük ve çok olursa olsun, en küçük, en az bir şey gibi ona kolaydır ki sineği kartal sisteminde ve çekirdeği ağacın mahiyetinde ve bir ağacı bir bahçe suretinde ve bir bahçeyi bir bahar sanatında ve bir baharı bir haşir vaziyetinde suhuletle icad eder.

Ve sanatça çok kıymettar şeyleri, bize çok ucuz verir, ihsan eder. İstediği fiyat ise bir “Bismillah” ve bir “Elhamdülillah”tır. Yani, o çok kıymettar nimetlerin makbul fiyatları, başta “Bismillahirrahmanirrahîm” ve âhirinde “Elhamdülillah” demektir.

Bu Dördüncü Hakikat dahi Risale-i Nur’da izah ve ispat edildiğinden bu kısacık işaretle iktifa ediyoruz.

Bizim seyyahın ikinci menzilde gördüğü

BEŞİNCİ HAKİKAT

Kâinatın mecmuunda ve erkânında ve eczasında ve her mevcudunda bir intizam-ı ekmelin bulunması ve o memleket-i vâsianın tedvir ve idaresine medar olan ve heyet-i umumiyesine taalluk eden maddeler ve vazifedarlar birer vâhid olması ve o haşmetli şehir ve meşherde tasarruf eden isimler ve fiiller, birbiri içinde ve birer ve bir mahiyet ve vâhid ve her yerde aynı isim ve aynı fiil olmakla beraber, her şeyi veya ekser eşyayı ihataları ve şümulleri ve o ziynetli sarayın tedbirine ve şenlenmesine ve binasına medar olan unsurlar ve neviler, birbiri içinde ve birer ve bir mahiyet-i vâhide ve her yerde aynı unsur ve aynı nevi bulunmakla beraber zeminin yüzünü ve ekserisini intişar ile ihata etmeleri elbette bedahetle ve zaruretle iktiza eder ve delâlet eder ve şehadet eder ve gösterir ki:

Bu kâinatın sâni’i ve müdebbiri ve bu memleketin sultanı ve mürebbisi ve bu sarayın sahibi ve bânisi birdir, tektir, vâhiddir, ehaddir. Misli ve naziri olamaz ve veziri ve muîni yoktur. Şeriki ve zıddı olamaz, aczi ve kusuru yoktur.

Evet, intizam tam bir vahdettir, bir tek nazzamı ister. Münakaşaya medar olan şirki kaldırmaz.

Madem bu kâinatın heyet-i mecmuasından, arzın yevmî ve senevî deveranından tâ insanın simasına ve başının duygular manzumesine ve kandaki beyaz ve kırmızı küreyvatın deveranına ve cereyanına kadar, küllî olsun cüz’î olsun her bir şeyde hikmetli ve dikkatli bir intizam var. Elbette bir Kadîr-i Mutlak’tan ve bir Hakîm-i Mutlak’tan başka hiçbir şey, kasd ve icad suretiyle elini hiçbir şeye uzatamaz ve karışamazlar. Belki yalnız kabul ederler, mazhar ve münfail olurlar.

Ve madem tanzim etmek ve bilhassa gayeleri takip etmek ve maslahatları gözeterek bir intizam vermek, yalnız ilim ve hikmetle olur ve irade ve ihtiyar ile yapılır. Elbette ve herhalde, bu hikmet-perverane intizam ve bu gözümüz önündeki maslahatkârane, çeşit çeşit, hadsiz intizamat-ı mahlukat, bedahet derecesinde delâlet ve şehadet eder ki bu mevcudatın hâlıkı ve müdebbiri birdir, fâildir, muhtardır. Her şey onun kudretiyle vücuda gelir, onun iradesiyle birer vaziyet-i mahsusa alır ve onun ihtiyarıyla bir suret-i muntazama giyer.

Hem madem bu misafirhane-i dünyanın sobalı lambası birdir ve rûznameli kandili birdir ve rahmetli süngeri birdir ve ateşli aşçısı birdir ve hayatlı şurubu birdir ve himayetli tarlası birdir… Bir, bir, bir… Tâ bin bir birler kadar... Elbette bu bir birler bedahetle şehadet eder ki bu misafirhanenin sâni’i ve sahibi birdir. Hem gayet kerîm ve misafirperverdir ki bu yüksek ve büyük memurlarını, zîhayat yolcularına hizmetkâr edip istirahatlerine çalıştırıyor.

Hem madem dünyanın her tarafında tasarruf eden ve nakışları ve cilveleri görünen “Hakîm, Rahîm, Musavvir, Müdebbir, Muhyî, Mürebbi” gibi isimler ve “hikmet ve rahmet ve inayet” gibi şe’nler ve “tasvir ve tedvir ve terbiye” gibi fiiller birdirler. Her yerde aynı isim, aynı fiil birbiri içinde hem nihayet mertebede hem ihatalıdırlar. Hem birbirinin nakşını öyle tekmil ederler ki güya o isimler ve o fiiller ittihat edip kudret ayn-ı hikmet ve rahmet ve hikmet ayn-ı inayet ve hayat oluyor.

Mesela, hayat verici ismin bir şeyde tasarrufu göründüğü anda, yaratıcı ve tasvir edici ve rızık verici gibi çok isimlerin aynı anda, her yerde, aynı sistemde tasarrufatları görünüyor. Elbette ve elbette ve bedahetle şehadet eder ki o ihatalı isimlerin müsemması ve her yerde aynı tarzda görünen şümullü fiillerin fâili birdir, tektir, vâhiddir, ehaddir. Âmennâ ve saddaknâ!

Hem madem masnuatın maddeleri ve mâyeleri olan unsurlar zemini ihata ederler. Ve mahlukattan, vahdeti gösteren çeşit çeşit sikkeleri taşıyan nevilerin her biri bir iken rûy-i zeminde intişar edip istila ederler. Elbette bedahetle ispat eder ki o unsurlar müştemilatıyla ve o neviler efradıyla bir tek zatın malıdır, mülküdür. Ve öyle bir Vâhid-i Kadîr’in masnuları ve hizmetkârlarıdır ki o koca istilacı unsurları, gayet itaatli bir hizmetçi ve o zeminin her tarafına dağılan nevileri gayet intizamlı bir nefer hükmünde istihdam eder.

Bu hakikat dahi Risaletü’n-Nur’da ispat ve izah edildiğinden burada bu kısa işaretle iktifa ediyoruz. Bizim yolcu, bu beş hakikatten aldığı feyz-i imanî ve zevk-i tevhidî neşesiyle müşahedatını hülâsa ve hissiyatını tercüme ederek kalbine diyor:

Bak kitab-ı kâinatın safha-i rengînine

Hâme-i zerrîn-i kudret, gör ne tasvir eylemiş

Kalmamış bir nokta-i muzlim çeşm-i dil erbabına

Sanki âyâtın Hudâ, nur ile tahrir eylemiş.

Hem bil ki:

Kitab-ı âlemin evrakıdır eb’ad-ı nâmahdud

Sutûr-u hâdisat-ı dehirdir âsâr-ı nâma’dud

Yazılmış destgâh-ı levh-i mahfuz-u hakikatte

Mücessem lafz-ı manidardır, âlemde her mevcud.

Hem dinle:

چُو لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ بَرَابَر۟ مٖيزَنَن۟د۟ هَر۟ شَى۟

دَمَادَم۟ جُويَدَن۟د۟ يَا حَق۟ سَرَاسَر۟ گُويَدَن۟د۟ يَا حَى۟

نَعَم۟ وَ فٖى كُلِّ شَى۟ءٍ لَهُ اٰيَةٌ تَدُلُّ عَلٰى اَنَّهُ وَاحِدٌ diyerek, kalbiyle beraber nefsi dahi tasdik ederek “Evet, evet” dediler.

İşte dünya misafiri ve kâinat seyyahının ikinci menzilde müşahede ettiği beş hakikat-i tevhidiyeye kısa bir işaret olarak Birinci Makam’ın ikinci babında ikinci menzile ait böyle denilmiş:

لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ ال۟وَاحِدُ ال۟اَحَدُ الَّذٖى دَلَّ عَلٰى وَح۟دَتِهٖ فٖى وُجُوبِ وُجُودِهٖ مُشَاهَدَةُ حَقٖيقَةِ ال۟كِب۟رِيَاءِ وَ ال۟عَظَمَةِ فِى ال۟كَمَالِ وَ ال۟اِحَاطَةِ . وَ كَذَا مُشَاهَدَةُ حَقٖيقَةِ ظُهُورِ ال۟اَف۟عَالِ بِال۟اِط۟لَاقِ وَ عَدَمُ النِّهَايَةِ لَا تُقَيِّدُهَا اِلَّا ال۟اِرَادَةُ وَ ال۟حِك۟مَةُ . وَ كَذَا مُشَاهَدَةُ حَقٖيقَةِ اٖيجَادِ ال۟مَو۟جُودَاتِ بِال۟كَث۟رَةِ ال۟مُط۟لَقَةِ فِى السُّر۟عَةِ ال۟مُط۟لَقَةِ وَ خَل۟قُ ال۟مَخ۟لُوقَاتِ بِالسُّهُولَةِ ال۟مُط۟لَقَةِ فِى ال۟اِت۟قَانِ ال۟مُط۟لَقِ وَ اِب۟دَاعُ ال۟مَص۟نُوعَاتِ بِال۟مَب۟ذُولِيَّةِ ال۟مُط۟لَقَةِ فٖى غَايَةِ حُس۟نِ الصَّن۟عَةِ وَ غُلُوِّ ال۟قِي۟مَةِ . وَ كَذَا مُشَاهَدَةُ حَقٖيقَةِ وُجُودِ ال۟مَو۟جُودَاتِ عَلٰى وَج۟هِ ال۟كُلِّ وَ ال۟كُلِّيَّةِ وَ ال۟مَعِيَّةِ وَ ال۟جَامِعِيَّةِ وَ التَّدَاخُلِ وَ ال۟مُنَاسَبَةِ . وَ كَذَا مُشَاهَدَةُ حَقٖيقَةِ ال۟اِن۟تِظَامَاتِ ال۟عَامَّةِ ال۟مُنَافِيَةِ لِلشِّر۟كَةِ . وَ كَذَا مُشَاهَدَةُ وَح۟دَةِ مَدَارَاتِ تَدَابٖيرِ ال۟كَائِنَاتِ الدَّالَّةِ عَلٰى وَح۟دَةِ صَانِعِهَا بِال۟بَدَاهَةِ وَ كَذَا وَح۟دَةُ ال۟اَس۟مَاءِ وَ ال۟اَف۟عَالِ ال۟مُتَصَرِّفَةِ ال۟مُحٖيطَةِ . وَ كَذَا وَح۟دَةُ ال۟عَنَاصِرِ وَ ال۟اَن۟وَاعِ ال۟مُن۟تَشِرَةِ ال۟مُس۟تَو۟لِيَةِ عَلٰى وَج۟هِ ال۟اَر۟ضِ

Sonra o seyyah-ı âlem asırlarda gezerken müceddid-i elf-i sânî, İmam-ı Rabbanî Ahmed-i Farukî’nin medresesine rast geldi, girdi; onu dinledi. O İmam, ders verirken diyordu:

“Bütün tarîkatların en mühim neticesi, hakaik-i imaniyenin inkişafıdır.” ve “Bir tek mesele-i imaniyenin vuzuh ile inkişafı, bin keramata ve ezvaka müreccahtır.” Hem diyordu:

Eski zamanda, büyük zatlar demişler ki: “Mütekellimînden ve ilm-i kelâm ulemasından birisi gelecek, bütün hakaik-i imaniye ve İslâmiyeyi delail-i akliye ile kemal-i vuzuh ile ispat edecek.” Ben istiyorum ki ben o olsam belki (Hâşiye) o adamım, diye iman ve tevhid bütün kemalât-ı insaniyenin esası, mâyesi, nuru, hayatı olduğunu ve تَفَكُّرُ سَاعَةٍ خَي۟رٌ مِن۟ عِبَادَةِ سَنَةٍ düsturu, tefekkürat-ı imaniyeye ait bulunması ve Nakşî tarîkatında hafî zikrin ehemmiyeti ise bu çok kıymettar tefekkürün bir nevi olmasıdır, diye talim ederdi.

Seyyah tamamıyla işitti. Döndü, nefsine dedi ki: Madem bu kahraman imam böyle diyor ve madem bir zerre kuvvet-i imaniyenin ziyadeleşmesi, bir batman marifet ve kemalâttan daha kıymetlidir ve yüz ezvakın balından daha tatlıdır. Ve madem bin seneden beri iman ve Kur’an aleyhinde teraküm eden Avrupa feylesoflarının itirazları ve şüpheleri yol bulup ehl-i imana hücum ediyor. Ve bir saadet-i ebediyenin ve bir hayat-ı bâkiyenin ve bir cennet-i daimenin anahtarı, medarı, esası olan erkân-ı imaniyeyi sarsmak istiyorlar. Elbette her şeyden evvel imanımızı taklitten tahkike çevirip kuvvetlendirmeliyiz.

Öyle ise haydi ileri! Gel, bulduğumuz birer dağ kuvvetindeki bu yirmi dokuz mertebe-i imaniyeyi namazın mübarek tesbihatının mübarek adedi olan otuz üç mertebesine iblağ etmek fikriyle, bu ibretgâhın bir üçüncü menzilini daha görmek için Bismillahirrahmanirrahîm’in anahtarı ile zîhayat âlemindeki idare ve iaşe-i rabbaniyenin kapısını çalmalıyız ve açmalıyız, diyerek mahşer-i acayip ve mecma-ı garaib olan bu üçüncü menzilin kapısını istirhamla çaldı, Bismillahilfettah ile açtı. Üçüncü menzil göründü. Girdi, gördü ki dört hakikat-i muazzama ve muhita o menzili ışıklandırıyorlar ve güneş gibi tevhidi gösteriyorlar.

BİRİNCİ HAKİKAT: “Fettahiyet” hakikatidir.

Yani Fettah isminin tecellisiyle basit bir maddeden ayrı ayrı, çeşit çeşit, hadsiz, muntazam suretlerin, beraber, her tarafta, bir anda, bir fiil ile açılmasıdır. Evet, nasıl ki umum kâinatın bağistanında ayrı ayrı hadsiz mevcudatı; çiçekler misillü, Fettah ismiyle her birisine münasip bir tarz-ı muntazam ve bir şahsiyet-i mümtaze kudret-i Fâtıra açmış, vermiş. Aynen öyle de fakat daha mu’cizatlı olarak; zemin bahçesinde dört yüz bin enva-ı zîhayata dahi her birisine gayet sanatlı ve hikmetli bir suret-i mevzune ve müzeyyene ve mümtaze vermiş.

يَخ۟لُقُكُم۟ فٖى بُطُونِ اُمَّهَاتِكُم۟ خَل۟قًا مِن۟ بَع۟دِ خَل۟قٍ فٖى ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُم۟ لَهُ ال۟مُل۟كُ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ فَاَنّٰى تُص۟رَفُونَ ۝اِ نَّ اللّٰهَ لَا يَخ۟فٰى عَلَي۟هِ شَى۟ءٌ فِى ال۟اَر۟ضِ وَلَا فِى السَّمَٓاءِ ۝ هُوَ الَّذٖى يُصَوِّرُكُم۟ فِى ال۟اَر۟حَامِ كَي۟فَ يَشَٓاءُ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ ال۟عَزٖيزُ ال۟حَكٖيمُ

âyetlerin ifadesiyle tevhidin en kuvvetli delili ve kudretin en hayretli mu’cizesi, suretleri açmasıdır. Bu hikmete binaen, feth-i suver hakikati tekrar ile –birkaç suretlerde– Risaletü’n-Nur’da ve bilhassa bu risalenin İkinci Makamı’nın Birinci Bab’ında altıncı ve yedinci mertebelerinde ispat ve beyan edilmesinden onlara havale edip burada bu kadar deriz ki:

Fenn-i nebatat ve fenn-i hayvanatın şehadetiyle ve tetkikat-ı amîkasıyla, bu feth-i suverde öyle bir ihata ve şümul ve sanat var ki bir tek Vâhid-i Ehad’den ve her şeyde her şeyi görebilecek ve yapabilecek bir Kadîr-i Mutlak’tan başka hiçbir şey bu cem’iyetli ve ihatalı fiile sahip olamaz. Çünkü bu feth-i suver fiili ise her yerde ve her anda bulunan nihayetsiz bir kudretin içinde nihayet derecede bir hikmet, bir dikkat, bir ihata ister. Ve böyle bir kudret ise ancak bütün kâinatı idare eden bir tek zatta bulunabilir.

Evet mesela, mezkûr âyetlerin ferman ettikleri gibi; üç karanlık içinde bütün validelerin erhamında insanların suretlerini ayrı ayrı, mizanlı, imtiyazlı, ziynetli ve intizamlı olarak hem şaşırmadan, yanlış etmeden, karıştırmadan basit bir maddeden açmak ve yaratmak olan fettahiyet ve umum rûy-i zeminde aynı kudret, aynı hikmet, aynı sanatla umum insanları ve hayvanları ve nebatları ihata eden bu feth-i suver hakikati; vahdaniyetin en kuvvetli bir bürhanıdır. Çünkü ihata etmek bir vahdettir, şirke yer bırakmaz.

Ve Birinci Bab’da vücub-u vücuda şehadet eden on dokuz hakikat nasıl ki vücudlarıyla Hâlık’ın vücuduna delâlet ederler, öyle de ihatalarıyla da vahdete şehadet ederler.

Bizim yolcunun üçüncü menzilde gördüğü

İKİNCİ HAKİKAT: “Rahmaniyet” hakikatidir.

Yani gözümüzle görüyoruz, birisi var ki bize zemin yüzünü rahmetin binlerle hediyeleri ile doldurmuş, bir ziyafetgâh yapmış ve rahmaniyetin yüz binlerle ayrı ayrı lezzetli taamları içinde dizilmiş bir sofra etmiş ve zemin içini rahîmiyet ve hakîmiyetin binlerle kıymettar ihsanlarını câmi’ bir mahzen yapmış.

Ve zemini devr-i senevîsinde bir ticaret gemisi hükmünde her sene âlem-i gaybdan levazımat-ı insaniye ve hayatiyenin yüz bin çeşitlerinden en güzellerini içine alarak yüklenmiş bir nevi sefine veya şimendifer gibi ve her baharı ise erzak ve elbisemizi taşıyan bir vagon hükmünde olarak bizlere gönderir. Bizi gayet rahîmane beslettirir. Ve bütün o hediyelerden, o nimetlerden istifade etmemiz için bize de yüzlerle ve binlerle iştihalar, ihtiyaçlar, duygular, hissiyatlar, hisler vermiş.

Evet, Âyet-i Hasbiye’ye dair olan Dördüncü Şuâ’da izah ve ispat edildiği gibi bize öyle bir mide vermiş ki hadsiz taamlardan lezzet alır.

Ve öyle bir hayat ihsan etmiş ki duyguları ile –bir sofra-i nimet gibi– koca cismanî âlemde hadsiz nimetlerinden istifade eder.

Ve öyle bir insaniyet bize lütfetmiş ki akıl ve kalp gibi çok âletleri ile hem maddî hem manevî âlemin nihayetsiz hediyelerinden zevk alır.

Ve öyle bir İslâmiyet bize bildirmiş ki âlem-i gayb ve âlem-i şehadetin nihayetsiz hazinelerinden nur alır.

Ve öyle bir iman hidayet etmiş ki dünya ve âhiret âlemlerinin hasra gelmez envarından ve hediyelerinden tenevvür edip müstefid eder.

Güya rahmet tarafından bu kâinat hadsiz antika ve acib ve kıymetli şeylerle tezyin edilmiş bir saraydır. Ve bütün o saraydaki hadsiz sandıkları ve menzilleri açacak anahtarlar insanın ellerine verilmiş ve bütün onlardan istifade ettirecek olan ihtiyaçlar, hissiyatlar insanın fıtratına verilmiş.

İşte böyle dünyayı ve âhireti ve her şeyi kaplamış bir rahmet, elbette o rahmet, vâhidiyet içinde bir ehadiyetin cilvesidir.

Yani nasıl ki güneşin ziyası, mukabilindeki umum eşyayı ihata etmesi ile vâhidiyete bir misal olduğu gibi parlak ve şeffaf her bir şey dahi kabiliyetine göre güneşin hem ziyasını hem hararetini hem ziyasındaki yedi rengini hem aks-i misalini almakla ehadiyete bir misal olduğundan elbette o ihatalı ziyayı gören adam, arzın güneşi vâhiddir, bir tektir diye hükmeder. Ve her parlak şeyde hattâ katrelerde güneşin ışıklı, hararetli aksini müşahede eden o adam, güneşin ehadiyetini, yani bizzat güneşi sıfatlarıyla her şeyin yanındadır ve her şeyin âyine-i kalbindedir diye, bilir.

Aynen öyle de Rahman-ı Zülcemal’in geniş rahmeti dahi ziya gibi umum eşyayı ihatası, o Rahman’ın vâhidiyetini ve hiçbir cihette şeriki bulunmadığını gösterdiği gibi her şeyde hususan her bir zîhayatta ve bilhassa insanda o cem’iyetli rahmetin perdesi altında o Rahman’ın ekser isimlerinin ışıkları ve bir nevi cilve-i zatiyesi bulunarak her ferde, bütün kâinata baktıracak ve münasebettarlık verecek bir cemiyet-i hayatiye vermesi dahi o Rahman’ın ehadiyetini ve her şeyin yanında hazır ve her şeyin her şeyini yapan o olduğunu ispat eder.

Evet nasıl ki o Rahman, o rahmetin vâhidiyetiyle ve ihatasıyla, kâinatın mecmuunda ve zeminin yüzünde celalinin haşmetini gösteriyor. Öyle de ehadiyetin cilvesiyle her bir zîhayatta, hususan insanda bütün nimetlerin numunelerini o fertte toplayıp o zîhayatın âlât ve cihazatına geçirip, tanzim ederek mecmu-u kâinatı parçalanmadan o tek ferde, bir cihette aynı hanesi gibi verdirmesiyle dahi cemalinin hususi şefkatini ilan eder ve insanda enva-ı ihsanatının temerküzünü bildirir.

Hem nasıl ki bir kavunun mesela her bir çekirdeğinde, o kavun temerküz ediyor. Ve o çekirdeği yapan zat elbette odur ki o kavunu yapar, sonra ilminin hususi mizanıyla ve hikmetinin ona mahsus kanunuyla o çekirdeği ondan sağar, toplar, tecessüm ettirir. Ve o tek kavunun tek ve vâhid ustasından başka hiçbir şey, o çekirdeği yapamaz ve yapması muhaldir.

Aynen öyle de rahmaniyetin tecellisiyle kâinat bir ağaç, bir bostan ve zemin bir meyve, bir kavun ve zîhayat ve insan bir çekirdek hükmünde olduğundan elbette en küçük bir zîhayatın Hâlık’ı ve Rabb’i, bütün zeminin ve kâinatın Hâlık’ı olmak lâzım gelir.

Elhasıl: Nasıl ki ihatalı olan fettahiyet hakikatiyle bütün mevcudatın muntazam suretlerini basit maddeden yapmak ve açmak, vahdeti bedahetle ispat eder. Öyle de her şeyi ihata eden rahmaniyet hakikati dahi vücuda gelen ve dünya hayatına giren bütün zîhayatları ve bilhassa yeni gelenleri kemal-i intizamla beslemesi ve levazımatını yetiştirmesi ve hiçbirini unutmaması ve aynı rahmet, her yerde, her anda ve her ferde yetişmesiyle bedahetle hem vahdeti hem vahdet içinde ehadiyeti gösterir.

Risale-i Nur, ism-i Hakîm ve ism-i Rahîm’in mazharı olduğundan Risale-i Nur’un birçok yerlerinde, hakikat-i rahmetin nükteleri ve cilveleri izah ve ispat edildiğinden, burada bu katre ile o bahre işaret edip o pek uzun kıssayı kısa kesiyoruz.

Seyyahımızın üçüncü menzilde müşahede ettiği

ÜÇÜNCÜ HAKİKAT: “Müdebbiriyet ve idare” hakikatidir.

Yani, gayet dehşetli ve süratli ecram-ı semaviyeyi ve gayet istilacı ve karıştırıcı unsurları ve gayet ihtiyaçlı, zafiyetli mahlukat-ı arziyeyi kemal-i intizam ve muvazene ile idare etmek, birbirlerine muavenettar yapmak ve imtizaçkârane idare etmek ve tedbirlerini görmek ve bu koca âlemi bir mükemmel memleket, bir muhteşem şehir, bir müzeyyen saray gibi yapmak hakikatidir.

İşte bu cebbarane ve rahmanane idarenin büyük dairelerini bırakıp yalnız baharda zemin yüzünde cereyan eden o idarenin bir tek sahife ve safhasını Risaletü’n-Nur, Onuncu Söz gibi mühim risalelerinde izah ve ispat etmesine binaen, kısa bir suretini bir temsil ile göstereceğiz. Şöyle ki:

Mesela ve faraza, hârika ve cihangir bir zat, dört yüz bin ayrı ayrı milletlerden, taifelerden bir ordu teşkil etse her milletin ve her taifenin neferlerine ait elbiselerini hem silahlarını hem yemeklerini hem talimat hem terhisatlarını hem hidematlarını, birbirinden ayrı ayrı hem çeşit çeşit olarak bütün o muhtelif cihazatı noksansız, kusursuz, yanlışsız, hatasız, vakti vaktine, gecikmeden, karıştırmadan kemal-i intizamla ve gayet mükemmel bir tarzda o mu’cizatlı kumandan verse; elbette o gayet geniş ve karışık ve ince ve muvazeneli ve kesretli ve adaletli idareye, o hârika kumandanın fevkalâde kudretinden başka hiçbir sebep elini uzatamaz. Eğer uzatsa muvazeneyi bozar ve karıştırır.

Aynen öyle de gözümüzle görüyoruz ki bir dest-i gaybî, her baharda dört yüz bin muhtelif nevilerden mürekkeb bir muhteşem orduyu icad edip idare ediyor. Kıyamete numune olan güz mevsiminde, o dört yüz binden üç yüz bin nebatî ve hayvanî nevilerini vefatlar suretinde ve mevtler namında terhis edip vazifelerinden paydos ediyor. Ve haşir ve neşre numune olan baharda haşr-i a’zamın üç yüz bin misalini birkaç hafta zarfında kemal-i intizamla inşa edip hattâ bir tek ağaçta dört küçük haşirleri, yani kendini ve yapraklarını ve çiçeklerini ve meyvelerini, gitmiş baharın aynı gibi neşirlerini gözümüze gösterdikten sonra, o dört yüz bin envaa bâliğ olan ordu-yu Sübhanînin her nev’e, her taifeye mahsus ve münasip ayrı ayrı rızıklarını ve çeşit çeşit müdafaa silahlarını ve ayrı ayrı libaslarını ve ayrı ayrı talimlerini ve terhislerini ve ayrı ayrı bütün cihazat ve levazımatlarını, kemal-i intizamla, sehivsiz, hatasız, karıştırmadan ve hiçbirini unutmadan, umulmadık yerlerden, vakti vaktine vermekle kemal-i rububiyet ve hâkimiyet ve hikmet içinde vahdaniyetini ve ehadiyetini ve ferdiyetini ve nihayetsiz iktidarını ve hadsiz rahmetini ispat ederek bu tevhid fermanını zemin yüzünde, her bahar sahifesinde, kalem-i kader ile yazar.

Bizim seyyah, yalnız bir baharda bu fermanın bir tek sahifesini okuduktan sonra, nefsine dedi ki: Böyle her baharda haşr-i ekberden daha garib binlerle haşirleri inşa eden, mükâfat ve mücazat için kudretine nisbeten bir bahardan daha kolay olan haşri yapacağını ve kıyameti getireceğini umum enbiyasına binlerle defa vaad ve ahdeden ve Kur’an’da haşrin vukuuna binlerle işaretle beraber, bin adet âyetlerinde sarahaten hükmedip tehdit ve taahhüd eden bir Kadîr-i Cebbar’ın, bir Kahhar-ı Zülcelal’in o kadar vaadlerini tekzip ve kudretini inkâr hükmünde olan inkâr-ı haşir hatasını irtikâb edenlere cehennem azabı ayn-ı adalettir diye hükmetti, nefsi dahi “Âmennâ” dedi.

Dünya yolcusunun üçüncü menzilde müşahede ettiği

DÖRDÜNCÜ HAKİKAT olan Otuz Üçüncü Mertebe: “Rahîmiyet ve rezzakıyet” hakikatidir.

Yani umum zemin yüzünde ve içinde ve havasında ve denizinde bütün zîhayatın ve bilhassa zîruhun ve bilhassa âciz ve zayıfların ve bilhassa yavruların hem maddî ve midevî hem manevî bütün rızıklarını, şefkatkârane, kuru ve basit bir topraktan ve camid ve kemik gibi kuru odun parçalarından yapılan ve bilhassa en latîfi kan ve fışkı ortasından gelen ve bir dirhem kemik gibi bir tek çekirdekten yapılan binlerle okka taamların, vakti vaktine mukannen bir surette hiçbirini unutmayarak ve şaşırmayarak gözümüz önünde bir dest-i gaybî tarafından verilmesi hakikatidir.

Evet اِنَّ اللّٰهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو ال۟قُوَّةِ ال۟مَتٖينُ âyeti, iaşeyi ve infakı Ce­nab-ı Hakk’a tahsis edip hasrettiği gibi وَمَا مِن۟ دَٓابَّةٍ فِى ال۟اَر۟ضِ اِلَّا عَلَى اللّٰهِ رِز۟قُهَا وَيَع۟لَمُ مُس۟تَقَرَّهَا وَمُس۟تَو۟دَعَهَا كُلٌّ فٖى كِتَابٍ مُبٖينٍ âyeti dahi bütün insanların ve hayvanların rızıklarını taahhüd ve tekeffül-ü Rabbanî altına aldığı hem وَكَاَيِّن۟ مِن۟ دَٓابَّةٍ لَا تَح۟مِلُ رِز۟قَهَا اَللّٰهُ يَر۟زُقُهَا وَاِيَّاكُم۟ وَ هُوَ السَّمٖيعُ ال۟عَلٖيمُ âyeti de rızkı tedarik edemeyen, âciz ve iktidarsız olan zayıf bîçarelerin rızıklarını umulmadık yerden, belki gaybdan belki hiçten –mesela, denizin dibindeki böceklere hiçten ve bütün yavrulara umulmadık yerlerden ve bütün hayvanlara her baharda âdeta sırf gaybdan– infaklarını bilfiil tekeffül ederek bilmüşahede vermekle; esbab-perest insanlara dahi esbab perdesi altında yine o veriyor diye ispat ve ilan ettiği gibi pek çok âyât-ı Kur’aniye ve hadsiz şevahid-i kevniye, bi’l-ittifak her bir zîhayatın bir tek Rezzak-ı Zülcelal’in rahîmiyeti ile beslendiklerini gösteriyorlar.

Evet, bir nevi rızık isteyen ağaçlar iktidarsız ve ihtiyarsız olduklarından onlar, yerlerinde mütevekkilane dururken rızıkları onlara koşup gelmesi ve âciz yavruların nafakaları hayret-nümun tulumbacıklardan ağızlarına akması ve o yavrulara bir parça iktidar ve azıcık bir ihtiyar gelmesiyle süt kesilmesi, hususan insan yavrularına analarının şefkatleri yardımcı verilmesi, bedahetle ispat eder ki helâl rızık, iktidar ve ihtiyar ile mütenasiben değildir belki tevekkül veren zaaf ve acze nisbeten geliyor.

Ekseriyetçe sebeb-i hüsran olan hırsı tahrik eden iktidar ve ihtiyar ve zekâvet, bir kısım büyük ediblerde o edibleri bir nevi dilenciliğe kadar sevk ettiği gibi zekâvetsiz, kaba, çok âmî adamların tevekkülvari iktidarsızlıkları dahi onları zenginliğe îsal etmesi ve كَم۟ عَالِمٍ عَالِمٍ اَع۟يَت۟ مَذَاهِبُهُ وَ جَاهِلٍ جَاهِلٍ تَل۟قَاهُ مَر۟زُوقًا darb-ı mesel olması ispat eder ki rızk-ı helâl, iktidar ve ihtiyar kuvvetiyle kazanılmaz, buldurulmaz. Belki çalışmasını ve sa’yini kabul eden bir merhamet tarafından verilir ve ihtiyacına acıyan bir şefkat canibinden ihsan edilir. Fakat rızık ikidir:

Biri: Yaşamak için hakiki ve fıtrî rızıktır ki taahhüd-ü Rabbanî altındadır. Hattâ o kadar muntazamdır ki bedende yağ vesaire suretinde iddihar olunan fıtrî rızık, hiç olmazsa yirmi günden ziyade bir şey yemeden yaşatır, hayatını idame eder. Demek, yirmi otuz günden evvel ve bedende müddehar olan fıtrî rızkı bitmeden zâhiren açlıktan vefat edenler, rızıksızlıktan değil belki sû-i itiyaddan ve terk-i âdetten neş’et eden bir hastalıktan vefat ederler.

İkinci kısım rızık: İtiyad, israf ve sû-i istimalat ile tiryaki olup zaruret hükmüne geçen mecazî ve sun’î rızıktır. Bu kısım ise taahhüd-ü Rabbanî altında değil belki ihsana tabidir. Kâh verir kâh vermez.

Bu ikinci rızıkta, bahtiyar odur ki medar-ı saadet ve lezzet olan iktisat ve kanaatle sa’y-i helâli, bir nevi ibadet ve rızık için bir fiilî dua bilerek müteşekkirane ve minnettarane o ihsanı kabul edip hayatını saadetkârane geçirir.

Ve bedbaht odur ki medar-ı şakavet ve hasaret ve elem olan israf ve hırs ile sa’y-i helâli bırakarak, her kapıya başvurup tembelkârane ve zalimane ve müştekiyane hayatını geçirir, belki öldürür.

Nasıl ki mide bir rızık ister, öyle de kalp ve ruh ve akıl ve göz ve kulak ve ağız gibi insanın latîfeleri ve duyguları dahi Rezzak-ı Rahîm’den rızıklarını isterler ve müteşekkirane alırlar. Her birisine ayrı ayrı ve onlara lâyık ve onları memnun ve mütelezziz eden rızıkları, hazine-i rahmetten ihsan edilir. Belki Rezzak-ı Rahîm, onlara daha geniş rızık vermek için göz ve kulak, kalp ve hayal ve akıl gibi o latîfelerin her birisini, hazine-i rahmetinin birer anahtarı hükmünde yaratmış.

Mesela göz, kâinat yüzündeki hüsün ve cemal gibi kıymettar cevher hazinelerinin bir anahtarı olduğu misillü ötekiler dahi her biri birer âlemin anahtarı olur, iman ile istifade eder. Yine sadedimize dönüyoruz.

Bu kâinatı yaratan Zat-ı Kadîr-i Hakîm, nasıl ki kâinattan hayatı bir hülâsa-i câmia olarak halk edip umum maksatlarını ve isimlerinin cilvelerini onda temerküz ettiriyor. Öyle de hayat âleminde dahi rızkı bir cem’iyetli merkez-i şuunat yaparak, iştiha ihtiyacını ve zevk-i rızkîyi zîhayatta halk ederek hilkat-i kâinatın en ehemmiyetli bir gayesi ve bir hikmeti olan daimî ve küllî bir teşekkür ve minnettarlık ve perestişlik ile rububiyetine ve sevdirmesine karşı mukabele ettiriyor.

Mesela, çok geniş olan memleket-i Rabbaniyenin her tarafını, hususan melâike ve ruhanîler ile semavatı ve ervah ile âlem-i gaybı şenlendirdiği gibi; maddî âlemi dahi hususan hava ve arzı, her vakit ve her tarafını zîruhun, hususan kuşların ve kuşçukların vücudlarıyla şenlendirmek ve ruhlandırmak hikmetiyle ihtiyac-ı rızkî ve rızkın zevki, pek kuvvetli bir kamçı olarak hayvanları ve insanları rızık peşinde koşturmakla tahrik ederek tembellikten ve ataletten kurtarıp gezdirmesi, şuunat-ı rububiyetin bir hikmetidir. Eğer bu hikmet gibi mühim hikmetler olmasa idi, ağaçların erzakını onlara koşturduğu gibi hayvanların da mukannen olan tayinatlarını onlara zahmetsiz bir surette fıtrî hâcetlerini koşturacaktı.

İsm-i Rahîm ve Rezzak’ın cemallerini ve vahdaniyete şehadetlerini tam görmek için zemin yüzünü birden ihata edip müşahede edecek bir göz bulunsa kış âhirinde erzakları bitmek üzere olan hayvanat kafilelerine, imdad-ı gaybî ve ihsan-ı Rahmanî olarak nebatatın ellerine verilen ve ağaçların başlarına konulan ve validelerin sinelerine takılan ve sırf hazine-i gaybiye-i rahmetten gayet leziz ve gayet çok ve gayet mütenevvi taamları ve nimetleri gönderen Rezzak-ı Rahîm’in bu cilve-i şefkatinde ne kadar şirin bir güzellik, ne kadar tatlı bir cemal bulunduğunu görecek ve ondan bilecek ki:

Bir tek elmayı yapıp bir adama hakiki bir rızık olarak mün’imane veren, yalnız öyle bir zat yapar, verir ki mevsimleri, gece ve gündüzleri çevirir ve küre-i arzı bir sefine-i tüccariye gibi gezdirerek mevsimlerin mahsulatlarını onunla zemindeki muhtaç misafirlerine getirir. Çünkü o elmanın yüzünde bulunan sikke-i fıtrat ve hâtem-i hikmet ve turra-i samediyet ve mühr-ü rahmet, bütün elmalarda ve sair meyvelerde ve bütün nebatat ve hayvanatta bulunduğundan o tek elmanın hakiki mâliki ve sâni’i, elbette ve herhalde o elmanın emsali ve hemcinsi ve kardeşleri olan bütün sekene-i arzın ve onun bahçesi olan koca zeminin ve onun fabrikası olan ağacının ve onun tezgâhı olan mevsiminin ve onun terbiyegâhı olan bahar ve yazın Mâlik-i Zülcelal’i ve Hâlık-ı Zülcemal’i olacak, başka olamaz.

Demek, her bir meyve öyle bir mühr-ü vahdettir ki onun ağacı olan arzın ve onun bahçesi olan kâinat kitabının kâtibini ve sâni’ini bildirir ve vahdetini gösterir ve meyveler adedince vahdaniyet fermanının mühürlendiğine işaret eder.

Risaletü’n-Nur ism-i Rahîm ve ism-i Hakîm’in mazharı olduğundan, bu rahîmiyet hakikatinin çok lem’alarını ve çok sırlarını Risaletü’n-Nur çok eczalarında beyan ve ispat ettiğinden ona havale ile bu pek büyük hazineden halimin müsaadesizliği cihetiyle bu kısa işaretle iktifa edildi.

İşte bizim seyyah diyor ki: Elhamdülillah her yerde aradığım ve her şeyden sorduğum Hâlık’ımın ve Mâlik’imin vücub-u vücuduna ve vahdetine şehadet eden otuz üç hakikati gördüm ve dinledim. Her bir hakikat, güneş gibi parlak, karanlık bırakmaz; dağ gibi kuvvetli ve sarsılmaz. Ve her biri tahakkukuyla vücuduna gayet kat’î şehadet eder ve ihatasıyla vahdetine gayet zâhir delâlet eder. Ve sair erkân-ı imaniyeyi dahi içinde kuvvetli ispat etmekle beraber mecmu hakikatlerin icmaı ve ittifakı, imanımızı taklitten tahkike ve tahkikten ilmelyakîne ve ilmelyakînden aynelyakîne ve aynelyakînden hakkalyakîne iblağ ediyor.

اَل۟حَم۟دُ لِلّٰهِ هٰذَا مِن۟ فَض۟لِ رَبّٖى

اَل۟حَم۟دُ لِلّٰهِ الَّذٖى هَدٰينَا لِهٰذَا وَمَا كُنَّا لِنَه۟تَدِىَ لَو۟لَٓا اَن۟ هَدٰينَا اللّٰهُ لَقَد۟ جَٓاءَت۟ رُسُلُ رَبِّنَا بِال۟حَقِّ

İşte bu pür-merak seyyahın bu üçüncü menzilde müşahede ettiği dört muazzam hakikatlerden aldığı envar-ı imaniyeye gayet kısa bir işaret olarak Birinci Makam’ın ikinci babında üçüncü menzilin hakikatlerine dair şöyle denilmiş:

لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ ال۟وَاحِدُ ال۟اَحَدُ الَّذٖى دَلَّ عَلٰى وَح۟دَتِهٖ فٖى وُجُوبِ وُجُودِهٖ مُشَاهَدَةُ عَظَمَةِ اِحَاطَةِ حَقٖيقَةِ ال۟فَتَّاحِيَّةِ بِفَت۟حِ الصُّوَرِ لِاَر۟بَعِ مِاَةِ اَل۟فِ نَو۟عٍ مِن۟ ذَوِى ال۟حَيَاةِ ال۟مُكَمَّلَةِ بِلَا قُصُورٍ بِشَهَادَةِ فَنِّ النَّبَاتِ وَ ال۟حَيَوَانِ . وَ كَذَا مُشَاهَدَةُ عَظَمَةِ اِحَاطَةِ حَقٖيقَةِ الرَّح۟مَانِيَّةِ ال۟وَاسِعَةِ ال۟مُن۟تَظَمَةِ بِلَا نُق۟صَانٍ بِال۟مُشَاهَدَةِ وَ ال۟عِيَانِ . وَ كَذَا مُشَاهَدَةُ عَظَمَةِ حَقٖيقَةِ ال۟اِدَارَةِ ال۟مُحٖيطَةِ لِجَمٖيعِ ذَوِى ال۟حَيَاةِ وَ ال۟مُن۟تَظَمَةِ بِلَا خَطَاءٍ وَ لَا نُق۟صَانٍ . وَ كَذَا مُشَاهَدَةُ عَظَمَةِ اِحَاطَةِ حَقٖيقَةِ الرَّحٖيمِيَّةِ وَ ال۟اِعَاشَةِ الشَّامِلَةِ لِكُلِّ ال۟مُر۟تَزِقٖينَ ال۟مُقَنَّنَةِ فٖى كُلِّ وَق۟تِ ال۟حَاجَةِ بِلَا سَه۟وٍ وَ لَا نِس۟يَانٍ ۝ جَلَّ جَلَالُ رَزَّاقِهَا الرَّح۟مٰنِ الرَّحٖيمِ ال۟حَنَّانِ ال۟مَنَّانِ وَ عَمَّ نَوَالُهُ وَ شَمِلَ اِح۟سَانُهُ وَ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ

سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ

يَا رَبِّ بِحَقِّ بِس۟مِ اللّٰهِ الرَّح۟مٰنِ الرَّحٖيمِ يَا اَللّٰهُ يَا رَح۟مٰنُ يَا رَحٖيمُ صَلِّ وَسَلِّم۟ عَلٰى سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَعَلٰى اٰلِهٖ وَاَص۟حَابِهٖ اَج۟مَعٖينَ بِعَدَدِ جَمٖيعِ حُرُوفِ رَسَائِلِ النُّورِ ال۟مَض۟رُوبِ تِل۟كَ ال۟حُرُوفُ فٖى عَاشِرَاتِ دَقَائِقِ جَمٖيعِ عُم۟رِنَا فِى الدُّن۟يَا وَال۟اٰخِرَةِ مَعَ ضَر۟بِ مَج۟مُوعِهَا فٖى ذَرَّاتِ وُجُودٖى فٖى مُدَّةِ حَيَاتٖى وَاغ۟فِر۟لٖى وَلِمَن۟ يُعٖينُنٖى فٖى نَش۟رِ رَسَائِلِ النُّورِ وَكِتَابَتِهَا بِصَدَاقَةٍ بِكُلِّ صَلَاةٍ مِن۟هَا وَ لِاٰبَائِنَا وَلِسَادَاتِنَا وَشُيُوخِنَا وَ لِاَخَوَاتِنَا وَاِخ۟وَانِنَا وَلِطَلَبَةِ رِسَالَةِ النُّورِ الصَّادِقٖينَ وَبِال۟خَاصَّةِ لِمَن۟ يَك۟تُبُ وَيَس۟تَن۟سِخُ هٰذِهِ الرِّسَالَةَ بِرَح۟مَتِكَ يَا اَر۟حَمَ الرَّاحِمٖينَ اٰمٖينَ وَ اٰخِرُ دَع۟وٰيهُم۟ اَنِ ال۟حَم۟دُ لِلّٰهِ رَبِّ ال۟عَالَمٖينَ

İHTAR

Bu risalenin mahall-i zuhuru olan şu memleket muhitinde Risaletü’n-Nur’un sair risaleleri bulunmadığından ve ihtiyarsız olarak burada telif edildiğinden Âyetü’l-Kübra gibi risalelerde, zâhirî bir tekrar suretinde başka Sözlerin ve Lem’aların bir kısım mühim meseleleri zikredilmiş ve buralardaki şakirdlere nisbeten her biri birer küçük Risaletü’n-Nur hükmüne geçmek hikmetiyle böyle yazdırılmış.

Bu müsveddenin birinci tebyizi bir mübarek zat tarafından oldu. O zatın tevafuktan haberi yokken yazdığı nüshada, kayda lâyık şöyle latîf ve manidar bir tevafuk gördük ki: O nüshanın satırları başında “Elif”ler altı yüz altmış altı olarak yazılmıştır.

Bu hal ise Hazret-i İmam-ı Ali radıyallahu anh tarafından bu hususi risaleye verilen Âyetü’l-Kübra namının cifrî ve ebcedî makamı olan altı yüz altmış altı adedine tam tamına muvafakatı ve mutabakatı ile bu risalenin bu nama liyakatini gösterir. Hem âyât-ı Kur’aniyenin adedi olan altı bin altı yüz altmış altının dört mertebesinden üç mertebesine tevafuku dahi bu risalenin, âyâtın bir lem’ası olduğuna bir işarettir diye telakki ettik.

Said Nursî

Bugünlerde, manevî bir muhaverede bir sual ve cevabı dinledim. Size bir hülâsasını beyan edeyim:

Biri dedi: Risale-i Nur’un iman ve tevhid için büyük tahşidatları ve küllî teçhizatları gittikçe çoğalıyor. Ve en muannid bir dinsizi susturmak için yüzde birisi kâfi iken neden bu derece hararetle daha yeni tahşidat yapıyor?

Ona cevaben dediler: “Risale-i Nur, yalnız bir cüz’î tahribatı ve bir küçük haneyi tamir etmiyor. Belki küllî bir tahribatı ve İslâmiyet’i içine alan ve dağlar büyüklüğünde taşları bulunan bir muhit kaleyi tamir ediyor. Ve yalnız hususi bir kalbi ve has bir vicdanı ıslaha çalışmıyor, belki bin seneden beri tedarik ve teraküm edilen müfsid âletler ile dehşetli rahnelenen kalb-i umumîyi ve efkâr-ı âmmeyi ve umumun ve bâhusus avam-ı mü’minînin istinadgâhları olan İslâmî esasların ve cereyanların ve şeairlerin kırılması ile bozulmaya yüz tutan vicdan-ı umumîyi, Kur’an’ın i’cazıyla ve geniş yaralarını Kur’an’ın ve imanın ilaçları ile tedavi etmeye çalışıyor. Elbette böyle küllî ve dehşetli tahribata ve rahnelere ve yaralara, hakkalyakîn derecesinde, dağlar kuvvetinde hüccetler, cihazlar ve bin tiryak hâsiyetinde mücerreb ilaçlar ve hadsiz edviyeler bulunmak gerektir ki bu zamanda Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyan’ın i’caz-ı manevîsinden çıkan Risale-i Nur o vazifeyi görmekle beraber, imanın hadsiz mertebelerinde terakkiyat ve inkişafata medardır.” diye uzun bir mükâleme cereyan etti. Ben de tamamen işittim, hadsiz şükrettim. Kısa kesiyorum.

Said Nursî

---

Altıncı Şuâ ⇐ | Şualar | ⇒ Dokuzuncu Şuâ

---