Onuncu Söz/ar

الكلمة العاشرة

مبحث الحشر

تنبيه: إنَّ سبَبَ إيرادِي التشبيهَ والتمثيلَ بصُورةِ حِكاياتٍ في هذه الرسائلِ هو تقريبُ المعاني إلى الأذهانِ من ناحيةٍ، وإظهارُ مدَى معقوليَّةِ الحقائقِ الإسلاميَّةِ ومدَى تَناسبِها ورصانتِها من ناحيةٍ أخرَى، فمغزَى الحكاياتِ إنما هو الحقائِقُ التي تنتَهِي إليها، والتي تدلُّ عليها كنايةً؛ فهي إذن ليست حكاياتٍ خياليةً وإنما حَقائقُ صادِقةٌ.

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

فَانْظُرْ اِلٰٓى آثَارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ كَيْفَ يُحْيِي الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا

اِنَّ ذٰلِكَ لَمُحْيِي الْمَوْتٰى وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَىْءٍ قَد۪يرٌ(الروم:50)

يا أخي! إِنْ رُمتَ إيضاحَ أمرِ الحشر وبعضِ شؤونِ الآخِرةِ على وجهٍ يُلائم فهمَ عامّةِ الناس، فاستَمعْ معي إلى هذه الحكايةِ القصيرةِ.

ذهَبَ اثنانِ معا إلى مملكةٍ رائعةِ الجمالِ كالجنَّةِ -التشبيهُ هنا للدنيا- وإذا بهما يَرَيانِ أنَّ أهلَها قد تركوا أبوابَ بُيوتِهم وحوانيتِهم ومحلاتِهم مفتوحةً لا يَهتمُّون بحراستِها.. فالأموالُ والنُّقودُ في مُتَناوَلِ الأيدِي دون أنْ يَحمِيها أحدٌ؛ بدأ أحدُهما -بما سوَّلتْ له نفسُه- يَسرِقُ حِينًا ويَغصِبُ حِينا آخرَ مرتكِبًا كل أنواعِ الظلمِ والسفاهَةِ، والأَهلُونَ لا يُبالونَ به كثيرًا.

فقالَ له صديقُه:

«وَيْحكَ ماذا تفعلُ؟ إنك ستَنالُ عقابَك، وستُلقيني في بلايا ومصائبَ، فهذه الأموالُ أموالُ الدولةِ، وهؤلاءِ الأَهلُون قد أصبحوا -بعوائلِهم وأطفالِهم- جُنودَ الدولةِ أو مُوظَّفِيها، ويُستَخدَمون في هذه الوظائفِ بِبِزَّتِهمُ المدنيّةِ، ولذلك لم يُبالوا بك كثيرا، اعلم أنَّ النظامَ هنا صارمٌ، فعُيونُ السلطانِ ورُقباؤُه وهواتفُه في كل مكانٍ.. أسرِعْ يا صاحِبي بالاعتذارِ وبادِرْ إلى التوسُّل»..

ولكنَّ صاحبَه الأبلهَ عاندَ قائلا:

«دَعنِي يا صاحبي، فهذه الأموالُ ليستْ أموالَ الدولةِ، بل هي أموالٌ مُشاعةٌ، لا مالك لها.. يستَطيعُ كلُّ واحدٍ أن يتَصرَّفَ فيها كما يشاءُ، فلا أرَى ما يَمنَعُني من الاستِفادةِ منها، أو الانتِفاعِ بهذه الأشياءِ الجميلةِ المنثورةِ أمامي؛ واعلَم أنِّي لا أُصدِّقُ بما لا تراهُ عَينايَ»، وَبدَأ يتفلسفُ ويتَفوَّهُ بما هو من قبيلِ السَّفسَطةِ.(*)

وهنا بدأتِ المناقَشةُ الجادَّةُ بينهما، وأخذَ الحِوارُ يشتدُّ إذ سألَ المغفَّلُ:

«وما السُّلطانُ؟ فأنا لا أعرِفُه»

»، فَردَّ عليه صاحبُه: «إنَّك بلا شكٍّ تَعلمُ أنه لا قريةَ بلا مختارٍ، ولا إبرةَ بلا صانِعٍ وبلا مالكٍ، ولا حَرْفَ بلا كاتِبٍ؛ فكيفَ يسُوغُ لك القولُ: إنه لا حاكِمَ ولا سُلطانَ لهذه المملكةِ الرائِعةِ المنتَظَمةِ المنسَّقةِ؟ وكيف تكونُ هذه الأموالُ الطائِلةُ والثرواتُ النَّفِيسَةُ الثمِينةُ بلا مالكٍ، حتى كأنَّ قِطارًا مشحونًا بالأرزاقِ الثمِينةِ يأتي من الغَيبِ كلَّ ساعةٍ ويُفرَغُ هنا ثم يَذهبُ!() أوَ لا ترَى في أرجاءِ هذه المملكةِ إعلاناتِ السُّلطانِ وبيَاناتِه، وأعْلامَه التي تُرَفْرِفُ في كلِّ رُكنٍ، وخَتمَه الخاصَّ وسِكَّتَه وطُرَّتَه على الأموالِ كلِّها، فكيفَ تكونُ مثلُ هذه المملكةِ دونَ مالك؟.. يَبدُو أنكَ تعلَّمتَ شيئا من لغةِ الإفرنجِ، ولكنك لا تستطيعُ قراءةَ هذه الكتاباتِ الإسلاميةِ ولا تَرغبُ أنْ تسألَ مَنْ يَقرؤُها ويفهمُها، فتعالَ إذن لأقرأَ لك أهمَّ تلك البلاغاتِ والأوامرِ الصادِرةِ مِنَ السُّلطانِ»..

فقاطعَه ذلك المعانِدُ قائلا:

«لنُسلِّم بوجودِ السلطانِ، ولكن ماذا يمكن أن يَضُرَّه ويَنقُصَ من خَزائنِه ما أحُوزُه لنفسي منها؟ ثم إني لا أرَى هنا عقابًا من سِجنٍ أو ما يُشبِهُه!».

أجابَه صاحبُه:

«يا هذا! إن هذه المملكةَ التي نَراهاَ ما هي إلّا ميدانُ امتِحانٍ واختِبارٍ، وساحةُ تَدريبٍ ومُناوَرةٍ، وهي مَعرِضُ صنائعِ السلطانِ البدِيعةِ، ومَضِيفٌ مُؤقَّتٌ جدا.. ألا ترَى أن قافِلةً تأتي يَومِيا وترحلُ أخرَى وتغيبُ؟ فهذا هو شأنُ هذه المملكةِ العامِرةِ، إنها تُملأُ وتُخلَى باستِمرارٍ، وسَوفَ تُفرَغُ نهائيًا وتُبدَّلُ بأخرَى باقيةٍ دائمةٍ، ويُنقَلُ إليها الناسُ جميعًا فيثابُ أو يُعاقَبُ كلٌّ حسَبَ عملِه».

ومرةً أخرَى تمرَّدَ صديقُه الخائنُ الحائرُ قائلا: «أنا لا أؤمنُ ولا أُصدِّقُ! فهل يمكن أن تُبادَ هذه المملكةُ العامِرةُ، ويرحلَ عنها أهلُها إلى مملكةٍ أخرَى؟»

وعندَها قالَ له صديقُه الناصِحُ الأمينُ:

«يا صاحبي ما دُمتَ تُعانِدُ هكذا وتُصِرُّ، فتعالَ أُبيِّنْ لك «اثنَتيْ عشْرةَ صُورةً» من بين دلائلَ لا تعدُّ ولا تحصَى، تُؤكِّدُ لك أنَّ هناكَ محكمةً كبرَى حقا، ودارًا للثوابِ والإحْسانِ، وأخرَى للعقابِ والسَّجنِ، وأنه كما تُفرَغُ هذه المملكةُ من أهلِها يومًا بعدَ يومٍ، فسيأتي يومٌ تُفرَغُ فيه منهم نهائيا وتُبادُ كليًّا».

الصورة الأولى

أمِنَ الممكن لسَلطنةٍ، ولاسيَّما كهذه السلطنةِ العُظمَى، أن لا يكونَ فيها ثوابٌ للمطِيعينَ ولا عِقابٌ للعاصِين؟.. ولما كانَ العقابُ والثوابُ في حُكمِ المعدومِ في هذه الدارِ،

فَلابدَّ إذن من محكمةٍ كبرَى في دارٍ أُخرَى.

الصورة الثانية

تأمَّلْ سيرَ الأحداثِ والإجراءاتِ في هذهِ المملكةِ، كيف يُوزَّعُ الرزقُ رغَدًا حتى على أضعفِ كائنٍ فيها وأفقرِه، وكيف أنَّ الرِّعايَةَ تامةٌ والمواساةَ دائِمةٌ لجميع المرضَى الذين لا مُعيلَ لهم؛ وانظُر إلى الأطعمةِ الفاخِرةِ والأواني الجَميلةِ والأوسِمةِ المرصَّعةِ والملابِس المزركَشةِ.. فالموائدُ العامِرةُ مبثوثةٌ في كلِّ مكانٍ.. وانظر! الجميعُ يُتقِنونَ واجباتِهم ووظائفَهم إلّا أنتَ وأمثالَك من البُلهاءِ، فلا يتَجاوزُ أحدٌ حدَّه قَيْدَ أُنمُلةٍ، فأعظمُ شخصٍ يُؤدِّي ما أُنيطَ به من واجِبٍ بكُلِّ تواضعٍ، وفي غايةِ الطاعَةِ، تحتَ ظِلِّ جلالِ الهَيبةِ والرَّهبةِ..

إذن فمالِكُ هذه السلطنةِ ومَليكُها ذو كرمٍ عَظيمٍ، وذو رحمةٍ واسِعة، وذو عزَّةٍ شامخةٍ، وذو غَيرَةٍ جليلةٍ ظاهِرةٍ، وذو شَرفٍ سَامٍ، ومن المعلومِ أنَّ الكرَمَ يستَوجِبُ إنعامًا، والرحمةَ لا تكونُ دونَ إحسانٍ، والعزةَ تَقتَضي الغَيرةَ، والشرفَ الساميَ يَستَدعِي تأديبَ المستَخِفِّينَ، بينما لا يَتحققُ في هذه المملكةِ جزءٌ واحدٌ من ألفٍ مما يَليقُ بتلك الرحمةِ ولا بذلك الشرفِ؛ فيَرحلُ الظالم في عزتِه وجَبروتِه ويرحلُ المظلومُ في ذُلِّه وخُنوعِه..

فالقضِيَّةُ إذن مُؤجَّلةٌ إلى محكمةٍ كبرَى.

الصورة الثالثة

انظُر، كيفَ تُنجَزُ الأعمالُ هنا بحِكمةٍ فائقَةٍ وبانتِظامٍ بديع، وتأمّل كيف يُنظَرُ إلى المعاملاتِ بمنظارِ عَدالةٍ حقَّةٍ وميزانٍ صائبٍ.. ومن المعلوم أنَّ حكمةَ الحكومةِ وفِطنتَها تستدعي اللطفَ بالذين يحتَمونَ بحِماهَا وتَكريمَهُم، والعدالةَ المحضةَ تتطلَّبُ رِعايَةَ حقوقِ الرعيةِ، لتُصانَ هَيبةُ الحكومةِ وعظمةُ الدولةِ.. غيرَ أنه لا يبدُو هنا إلّا جزءٌ ضئِيلٌ من تَنفيذِ ما يليقُ بتلك الحكمةِ، وبتلك العَدالةِ؛ فأمثالُك من الغافلينَ يُغادِرُونَ هذه المملكةَ دون أن يَرَى أغلبُهم عقابًا..

فالقضيةُ إذن مُؤجّلةٌ بلا ريبٍ إلى محكمةٍ كُبرَى.

الصورة الرابعة

انظُر إلى ما لا يُعدُّ ولا يحصَى من الجواهرِ النادرةِ المعرُوضةِ في هذه المعارضِ، والأطعمةِ الفريدَةِ اللذيذَةِ المُزيَّنةِ بها الموائدُ، مما يُبرِزُ لنا أنَّ لسلطانِ هذه المملكةِ سَخاءً غيرَ محدودٍ، وخزائنَ ملآى لا تَنضُبُ.. ولكنْ مثلُ هذا السَّخاءِ الدائمِ، ومثلُ هذه الخزائنِ التي لا تَنفَدُ، يتَطلَّبانِ حتمًا دارَ ضيافةٍ خالدة أبديَّةٍ، فيها ما تَشتَهيهِ الأنفُسُ؛ ويَقتضِيانِ كذلك خُلودَ المتنعِّمِين المتلذِّذِينَ فيها، لئلا يَذوقُوا ألمَ الفراقِ والزوالِ؛ إذ كما أنَّ زوالَ الألم لذةٌ فزوالُ اللذةِ ألمٌ كذلك..

فانظر إلى هذه المعارض، ودقِّقِ النظرَ في تلك الإعلاناتِ، وَأصْغِ جيدا إلى هؤلاء المنادينَ الدعاةِ الذين يُشكِّلون عَجائِبَ مَصنوعاتِ السلطانِ -ذي المعجزاتِ- ويُعلِنون عنها، ويُظهِرون كماله، ويُفصِحُون عن جمالِه المعنوِيِّ الذي لا نظيرَ له، ويَذكُرون لطائفَ حُسنِه المستَتِرِ.

فلهذا السلطانِ إذن كمالٌ باهِرٌ، وجمالٌ معنويٌّ زاهِرٌ، يَبعثانِ على الإعجابِ؛ ولاشكَّ أنَّ الكمالَ المستَتِرَ الذي لا نقصَ فيه يَقتَضِي إعلانَه على رؤوسِ الأشهادِ من المعجَبِينَ المستَحسِنينَ، ويتَطلَّبُ إعلانَه أمامَ أنظارِ المُقدِّرِينَ لقيمتِه؛ أمّا الجمالُ الخفيُّ الذي لا نظيرَ له، فيَستلزِم الرُّؤيةَ والإظهارَ، أي: رُؤيةَ جمالِه بوَجهَينِ: أحدُهما: رؤيتُه بذاته جمالَه في كلِّ ما يَعكِسُ هذا الجمالَ من المرايا المختَلفةِ. ثانيهما: رؤيتُه بنظر المشاهدِينَ المشتاقِين والمعجَبِين المستحسنِين له، وهذا يعني أنَّ الجمالَ الخالدَ يستدعي رُؤيةً وظهورًا، أي مشاهدةً دائمةً ، و اشهادًا أبديًا..

وهذا يتطلبُ حتما خُلودَ المشاهدِين المشتاقِين المُقدِّرينَ لذلك الجمالِ، لأنَّ الجمالَ الخالدَ لا يرضَى بالمشتاقِ الزائِلِ، ولأنَّ المُشاهِدَ المحكومَ عليه بالزوالِ يُبدِّلُ تَصوُّرُ الزوالِ محَبَّتَه عداءً، وإعجابَه استِخفافًا، وتوقيرَه إهانةً، إذ الإنسانُ عدوٌّ لما يجهلُ ولِماَ يقصُرُ عنه.. ولمَّا كان الجميعُ يغادِرون دَورَ الضيافةِ هذه بسرعةٍ ويَغيبُون عنها بلا ارتِواءٍ من نورِ ذلك الجمالِ والكمالِ، بل قد لا يرَونَ إلّا ظِلالا خافِتةً منه عَبْرَ لمحاتٍ سَريعةٍ..

فالرِّحلةُ إذن مُنطلِقةٌ إلى مَشهَدٍ دائمٍ خَالدٍ.

الصورة الخامسة

تأمَّل.. كيفَ أنَّ لهذا السلطانِ الذي لا نَظيرَ له رأفةً عظيمةً تتَجلَّى في خِضمِّ هذه الأحداثِ والأمورِ، إذ يُغيثُ الملهوفَ المستغيثَ، ويستجيبُ للداعِي المستَجيرِ، وإذا ما رأى أدنَى حاجةٍ لأبسطِ فردٍ من رعاياهُ فإنه يَقضِيها بكل رأفةٍ وشَفَقةٍ، حتى إنه يُرسِلُ دواءً أو يُهيِّئُ بَيطارا لإسعافِ قدَمِ نَعجةٍ من النِّعاجِ.

هيَّا بنا يا صاحبي لنَذهَبَ معا إلى تلك الجزيرةِ، حيثُ تَضُمُّ جمعًا غفيرًا من الناسِ، فجَميعُ أشرافِ المملكةِ مجتَمعُون فيها.. انظر.. فها هو ذا مَبعُوثٌ كريمٌ للسلطانِ مُتقلِّدٌ أعظمَ الأوسِمةِ وأعلاها يَرتَجِلُ خُطبةً يطلُبُ فيها من مَليكِه الرَّؤوفِ أمورًا، وجميعُ الذين معَه يُوافِقونَه ويُصدِّقونَه ويَطلُبون ما يَطلُبُه.

أَنصِتْ لما يقولُ حبيبُ الملكِ العظيمِ، إنَّه يَدعُو بأدبٍ جمٍّ وتَضرُّعٍ ويقولُ:

يا من أسبغَ علينا نِعمَه ظاهرةً وباطنةً، يا سُلطانَنا، أَرِنا مَنابعَ وأُصولَ ما أَرَيتَه لنا من نماذجَ وظلالٍ.. خُذْ بنا إلى مقرِّ سلطنتِك ولا تُهلِكْنا بالضَّياعِ في هذه الفَلاةِ.. اقبَلْناَ وارفَعْناَ إلى ديوانِ حُضورِك.. ارحمنا.. أطعِمناَ هناكَ لذائذَ ما أذَقتَنا إياه هنا، ولا تُعذِّبنا بألم التَّنائي والطَّردِ عنكَ.. فهاهم أُولاء رَعِيَّتُك المشتاقُون الشاكِرون المطيعون لك، لا تَترُكْهُم تائهِينَ ضائعِينَ، ولا تُفنِهِم بموتٍ لا رَجعةَ بعدَه.

هل سَمِعتَ يا صاحبي ما يقولُ؟ تُرى هل مِن الممكنِ لمن يَملكُ كلَّ هذه القُدرَةِ الفائقةِ، وكلَّ هذه الرأفةِ الشاملةِ، أن لا يُعطِيَ مبعوثَه الكريمَ ما يرغَبُ به، ولا يستَجيبَ لأسمَى الغاياتِ وأنبَلِ المقاصدِ؟ وهو الذي يَقضِي بكلِّ اهتِمامٍ أدنَى رَغبةٍ لأصغرِ فردٍ من رعاياهُ؟ مع أنَّ ما يطلُبُه هذا المبعوثُ الكريم تحقيقٌ لرغباتِ الجميع ومَقاصِدِهم، وهو من مقتضياتِ عَدالتِه ورَحمتِه ومرضاتِه.. ثم إنَّه يسيرٌ عليه وهيِّنٌ، فليسَ هو بأصعبَ مما عَرضَه من نماذجَ في متنزهاتِ هذه المملكةِ ومعارضِها.. فما دامَ قد أنفقَ نفقاتٍ باهِظةً وأنشأ هذه المملكةَ لعرضِ نماذجِه عَرْضًَا مؤقَّتًا، فلابدَّ أنه سيَعرِضُ في مَقرِّ سلطنتِه من خزائنِه الحقِيقيّةِ ومن كمالاتِه وعجائِبه ما يُبهِرُ العُقولَ..

إذن فهؤلاء الذين هم في دارِ الامتِحانِ هذه ليسوا عبثًا، وليسُوا سُدًى، بل تنتظرُهم قصورُ السعادَةِ السرمَديّةِ الخالدةِ، أو غَياهِبُ السُّجونِ الأبديّةِ الرهِيبةِ.

الصورة السادسة

تعالَ، وانظُر إلى هذه القاطراتِ الضَّخمةِ، وإلى هذه الطائراتِ المشحونةِ، وإلى هذه المخازِنِ الهائلةِ المملوءَةِ، وإلى هذه المعارِضِ الأنيقَةِ الجذّابَةِ.. وتأمّل في الإجراءاتِ وسَيرِ الأمورِ.. إنها جميعا تُبيِّن أنَّ هناك سلطنةً عظيمةً حقا (*) تحكُمُ من وراءِ ستارٍ؛

فمِثلُ هذه السلطنةِ تقتضي حتمًا رعايا يَلِيقُونَ بها، بينما تُشاهِدُ أنهم قد اجتَمعُوا في هذا المضِيفِ، والمَضيفُ يُودِّع يوميا صُنوفًا منهم ويَستقبِلُ صُنوفًا؛ وهم قد حضروا في ميدانِ الامتِحانِ والاختِبارِ هذا، غيرَ أن الميدانَ يُبدَّلُ كلَّ ساعةٍ، وهم يَلبثُونَ قليلا في هذا المعرِضِ العظيمَ، يَتفرَّجون على نماذجِ آلاءِ المليك الثمينةِ وعجائبِ صَنعتِه البديعَةِ، غيرَ أنَّ المعرِضَ نفسَه يُحوَّلُ كلَّ دقيقةٍ، فالراحِلُ لا يَرجِعُ والقابِلُ يَرحَلُ كذلك..

فهذه الأمورُ تُبيِّن بشكل قاطعٍ أنَّ وراءَ هذا المضيفِ الفاني، ووراءَ هذه الميادِينِ المتبدِّلةِ، ووَراءَ هذه المعارض المتحوِّلةِ، قصورًا دائِمةً خالِدةً، ومساكنَ طيِّبةً أبدِيّةً وجنائنَ مملوءَةً بحقائقِ هذه النماذِجِ، وخزائنَ مشحونةً بأصُولِها.

فالأعمالُ والأفعالُ هنا إذن ما هي إلّا لأجلِ ما أُعِدَّ هنالك من جزاءٍ، فالملِكُ القديرُ يُكلِّفُ هنا ويُجازِي هناك، فلكلِّ فَردٍ لونٌ من السعادَةِ حسَبَ استِعدَادِه وما أقدمَ عليهِ من خَيرٍ.

الصورة السابعة

تعالَ لنتَنزَّهَ قليلًا بين المدَنيِّين من الناس لنُلاحِظَ أحوالَهم، وما يجرِي حولَهم من أمورٍ.. انظُر، فها قد نُصِبَتْ في كلِّ زاويةٍ آلاتُ تصويرٍ عدِيدَةٌ تَلتقِطُ الصُّوَرَ، وفي كلِّ مكانٍ كُتّابٌ كثيرون يسجِّلون كلَّ شيءٍ، حتى أهونَ الأمورِ.

هيا انظُر إلى ذاك الجبلِ الشاهِقِ فقد نُصبَت عليه آلةُ تصويرٍ ضَخمةٌ تخصُّ السلطانَ نفسَه(*) تَلتقِطُ صورَ كلِّ ما يجرِي في هذه المملكةِ؛ بمعنى أنَّ السلطانَ أصْدرَ أوامرَه لتَسجيلِ الأمورِ كلِّها، وتدوِينِ المعاملاتِ في مملكتِه.. مما يعني أنَّ ذلك السلطانَ المعظَّمَ يَستكتِبُ الحوادثَ جميعَها، ويأمرُ بتَصوِيرِها.. فهذا الاهتِمامُ البالغُ، وهذا الحفظُ الدقيقُ للأمورِ، وراءَه مُحاسَبةٌ بلا شكٍّ،

إذ هل يمكن لحاكمٍ حَفيظٍ -لا يُهمِلُ أدنى مُعامَلةٍ لأبسطِ رعاياهُ- أن لا يَحفَظَ ولا يُدوِّن الأعمالَ العظيمةَ لكِبار رعاياهُ، ولا يُحاسبَهم ولا يُجازِيهم على ما صَنعُوا، مع أنهم يُقدِمونَ على أعمال تمَسُّ الملِكَ العزيزَ، وتتَعرَّضُ لكبريائِه، وتأباهُ رَحمتُه الواسِعةُ؟..

وحيثُ إنهم لا يَنالونَ عِقابًا هنا، فلا بُدَّ أنه مُؤجَّلٌ إلى محكمةٍ كبرَى.

الصورة الثامنة

تعالَ، لأتلوَ عليك هذه الأوامرَ الصادرةَ من السُّلطانِ.. انظُر، إنه يكرِّرُ وعدَه ووعِيدَه قائلا: لآتيَنّ بكم إلى مقرِّ سَلطنتِي، ولأُسعِدنَّ المطيعينَ منكم، ولأَزُجَّنَّ العصاةَ في السجنِ، ولأُدمِّرنَّ ذلك المكانَ المؤقَّتَ، ولأُنشِئَنَّ مملكةً أخرى فيها قُصورٌ خالدةٌ وسُجونٌ دائِمةٌ.. علما أنَّ ما قطعَه على نفسِه من وعدٍ، هيِّنٌ عليه تَنفِيذُه، وهو بالغُ الأهميةِ لرَعاياهُ؛ أما إخلافُ الوعدِ فهو مُنافٍ كليا لعزَّتِه وقُدرَتِه.

فانظُر أيها الغافلُ: إنك تصدِّقُ أكاذيبَ أوهامِك، وهذيانَ عقلِك، وخِداعَ نفسِك، ولا تُصدِّقُ مَن لا يحتاجُ إلى مخالفةِ الوَعدِ قطعا، ومَن لا تَليقُ المخالفةُ بغَيرَتِه وعزَّتِه أصلا، ومَن تَشهدُ الأمورُ كافةً على صدقِه.. إنك تَستحِقُّ العقابَ العظيمَ بلا شك، إذ إن مَثَلَكَ في هذا مَثَلُ المسافرِ الذي يُغمِضُ عينَيهِ عن ضوءِ الشَّمسِ، ويَستَرشِدُ بخيالِه، ويُريدُ أن ينيرَ طريقَه المخيفَ ببَصيصِ عَقلِه الذي لا يُضِيءُ إلّا كضياءِ اليَراعةِ (ذُبابِ الليلِ).

وحيثُ إنه قد وَعدَ، فسيفي بوعدِه حتما، لأنَّ وفاءَه سهلٌ عليه وهيِّنٌ، وهو من مقتضياتِ سَلطنتِه، وهو ضَروريٌ جدا لنا ولكلِّ شيءٍ..

إذن هناكَ محكمةٌ كبرَى وسعادةٌ عظمَى.

الصورة التاسعة

تعال، لننظرَ إلى بعض رؤساء(*) هذه الدوائرِ والجماعات: قسمٌ منهم يُمكِنُهمُ الاتِّصالُ بالسلطانِ العظيمِ مباشرةً، بهاتفٍ خاصٍّ، بل لقد ارتقَى قسمٌ آخَرُ وَسَمَا إلى ديوان قُدسِه.. تأمَّلْ ماذا يقولُ هؤلاء؟ إنهم يُخبِرونَنا جميعا أنَّ السلطانَ قد أعدَّ مكانا فَخمًا رائعا لمكافَأةِ المحسنينَ، وآخرَ رهيبًا لمعاقَبةِ المسِيئينَ؛ وأنه يَعِدُ وعدا قويًّا ويُوعِدُ وعيدا شديدا، وهو أجَلُّ وأعزُّ من أنْ يَذِلَّ إلى إخلاف ما وعدَ وتَوعَّد؛

عِلمًا أن أخبارَ المخبرينَ قد وصَلتْ من الكثرةِ إلى حدِّ التواترِ، ومن القُوَّةِ إلى درجةِ الاتّفاقِ والإجماعِ، فهم يُبلِّغونَنا جميعًا: بأنَّ مقرَّ هذه السلطنةِ العظيمةِ التي نرى آثارَها وملامِحَها هنا، إنما هو في مملكةٍ أخرَى بعيدةٍ، وأنَّ العِماراتِ في ميدانِ الامتِحانِ هذا بِناياتٌ وَقتيةٌ، وستُبدَّلُ إلى قصورٍ دائمةٍ، فتُبدَّلُ هذه الأرضُ بغيرها، لأنَّ هذه السلطنةَ الجليلةَ الخالِدةَ -التي تُعرَفُ عَظمتُها من آثارِها- لا يمكنُ أن تَقتصِرَ هَيمنتُها على مثل هذه الأمورِ الزائلةِ التي لا بقاءَ لها ولا دوامَ ولا كَمالَ ولا قرارَ ولا قِيمةَ ولا ثباتَ، بل تَستقِرُّ على ما يليقُ بها وبعظَمتِها من أمورٍ تَتَّسِمُ بالدَّيمُومَة والكمالِ والعَظمةِ..

فإذن هناكَ دارٌ أخرَى.. ولابدَّ أن يكونَ الرحيلُ إلى ذلك المقرِّ.

الصورة العاشرة

تعال يا صاحبي.. فاليومُ يومُ عيدٍ ملكيٍّ عظيم،() ستَحدُث تبدُّلاتٌ وتغيُّراتٌ وسَتبرُزُ أمورٌ عجيبةٌ، فلْنَذهَبْ معًا للنزهةِ، في هذا اليومِ البهيجِ من أيامِ الربيعِ إلى تلك الفَلاةِ المُزدانَةِ بالأزهارِ الجميلةِ.. انظُر.. هاهُمُ الناسُ متوجِّهونَ إلى هنا.. انظر.. هاهنا أمرٌ غريبٌ عَجيبٌ، فالعِماراتُ كلُّها تنهارُ وتتَّخِذُ شكلا آخرَ! حقا إنَّه شيءٌ مُعجِزٌ! إذِ العماراتُ التي انهارتْ قد أُعيدَ بناؤُها هنا فورًا، وانقَلبتْ هذه الفَلاةُ الخاليةُ إلى مَدينةٍ عامرةٍ! انظر.. إنها تُريكَ كلَّ ساعةٍ مَشهدًا جديدا وتَتَّخِذُ شكلا غيرَ شكلِها السابقِ -كشاشةِ السِّينَما- لاحظِ الأمرَ بدقّةٍ لترى رَوْعةَ هذا النِّظامِ المتقَنِ في هذه الشاشةِ التي تختَلطُ فيها المشاهِدُ بكَثرةٍ وتَتغَيّرُ بسرعةٍ فهي مَشاهِدُ حقِيقيّةٌ يـأخذُ كلُّ شيءٍ مكانَه الحقيقيَّ في غايةِ الدِّقةِ والانسِجامِ، حتى المَشاهِدُ الخياليةُ لا تبلغُ هذا الحدَّ من الانتِظامِ والرَّوعَةِ والإتقانِ، بل لا يَستطيعُ ملايينُ السَحَرةِ البارعينَ القيامَ بمثل هذه الأعمالِ البديعَةِ.. إذن فللسُّلطانِ العظيمِ المستُورِ عنا الشيءُ الكثيرُ من الأمورِ الخارِقةِ.

فيا أيها المغفَّلُ.. إنك تقولُ: كيفَ يمكِنُ أن تُدمَّرَ هذه المملكةُ العظيمةُ وتُعمَّرَ من جَديدٍ في مكانٍ آخَرَ؟!

فها هو ذَا أمامَك ما لا يَقبلُه عقلُك من تقلباتٍ كثيرةٍ وتَبدُّلاتٍ مذهلةٍ، فهذه السرعةُ في الاجتِماعِ والافتِراقِ، وهذا التبدُّلُ والتغَيرُ، وهذا البناءُ والهدمُ.. كلُّها تُنبِئُ عن مَقصدٍ، وتَنطوِي على غايةٍ، إذ يُصرَف لأجل اجتماعٍ في ساعة واحدة ما يُنفَقُ لعشر سنوات! فهذه الأوضاعُ إذن ليست مقصودةً لذاتها، بل هي أمثلةٌ ونَماذِجُ للعرض هنا؛ فالسلطان يُنهي أعمالَه على وَجهِ الإعجازِ، كي تُؤخذَ صورُها، وتُحفَظَ نتائجُها وتُسجَّلَ كما يُسجَّلُ ويُحفَظُ كلُّ ما في ميدان المناوراتِ العسكرية؛ فالأمورُ والمعاملاتُ إذن ستَجرِي في الاجتماع الأكبر وتَستمِرُّ وفق ما كانت هنا، وستُعرَضُ تلك الأمورُ عرضا مستمرا في المشهَد الأعظم والمعرِضِ الأكبر؛ أي إنَّ هذه الأوضاعَ الزائلةَ تُنتِجُ ثمارا باقية وتولِّد صورا خالدة هناك..

فالمقصودُ من هذه الاحتفالاتِ إذن هو بلوغُ سعادةٍ عُظمَى، ومَـحكمةٍ كُبرَى، وغاياتٍ ساميةٍ مَستورةٍ عنَّا.

الصورة الحادية عشْرَةَ =

تعال أيها الصديقُ المُعانِدُ.. لنَركَبَ طائرةً أو قطارا، لنَذهَبَ إلى الشَّرقِ أو إلى الغربِ -أي إلى الماضِي أو إلى المستقبَل- لنشاهِدَ ما أظهره السلطانُ من معجزاتٍ متنوِّعةٍ في سائر الأماكن؛ فما رأيناهُ هنا في المعرِضِ، أو في الميدانِ، أو في القصرِ، من الأمورِ العجيبة له نَماذجُ في كل مكان، إلّا أنه يَختلِف من حيثُ الشَّكلُ والتَّركيبُ. فيا صاحبي، أنعِمِ النَّظرَ في هذا، لترى مَدى ظُهورِ انتظامِ الحكمةِ، ومَبْلَغَ وُضوحِ إشاراتِ العنايةِ، ومِقدارَ بُروزِ أماراتِ العدالةِ، ودَرجةَ ظهورِ ثمراتِ الرَّحمةِ الواسعة، في تلك القصورِ المتبدلة، وفي تلك الميادينِ الفانية، وفي تلك المعارضِ الزائلة؛ فَمَن لم يَفقِد بصيرتَه يَفهمُ يقينا أنه لن تكونَ بل لا يمكنُ تصوُّرُ حِكمةٍ أكملَ من حكمةِ ذلك السلطان، ولا عِنايةٍ أجملَ من عِنايتِه، ولا رَحمةٍ أَشْملَ من رحمتِه، ولا عدالةٍ أجلَّ من عدالتِه.

ولكنْ لما كانت هذه المملكةُ -كما هو معلومٌ- قاصرةً عن إظهار حقائقِ هذه الحكمةِ والعنايةِ والرحمةِ والعدالةِ، ولو لم تكُنْ هناك في مقر مملكته -كما تَوهَّمْتَ- قصورٌ دائمة، وأماكنُ مرموقةٌ ثابتة، ومساكنُ طيبةٌ خالدة، ومُواطِنون مقيمون، ورعايا سعداءُ.. تُحقِّق تلك الحكمةَ والعنايةَ والرحمةَ والعدالةَ، يلزمُ عندئذٍ إنكارُ ما نُبصِرُه من حكمة، وإنكارُ ما نُشاهِدُه من عناية، وإنكارُ ما نراهُ من رحمة، كما يلزمُ إنكارُ هذه العدالةِ الظَّاهِرةِ البَيِّنةِ بأماراتِها القوية وإشاراتِها.. إنكارُ كلِّ ذلك بحماقة فاضحة كَحماقةِ من يرى ضَوءَ الشمس وينكرُ الشَّمسَ نفسَها في رائعة النهار! ويَلزَمُ أيضا القولُ بأن القائمَ بما نراه من إجراءاتٍ تتَّسِمُ بالحكمة وأفعالٍ ذاتِ غاياتٍ كَريمةٍ وإحساناتٍ مِلؤُها الرحمةُ إنما يَلهُو ويَعبثُ ويَغدِرُ -حاشاه ثم حاشاه- وما هذا إلّا قلبُ الحقائقِ إلى أضدادِها، وهو المحالُ باتفاقِ جميعِ ذَوِي العقول غيرَ السوفسطائي الأبلهِ الذي يُنكِر وجودَ الأشياء، حتى وجودَ نفسه.

فهناك إذن ديارٌ غيرُ هذه الديار، فيها محكمةٌ كبرى ، ودارُ عَدالةٍ عليا، ومقرُّ كرمٍ عظيمٌ، لتَظهَر فيها هذه الرَّحمةُ وهذه الحكمةُ وهذه العِنايةُ وهذه العَدالةُ بوضوح وجلاء.

الصورةُ الثانيةَ عَشْرَةَ

تعالَ نرجِعِ الآنَ يا صاحبي، لنَلتقِيَ ضُبّاطَ هذه الجماعاتِ ورؤساءَها، وننظرَ إلى مُعدَّاتِهم.. أزُوِّدوا بها لقضاء فترةٍ قصيرةٍ من الزمن في ميدان التدريب هذا، أم أنها وُهبَت لهم ليَقضُوا حياةً سعيدة مديدة في مكان آخر؟ ولما كنا لا نَستطِيعُ لقاء كلِّ واحد منهم، ولا نَتمكَّنُ من الاطِّلاعِ على جميع لَوازِمهم وتجهيزاتِهم، لذا نحاول الاطلاعَ على هُوية وسجلِّ أعمالِ واحدٍ منهم كنموذج ومثال.

ففي الهوية نجدُ رتبةَ الضَّابطِ، ومرتّبَه، ومهمَّتَه، ومطالبَه، ودستورَ أعمالِه، وكلَّ ما يتَعلقُ بأحواله.. لاحظ، أنَّ هذه الرتبةَ ليست لأيام معدودة، بل لمدة مديدة.. ولقد كُتِب في هُويتِه أنه يتسلَّم مُرتّبَه من الخزينةِ الخاصةِ بتاريخِ كذا.. غَيرَ أنَّ هذا التاريخَ بعيدٌ جدا، ولا يأتي إلّا بعد إنهاءِ مهامِّ التدريبِ في هذا الميدان..

أمّا هذه الوظيفةُ فلا توافق هذا الميدانَ المؤقتَ ولا تَنسجِم معَه، بل هي للفوز بسعادة دائمة في مكانٍ سامٍ عندَ الملِكِ القدير.. أمّا المطالبُ فهي كذلكَ لا يُمكن أن تكونَ لقضاء أيامٍ معدودةٍ في دار الضيافَةِ هذه، وإنما هي لحياةٍ أُخرَى سَعيدةٍ أبدية.. وأمّا هذا الدستور فيَتَّضِحُ منه بجلاء، أن صاحبَ الهويةِ مُهيأٌ لمكانٍ آخرَ، بل يَسعَى نحوَ عالمٍ آخَرَ.

انظر إلى هذه السجلاتِ التي حُدِّدَت فيها كَيفِيةُ استعمالِ المعدَّات والمسؤولياتِ المترتبة عليها، فإن لم تكن هناكَ مَنزِلةٌ رفيعة خالدة غيرَ هذا الميدان، فلا مَعنَى لهذه الهويةِ المتقنة، ولا لهذا السِّجِل المنتَظَمِ، ولسقطَ الضابِطُ المحترَم والقائِدُ المكرَّم والرئيسُ الموقَّر إلى دَرْكٍ هابط ولَقيَ الشقاءَ والذِّلة والمهانةَ والنكْبةَ والضَّعفَ والفقر.. وقس على هذا، فأينما أنعَمتَ النظر متأمِّلا قادَك النظرُ والتدبُّرُ إلى أنَّ هناك بقاءً بعدَ هذا الفناء...

فيا صديقي..

إنَّ هذه المملكةَ المؤقَّتةَ ما هي إلّا بمثابةِ مزرعةٍ، وميدانِ تعليم، وسُوقٍ تجارِيٍّ، فلا بُدَّ أن تأتي بعدَها مَحكمةٌ كبرى وسعادةٌ عظمَى؛ فإذا أنكرتَ هذا، فسوف تَضطَر إلى إنكار كلِّ الهوياتِ والسِّجِلّات التي يمتلكُها الضابط، وكلِّ تلك العُدَدِ والأعتدَةِ والتعليمات، بل تُضطَرُّ إلى إنكار جميعِ الأنظمةِ في هذه المملكة، بل إنكارِ وُجودِ الدولة نفسِها، وينبغي عند ذلك أن تُكذِّب جميعَ الإجراءات الحادثة.. وعندها لا يمكن أن يُقالَ إنَّك إنسانٌ له شعور؛ بل تكون إذ ذاك أشدَّ حماقة من السوفسطائيين.

وإيّاك إيّاك أن تظنَّ أنَّ دلائلَ وإشاراتِ تَبديلِ المملكةِ مُنحصرةٌ في اثنَتَيْ عَشْرةَ صورةً التي أوردناها، إذ إنَّ هناك ما لا يُعدُّ ولا يُحصَى من الأمارات والأدلة على أن هذه المملكةَ المتغيِّرةَ الزائلة تتحولُ إلى أُخرَى مستقرةٍ باقيةٍ، وهناك الكَثيرُ الكَثيرُ من الإشارات والعلامات تدل على أنَّ هؤلاء الناسَ سيُنقَلون من دار الضيافة المؤَقَّتةِ الزَّائلةِ إلى مَقَرِّ السلطنةِ الدائمةِ الخالِدةِ.

يا صاحبي.. تعالَ لأقرِّرَ لك برهانا أكثرَ قوَّةً ووضُوحًا من تلك البراهين الِاثنَي عشَرَ التي أَنبأتْ عنها تلك الصوَرُ المتقدِّمةُ..

تعال، فانظر إلى المبعوث الكريم، صاحبِ الأوسمة الرفيعة الذي شاهدناهُ في الجزيرة مِنْ قَبلُ.. إنه يُبلِّغُ أمرا إلى الحشود الغفيرةِ التي تتَراءَى لنا على بُعد، فهيّا نذهبُ ونُصغِي إليه.. انتبه! فها هو يُبيِّن للمَلَأِ البلاغَ السلطاني الرفيعَ ويوضحُه قائلا لهم:

تهيَّؤوا! ستَرحَلون إلى مملكة أُخرَى خالدةٍ، ما أعظمَها من مملكةٍ رائعة! إن مملكتَنا هذه تُعدُّ كالسِّجْنِ بالنسبة لها، فإذا ما أصْغيتُم إلى هذا الأمرِ بإمعانٍ، ونفّذتُموه بإتقانٍ ستكُونُون أهلا لرحمةِ سلطانِنا وإحسانِه في مُستقَرِّه الذي تتَّجِهُون إليه، وإلّا فالزِّنزَاناتُ الرهِيبةُ مثواكُم جزاءَ عِصيانِكُم الأمرَ وعَدمِ اكتراثِكُم به.

إنه يُذكّر الحاضرين بهذا البلاغ، وأنتَ تَرى على ذلكَ البلاغِ العظيمِ ختمَ السلطان الذي لا يُقلَّد؛ والجميعُ يُدرِكون يقينا -إلّا أمثالَك من البُلهاءِ- أنَّ ذلك البَلاغَ بلاغُ الملِكِ، وأن ذلكَ المبعوثَ الكريمَ يحمِلُ منَ الأوسمَةِ الرَّفيعة ما يجعَلُ الجَميعَ -إلّا أمثالكَ من العميان- يعرِفون بِمُجرَّد النظرِ إليها أنه مبلِّغٌ أمين لأوامرِ المَلِكِ.

فيا تُرى هل يمكن الاعتراضُ على هذه المسألةِ؛ مسألةِ تَبديلِ المملكة التي يدعو إليها كلٌّ من ذلك المبعوثِ الكريم، والبلاغِ الملكيِّ السامي بكل ما أُوتِيا من قوة؟ كَلَّا.. لا يمكنُ ذلك أبدا، إلّا إذا أنكرتَ جميعَ ما تراهُ من أمورٍ وحوادِثَ.

فالآن أيها الصَّديقُ.. لك أنْ تقولَ ما تشاءُ.

- ماذا عَسايَ أنْ أقولَ؟ وهل بَقيَ مزيدٌ من قولٍ لقائل أمامَ هذه الحقائق! وهل يقالُ للشمس وهي في كبدِ السَّماء، أين هي؟! إنَّ كلَّ ما أريدُ أنْ أقولَه هو: الحمدُ لله، وألفُ شُكرٍ وشُكرٍ، فقد نجوتُ من قبضةِ الأوهامِ والأهواءِ، وتحرَّرتُ من إسَارِ النفسِ والسِّجنِ الأبديِّ، فآمنتُ بأنَّ هناك دارَ سعادةٍ عندَ السُّلطانِ المعظَّمِ، ونحنُ مُهيَّأون لها بعدَ هذه الدارِ الفانيةِ المضطَربةِ.

وهكذا تمَّتِ الحكايةُ التي كانت كنايةً عن الحشر والقيامة..

والآن ننتَقلُ بتوفيقِ العليِّ القَديرِ إلى الحقائقِ العليا، فَسنُبيِّنها في «اثنتَيْ عَشْرةَ حقيقةً»، وهي مُتسانِدةٌ مُترابِطةٌ مُقابلَ الصُّورِ الاثنَتيْ عشرةَ، بعد أن نُمهِّدَ لها بمُقدِّمةٍ.

* * *

المقدمة

نُشيرُ إشاراتٍ فحسبُ إلى بعضِ المسائِل التي أوضحناها في أماكنَ أُخرَى، أي في الكلمةِ الثانيةِ والعشرين، والتاسِعةَ عشْرةَ، والسادِسَةِ والعشرين.

الإشارة الأولى

هناك ثلاثُ حقائقَ للمغفَّل ولصَديقِه الناصحِ الأمينِ المذكورَين في الحكاية:

الأولى: هي نَفسِيَ الأمارةُ وقَلبِي.

الثانية: مُتعلِّمو الفلسَفةِ وتلاميذُ القرآنِ الكريم.

الثالثة: مِلَّةُ الكفرِ والأُمَّةُ الإسلاميَّة.

إن عدمَ معرفة الله سبحانَه وتعالى هو الذي أوقعَ متعلِّمِي الفلسفةِ ومِلةَ الكفر والنفسَ الأمارةَ في الضلالة الرهيبة.. فمثلما قالَ الناصِحُ الأمين في الحكاية: إنه لا يمكنُ أن يكونَ حرفٌ بلا كاتب، ولا قانونٌ بلا حاكم، كذلك نقولُ:

إنه محالٌ أن يكونَ كتابٌ بلا كاتب، ولا سيَّما كتابٌ كهذا الذي تتضمَّن كلُّ كلمة من كلماتِه كتابا خُطَّ بقلم دقيق، والذي تحتَ كلِّ حرفٍ من حروفِه قصيدةٌ دُبِّجَت بقلم رفيع..

وكذلك من أمحل المحال أن يكون هذا الكونُ من غير مبدِع، حيثُ إن هذا الكونَ كتابٌ على نَحوٍ عظيم تتضمن كلُّ صحيفة فيه كُتبا كثيرة، لا بل كلُّ كلمةٍ منها كتابا، وكلُّ حرفٍ منها قصيدةً.. فوَجهُ الأرض صَحيفةٌ، وما أكثرَ ما فيها من كتب! والشجرةُ كلمةٌ واحدة، وما أكثرَ ما فيها من صحائف! والثمَرةُ حرفٌ، والبِذرةُ نقطة.. وفي هذه النقطةِ فِهرِسُ الشجرة الباسقة وخطةُ عملِها.. فكتابٌ كهذا ما يكونُ إلّا من إبداع قلمِ صاحِبِ قُدرَةٍ متَّصِفٍ بالجمال والجلال والحكمة المطلقة، أي إنَّ مجردَ النظر إلى العالَم ومشاهدَتَه يستَلزِمُ هذا الإيمان، إلّا مَن أسكَرته الضلالة!.

ومثلما لا يمكنُ أن تكونَ دارٌ بلا بنّاءٍ، لا سيَّما دارٌ زُيِّنت بأبدع زينة، ونُقِشت بأروعِ نقوشٍ وأعجبِها وشُيِّدت بصنعةٍ خارقة، حتى إنَّ كلَّ حَجرٍ من أحجارِها يتجسَّمُ فيه فنُّ ما في البناءِ كلِّه؛ فلا يقبلُ عاقلٌ أن تكونَ دارٌ مثلُ هذه الدارِ بلا بَنّاءٍ ماهرٍ، وبخاصةٍ أنه يُشيِّدُ في هذا الديوان -في كل ساعة- مساكنَ حقيقيةً في غايةِ الانتِظامِ والتناسُقِ، ويُغيِّرها بانتظامٍ وسُهولةٍ كامِلَين -كسهولةِ تبديلِ الملابسِ- بل إنه يُنشِئ في كل ركنٍ غُرَفا صغيرةً عدّةً في كل مَشهَد حقيقي.

كذلك لابد لهذا الكَونِ العظيم من خالِقٍ حكيم عليم قدير مطلق، لأن هذا الكونَ إنما هو كالقصر البديع؛ الشَّمسُ والقَمرُ مصابيحُه، والنجومُ شموعُه وقنادِيلُه، والزمنُ شريطٌ يعلِّق عليه الخالقُ ذو الجلال -في كل سنة- عالَما آخر يُبرِزُه للوجود، مجدِّدا فيه صورًا مُنتَظَمَةً في ثلاثِ مِئةٍ وستين شكلا وطِرازا، مبدِّلا إياه بانتظام تام، وحكمة كاملة، جاعلا سَطحَ الأرض مائدةَ نِعَمٍ، يُزيِّنُها في كل ربيع بثلاث مئة ألف نوع من أنواع مخلوقاتِه، ويملؤُها بما لا يعد ولا يُحصَى من آلائه، مع تمييزِ كلٍّ منها تمييزا كاملا، على الرغم من تداخلها وتشابكها.. وقس على هذه الأشياءِ الأمورَ الأخرَى.. فكيفَ يمكنُ التَّغافلُ عن صانِعِ مثل هذا القصرِ المُنيفِ؟

ثمَّ ما أعظمَ بلاهةَ من ينكرُ الشمسَ في رابعة النهار، وفي صحوة السماء! في الوقت الذي يُرى تَلألُؤُ أشعتِها، وانعكاسُ ضوئِها، على زَبَدِ البحر وحَبابِه، وعلى موادِّ البَرِّ اللامعةِ وعلى بلورات الثلج الناصعة، لأن إنكارَ الشمسِ الواحِدةِ ورَفضَها -في هذه الحالة- يستلزِمُ قَبولَ شُميساتٍ حقيقيةٍ أصِيلةٍ، بعدد قَطراتِ البحر وبعدد الزَبَد والحَباب وبعدد بِلَّوراتِ الثلجِ!

ومثلما يكون قبولُ وُجودِ شمسٍ عظيمة في كل جُزَيئَة -وهي تَسعُ ذرةً واحدةً- بلاهةً، فإن عدمَ الإيمان بالخالق ذي الجلال، ورفضَ التَّصديقِ بأوصاف كمالِه سبحانه -مع رؤية هذه الكائناتِ المنتَظَمةِ المتبدِّلةِ والمتعاقِبةِ بحكمة في كلِّ آن والمتجدِّدةِ بتناسقٍ وانتظامٍ في كلِّ وقت- ضلالةٌ أدهَى ولاشكَّ، بل هَذيانٌ وجُنون.. لأنه يلزم إذ ذاك قَبولُ ألوهيّةٍ مطلَقةٍ في كل شيء حتى في كلِّ ذرة!. لأن كلَّ ذرة من ذراتِ الهواء -مثلا- تستطِيع أن تدخل في كلِّ زهرة، وفي كل ثمَرة، وفي كل ورقة، وتتمكنُ من أن تؤَدِّيَ دورَها هناك؛ فلو لم تكن هذه الذرةُ مأمورةً ومسخرةً لَلزِمَ أن تكونَ على علم بأشكالِ ما تمكَّنت من الدخول فيه، وبصورتِه وتركيبِه، وهيئَتِه، أي يَجبُ أن تكونَ ذاتَ علمٍ محيط، وذاتَ قدرةٍ شاملة كي تستطيعَ القيامَ بذلك!!

وكلَّ ذرةٍ من ذراتِ التراب -مثلا- يمكنُ أن تكونَ سببا لنشوء البُذور ونموِّ أنواعِها جميعا، فلو لم تكن مأمورةً ومسخَّرةً للزم أن تحتَويَ على آلاتٍ وأجهزةٍ معنويةٍ بعَدَدِ أنواع الأعشابِ والأشجارِ، أو يَجِبُ مَنحُها قدرةً ومَهارةً بحيثُ تَعلمُ جميعَ أشكالِ تراكيبِها، فتَصنعُها، وتعرفُ جميعَ صوَرِها، فتنسُجُها..

وقس على هذا سائرَ الموجودات، حتى تفهم أن للوحدانية دلائلَ واضحةً باهرةً في كلِّ شيء.

نعم، إن خلقَ كلِّ شيءٍ من شَيء واحد، وخلقَ شيءٍ واحد من كلِّ شَيءٍ، إنما هو عملٌ يخصّ خالقَ كلِّ شيء..

فتدبَّر وتأمَّل في قولِه تعالى: ﴿وَاِنْ مِنْ شَىْءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِه۪﴾

واعلَم أنَّ عدمَ الاعتقادِ بالإلهِ الواحد الأحد يَستلزِمُ الاعتِقادَ بآلهةٍ بعدَدِ الموجودات!

الإشارة الثانية

لقد جاءَ في الحكاية ذكرُ مبعوثٍ كريم، وذُكرَ أنَّ مَن لم يكُن أعمى يَفهمُ من رُؤيَةِ أوسمتِه: أنه شخصٌ عظيم، لا يأتمر إلّا بأمر السلطان، فهو عامِلُه الخاص.. فهذا المبعوثُ إنما هو رَسُولُنا الأعظَمُ ﷺ.

نعم، يلزمُ أن يكونَ لمثل هذا الكونِ البديع ولصانِعه القُدُّوس، مثلُ هذا الرَّسولِ الكريم، كلزوم الضوء للشمس، لأنه كما لا يمكن للشمس إلّا أن تُشعَّ ضِياءً كذلك لا يمكن لِلأُلوهِية إلّا أن تُظهر نَفسَها بإرسال الرُّسلِ الكرامِ عليهِمُ السلام.

فهل يمكن أن لا يَرغبَ جمالٌ في غايةِ الكمال في إظهارِ نفسِه بوسيلةٍ ودليلٍ يعرِّفه؟

أم هل يمكن أن لا يَطلُب كمالُ الصَّنعةِ في غاية الجمال الإعلانَ عنه بوَساطةٍ تَلفِتُ الأنظارَ إليه؟

أم هل يمكن أن لا تطلُبَ سلطنةٌ كلِّيةٌ لربوبيةٍ عامّةٍ شامِلةٍ إعلانَ وحدانِيَّتِها وصَمَدانِيَّتِها على مُـختلِفِ الطبقاتِ بوساطة مبعوث ذي جناحَين؟ أي ذي صِفتَين: صِفةِ العبوديَّةِ الكلية، فهو مُمَثِّـلُ طبقاتِ المخلوقات عندَ الحضرةِ الربانية؛ وصِفةِ الرِّسالة والقُربِ إليه، فهو مُرسَلٌ من لدُنهُ سبحانَه إلى العالَمِينَ كافة.

أم هل يمكن لصاحب جمال مطلق أن لا يروم أن يَشهَدَ هو ويُشهِدَ خلقَه محاسنَ جمالِه ولطائفَ حُسنِه في مرايا تعكِسُ هذا الجمالَ؟ أي بوساطةِ رسولٍ حبيب؛ فهو حبيبٌ لتَودُّدِه إلى الله سبحانَه بعبوديتِهِ الخالصةِ، وهو رسولٌ لأنه يُحبِّبُ اللهَ سبحانه إلى الخلق بإظهارِ جمالِ أسمائِه الحسنى.

أم هل يمكنُ أن لا يُريدَ مَن يملكُ خزائنَ مشحونةً بأغلى الأشياء وأعجبِها وبما يُدهِشُ العقولَ، إظهارَ كمالِه المستتِر، وأن لا يَطلُبَ عرضَه على أنظارِ الخلقِ أجمعين، وكشفَه على مَرأًى منهم، بوساطة معرِّفٍ حاذِق ومعلِنٍ وصَّافٍ؟

أم هل يمكن لِمَن زيّن هذا الكونَ بمخلوقاتٍ معبّرةٍ عن كمال أسمائه الحسنى، وجعلَه قصرا رائعا، وجمَّله ببدائعِ صنعتِه المذهلة، وعرضَه على الأنظار، ثم لا يَكِلُ أمرَ إيضاحِه إلى مرشدٍ معلِّمٍ رائد؟

أم هل يمكن أنْ لا يُبيِّنَ مالكُ هذا الكونِ بوَساطةِ رسول: ما الغايةُ من تحولاتِ هذا الكون وما القَصدُ من هذا الطلسم المغلق؟ وأن لا يجيب بوساطته عن ألغاز الأسئلة الثلاثة المستعصية في الموجودات، وهي: من أينَ؟ وإلى أين؟ ومن تكونُ؟

أم هل يُمكِنُ للخالقِ ذي الجلالِ الذي عرَّف نفسَه إلى ذوي الشعورِ بهذه المخلوقاتِ الجميلةِ، وحبَّبها إليهِم بنِعَمِه الغاليةِ، أن لا يُبيِّن لهم بوَساطَةِ رَسولٍ ما يُريدُ منهم وما يُرضِيه إزاءَ هذه النِّعمِ السابِغةِ؟

أم هل يُمكِنُ لربِّ العالمين الذي ابتَلَى النوعَ الإنسانيَّ بمَشاعِرَ متوجِّهةٍ إلى الكَثرَةِ والدنيا، ووهبَ له من الاستِعدادَاتِ ما يَسَعُ العالمَ كلَّه وهيَّأه للعبوديةِ الكليةِ، أن لا يطلُبَ صَرْفَ وجهِه من الكَثرَةِ إلى الوَحدةِ بوَساطةِ مرشِدٍ مُرسَل؟

وهكذا فإنَّ هناك دلائلَ أُخرَى زيادةً على ما تقدَّم، كلُّها بَراهينُ قاطعةٌ تُبيِّن: «وظائفَ النُّبوَّةِ ومَهامَّها»، وتُوضِّحُ أن الألوهيةَ لا تكونُ بلا رِسالَة.

والآن، فهل ظَهرَ في العالم مَن هو أكثرُ أَهلِيَّةً، وأَجمعُ لتِلكَ الأوصافِ والوظائِفِ التي ذُكِرَت، من محمدٍ الهاشِميِّ ﷺ؟ أم هل هناك أحد أليَقُ منه ﷺ لمنصِبِ الرِّسالَة ومُهمَّةِ التَّبلِيغ؟ وهل أظهرَ الزمانُ أحدا أعظمَ أهليَّةً منه؟ كَلّا.. ثُمَّ كَلّا.. فهو إمامُ جميعِ المرسَلينَ، وقرَّةُ عَينِ كلِّ الأصفِياء، وسلطانُ جميع المرشِدِين، وزُبدةُ كلِّ المختارِين والمقرَّبِين،

صاحبُ ألوفِ المعجزاتِ كشَقِّ القمَر، ونبعانِ الماء من بين أصابِعه الشريفَة، مما عدا دلائلَ نبوَّتِه وأماراتِها التي لا تُحصَى، مما هو مَـحَلُّ إجماعِ أهلِ الفضْلِ والعلم، وعدا القرآنَ العظيمَ الذي هو بَحرُ الحقائِق والمعجزةُ الكُبرى، إذ إنه كالشمس الساطعةِ دليلٌ قاطِعٌ على صِدقِ رسالتِه.. ونكتفي بهذا القَدْرِ حيثُ أثبتنا إعجازَ القرآنِ بما يقرُبُ من أربعيَن وجهًا من وُجوهِ الإعجاز في «رسائل النور» ولاسيَّما في «الكلمةِ الخامسَةِ والعِشرِين».

الإشارة الثالثة

لا يَخطُرنَّ على بالِ أحدٍ فيقولَ: ما أهمِّيةُ هذا الإنسانِ الصَّغيرِ وما قِيمتُه حتى تَنتهِي هذه الدنيا العظيمةُ وتُفتَحَ دائرةٌ أُخرَى لمحاسبتِه على أعمالِه! لأن هذا الإنسانَ، هو سيِّدُ الموجوداتِ رغمَ أنه صغيرٌ جدا، لِمَا يَملِكُ من فطرةٍ جامعة شاملة.. فهو قائدُ الموجودات، والداعي إلى سلطانِ ألوهيّةِ الله، والممثِّلُ للعبودية الكلية الشامِلة ومَظهَرُهَا، لذا فإنَّ له أهميةً عُظمَى.

ولا يَخطُرَنَّ على البال كذلك: كيف يكونُ هذا الإنسانُ محكوما بعذابٍ أبَديٍّ، مع أن له عُمُرا قصيرا جدا؟. لأن الكفرَ جريمةٌ كبرى، وجنايةٌ لا حدودَ لها؛ حيثُ إنه يهبطُ بقيمةِ الكائِناتِ ودرجَتِها -التي تُوازِي قيمةَ مكاتيبَ صَمدانِيّةٍ ودَرجتَها- إلى هاوية العبث، ويوهمُ عدمَ وجودِ الغاية من إيجادِها.. وإنَّه تحقيٌر بيِّنٌ للكائنات كلِّها وإنكارٌ لما يُشاهَد من أنوار الأسماء الحُسنَى كلِّها، وإنكارُ آثارِها في هذه الموجودات، ومن ثَمَّ فإنه تكذيبُ ما لا يُحصَى من الأدلَّة الدَّالةِ على حقَّانيَّةِ وصدقِ الحقِّ سبحانَه وتعالى، وكلُّ هذا جنايةٌ لا حدودَ لها، والجِنايَةُ التي لا حُدودَ لها توجِبُ عذابا غيرَ مُحدَّدٍ بحدُود.

الإشارة الرابعة

لقد رأينا في الحكاية بِصُوَرِها الاثنَتيْ عشْرةَ: أنه لا يمكنُ بوجه من الوجوه أن تكونَ لسلطانٍ عظيم مملكةٌ مؤقَّتة -كأنها دارُ ضيافَة- ثم لا تكونَ له مملكةٌ أُخرَى دائمةٌ مستقِرَّة، ولائقةٌ لأُبَّهتِه وعظمتِه ومقامِ سلطنتِه السّامية؛ كذلك لا يمكنُ بوجه من الوجوه أنْ لا يُنشِئَ الخالقُ الباقي سبحانَه عالمًَا باقيا بعد أنْ أوجدَ هذا العالَمَ الفانِي.

ولا يُمكِن أيضا أن يخلقَ الصانِعُ السَّرمدِيُّ هذه الكائناتِ البديعةَ الزائلةَ، ولا يُنشِئَ كائناتٍ أخرى دائمةً مُستقِرَّة. ولا يمكن أيضا أن يخلقَ الفاطرُ الحكِيمُ القَديرُ الرَّحيمُ هذا العالَمَ الذي هو بحكم المعرِضِ العامّ وميدانِ الامتحان والمزرَعةِ الوقتيّةِ ثم لا يخلُقَ الدَّارَ الآخِرةَ التي تكشفُ عن غاياتِه وتظهرُ أهدافَه!

إن هذه الحقيقةَ يتم الدُّخولُ فيها من «اثْنيْ عشرَ بابًا»، وتُفتَحُ تلكَ الأبوابُ بـ«اثنتيْ عشْرةَ حقيقةً»، نبدأ بأقصرها وأبسطها.

الحقيقة الأولى

بابُ الرُّبوبيةِ والسّلطنةِ وهو تجلي اسمِ «الرَّب»

أمِنَ الممكن لمَن له شأنُ الربوبيةِ وسلطنةُ الألوهيّةِ، فأوجدَ كونا بديعا كهذا الكون؛ لغاياتٍ ساميةٍ ولمقاصدَ جليلةٍ، إظهارا لكماله، ثم لا يكونُ لديهِ ثوابٌ للمؤمنين الذين قابَلوا تلك الغاياتِ والمقاصدَ بالإيمان والعبودية، ولا عِقابٌ لأهلِ الضلالةِ الذين قابلوا تلك المقاصدَ بالرفض والاستخفاف؟!

الحقيقة الثانية

بابُ الكرمِ والرحمةِ وهو تجلِّي اسمِ «الكريم والرَّحيم»

أمِنَ الممكن لربِّ هذا العالم ومالِكِه الذي أظهر بآثاره كرما بلا نهايةٍ، ورحمةً بلا نهاية، وعزةً بلا نهاية، وغَيرةً بلا نهاية، أن لا يُقدِّر للمحسنينَ مثوبةً تليقُ بكرمه ورحمتِه، ولا يقرِّرَ للمُسيئينَ عُقوبةً تناسِب عزّتَه وغَيرتَه؟..

فلو أنعمَ الإنسانُ النظرَ في سير الحوادث ابتداءً من أضعفِ كائن حيٍّ وأشدِّه عجزًا() وانتهاءً بأقوى كائنٍ، لَوَجدَ أنّ كلَّ كائنٍ يأتيه رزقُه رَغَدًا من كلِّ مكانٍ، بل يَمنحُ سبحانَه أضعفَهم وأشدَّهم عجزًا ألطفَ الأرزاقِ وأحسنَها، ويُسعِفُ كلَّ مريضٍ بما يُداوِيه.. وهكذا يجدُ كلُّ ذي حاجةٍ حاجتَه من حيثُ لا يَحتسِبُ.. فهذه الضِّيافةُ الفاخرةُ الكريمةُ، والإغداقُ المستمِرُّ، والكرمُ السامِي، تدلُّنا بداهةً، أنَّ يدا كريمةً خالدةً هي التي تَعمَلُ وتُديرُ الأمورَ.

فمثلا: إنَّ إكساءَ الأشجارِ جميعا بحُللٍ خُضْرٍ شبيهةٍ بالسُّندُسِ -كأنها حورُ الجنَّة- وتزيينَها بمرصَّعاتِ الأزهارِ الجميلة والثِّمارِ اللطيفة، وتسخيرَها لخِدمتِنا بإنتاجِها ألطفَ الأثمارِ المتنوِّعَةِ وألذَّها في نهايات أغصانِها التي هي أيديها اللطيفةُ.. وتمكِينَنا من جَنْيِ العسل اللذيذ -الذي فيه شفاءٌ للناس- من حشَرة سامة.. وإلباسَنا أجملَ ثيابٍ وأليَنَها مما تَحُوكُه حشرةٌ بلا يَدٍ.. وادِّخارَ خَزينةِ رحمةٍ عظيمة لنا في بذرة صغيرة جدا.. كلُّ ذلك يُرينا بداهةً كرما في غاية الجمال، ورحمةً في غاية اللُّطف.

وكذا، إنَّ سَعيَ جميعِ المخلوقاتِ، صَغيرِها وكبيرِها -عَدا الإنسانَ والوحوشَ الكاسِرةَ- لإنجاز وظائفِها بانتظام تام ودقةٍ كاملة، ابتداءً من الشمسِ والقمرِ والأرضِ إلى أصْغرِ مخلوقٍ، بشكلٍ لا يتجاوزُ أحدٌ حدَّه قَيْدَ أُنمُلَة، ضمنَ الطاعةِ التامّة والانقيادِ الكامِلِ المحفوفَين بهَيبة عظيمة، يُظهِر لنا أن هذه المخلوقاتِ لا تَتحرَّك ولا تسكنُ إلّا بأمر العظيم ذي العزَّةِ والجلال.

وكذا، إنَّ عِنايةَ الأمهات بأولادِهنَّ الضعافِ العاجزين -سواءٌ في النباتِ أوِ الحيوان أوِ البَشر- عنايةً ملؤُها الرّأفةُ والرّحمةُ،() وتَغذيَتَها بالغذاء اللطيف السائغ من اللبن، تُريك عظمةَ التّجَلِّياتِ، وسعةَ الرحمةِ المطلقة.

فما دام ربُّ هذا العالم ومدبِّرُه له هذا الكرمُ الواسِعُ، وهذه الرّحمةُ التي لا منتهَى لها، وله الجلالُ والعِزةُ المطلقان، وأن العِزّةَ والجلالَ المطلقَين يقتضيان تأديب المستخِفِّين، والكرمَ الواسعَ المطلق يَتطلَّبُ إكراما غَيرَ متناه، والرّحمةَ التي وَسِعت كلَّ شيء تَستدعِي إحسانا يليقُ بها، بينما لا يتحقَّقُ من كل ذلك في هذه الدُّنيا الفانيةِ والعمُرِ القصيرِ إلّا جزءٌ ضئيلٌ جدا هو كقَطرةٍ من بحر. فلابد أن تكونَ هناك دارُ سَعادةٍ تليقُ بذلك الكرمِ العميم، وتَنسجِمُ مع تلك الرحمةِ الواسعة.. وإلّا يَلزَمُ جُحودُ هذه الرحمةِ المشهودةِ، بما هو كإنكار وجود الشمس التي يملأُ نورُها النهارَ، لأن الزوالَ الذي لا رَجعةَ بعده يستلزِمُ انتفاءَ حقيقةِ الرّحمةِ من الوجود، بتبديلِه الشفقةَ مصيبةً، والمحبةَ حُرقةً، والنِّعمةَ نِقمةً واللذةَ ألما، والعقلَ المحمودَ عضوا مشؤوما.

وعليه فَلابدَّ من دار جزاءٍ تناسبُ ذلك الجلالَ والعزّةَ وتنسجمُ معها، لأنه غالبا ما يظلُّ الظالمُ في عزتِه، والمظلومُ في ذِلته وخُنوعِه، ثم يَرحَلان على حالهما بلا عقاب ولا ثواب. فالأمرُ إذن ليس إهمالا قط، وإن أُمهِلَت إلى محكمة كبرى، فالقضية لم تُهمل ولن تُهمل، بل قد تُعَجّلُ العقوبةُ في الدنيا؛ فإنزالُ العذابِ في القُرونِ الغابرةِ بأقوام عصت وتمرَّدت يبين لنا أن الإنسانَ ليس متروكا زِمامُه، يسرح وَفقَ ما يُملِي عليه هواه، بل هو مُعرَّض دائما لصفعات ذي العزة والجلال.

نعم، إن هذا الإنسانَ الذي أُنيطَ به -من بين جميع المخلوقات- مهامُّ عَظيمةٌ، وزُوِّدَ باستعداداتٍ فِطريةٍ كاملة، إن لم يَعرِف ربَّه «بالإيمان» بعد أنْ عرَّف سبحانه نفسَه إليه بمخلوقاته البديعةِ المنتظَمة.. وإن لم يُـحبِّب نفسَه إليه بـ«العبادة» بعد أن حبَّبَ سبحانَه نَفسَهُ إليه بما خلقَ له من الثمار المتنوِّعةِ الجميلةِ الدالةِ على رحمتِه الواسعة.. وإن لم يقم بالتوقير والإجلال اللائقَين به «بالشكر والحمد» بعد أن أظهرَ سبحانَه محبَّته له ورحمتَه عليه بنعمه الكثيرة.. نعم، إن لم يَعرِف هذا الإنسانُ ربَّه هكذا، فكيف يُترَك سدًى دونَ جزاء، ودون أن يُعِدَّ له ذو العزةِ والجلالِ دارًا للعقاب؟

وهل من الممكن أن لا يَمنحَ ذلك الربُّ الرحيم دارَ ثوابٍ وسعادةٍ أبدية، لأولئك المؤمنِين الذين قابلوا تعريفَ ذاتِه سبحانَه لهم بمعرفتِهم إيّاهُ بـ«الإيمان»، وقابلوا تَحبِيبَ نفسِه إليهم بحبِّه والتحبُّبِ له بـ «العبادة»، وقابلوا رحمتَه لهم بإجلالِه وتوقيرِه بـ«الشكر»؟

الحقيقة الثالثة

بابُ الحكمةِ والعدالة وهو تَجلِّي اسمِ «الحكيم والعادل»

أمن الممكن () لخالقٍ ذي جـلال أظهرَ سُلطانَ رُبوبِيَّتِه بتدبير قانونِ الوجود ابتداءً من الذرات وانتهاءً بالمجرَّات، بغاية الحكمة والنِّـظام وبمنتهَى العدالة والميزان.. أن لا يُعامِل بالإحسان من احتَمَوْا بتلك الربوبية وانقادوا لتلك الحكمة والعدالة، وأن لا يُجازِيَ أولئك الذين عصَوا بكفرهم وطغيانِهم تلك الحكمةَ والعدالة؟!.

بينما الإنسانُ لا يَلقى ما يستحِقُّه من الثواب أوِ العقاب في هذه الحياة الفانية على وجهٍ يليقُ بتلكَ الحكمةِ وتلك العدالةِ إلّا نادرا، بل يُؤخَّرُ، إذ يَرحَل أغلبُ أهلِ الضلالة دون أن يَلقَوْا عقابهم، ويَذهَب أكثرُ أهل الهداية دونَ أن ينالوا ثوابَهم.. فلابد أن تُناطَ القضيةُ بمحكمة كبرى، وبلقاءٍ آيِلٍ إلى سَعادةٍ عظمى.

نعم، إنه لَواضِحٌ أن الذي يَتصرَّفُ في هذا الكون، إنما يتصرفُ فيه بحكمةٍ مطلقة، أتطلبُ برهانا على هذا؟ فانظر إلى رعايتِه سبحانَه للمصالح والفوائِدِ في كل شيء.. ألا تَرى أن أعضاءَ الإنسانِ جميعا وعظامَه وعروقَه، وحتى خَلاياه الجِسميَّةَ وكلَّ جزءٍ منه ومكان، قد رُوعِيت فيه فوائدُ وحِكمٌ شتَّى، بل إن في عضوٍ من أعضاء جِسمِه من الفوائدِ والأسرار بقَدْرِ ما تُنتِجُه الشجرةُ الواحدةُ من الثمار، مما يدل على أنَّ يدَ حِكمةٍ مطلقة تُديرُ الأمورَ؛ فضلا عن التناسُقِ البديعِ في صنعةِ كلِّ شيءٍ والانتظامِ الكامِلِ فيها، اللذَينِ يَدُلَّانِ على أنّ الأُمورَ تُؤدَّى بحكمةٍ مطلقةٍ.

نعم، إن تَضمِين الخُطَّةِ الدقيقةِ لزهرةٍ جميلة في بُذيرتِها الصغيرةِ، وكتابةَ صحيفةِ أعمالِ شجرةٍ ضَخمةٍ وتاريخِ حياتِها وفهرِسِ أجهزتها، في نُوَيَّتِها بقلمِ القَدَرِ المعنويِّ.. يرينا بوضوح أن قلمَ حكمةٍ مطلقة هو الذي يَتصرَّف في الأمر.. وكذا، وجـودُ روعةِ صنعةٍ وإبداعٍ في منتهى الدرجة، في خِلقة كل شيء، يُظهرُ أن صانعا حكيما مطلقا هو صاحبُ هذا الإبداعِ وهذه النقوش.

نعم، إن إدراجَ فِهرِسِ الكائنات جميعا، ومَفاتيحِ خزائن الرحمة كافةً، ومرايا الأسماء الحسنى كلِّها، في هذا الجسم الصَّغير للإنسان، لَمِمَّا يدُلُّ على الحكمةِ البليغةِ في الصّنعَةِ البديعةِ.. فهل منَ الممكِن لمثلِ هذه الحكمةِ المُهَيمِنةِ على مثل هذه الإجراءاتِ والشّؤونِ الرّبانيّةِ أن لا تُحسِنَ معاملةَ أولئك الذين استظلُّوا بظلِّها وانقَادُوا لها بالإيمانِ، وأن لا تُثِيبَهم إثابةً أَبدِيّةً خالِدةً؟!

Şimdi hiç mümkün müdür ki şöyle icraat-ı rububiyette hâkim bir hikmet, o rububiyetin kanadına iltica eden ve iman ile itaat edenlerin taltifini istemesin ve ebedî taltif etmesin?

Hem adalet ve mizan ile iş görüldüğüne bürhan mı istersin? Her şeye hassas mizanlarla, mahsus ölçülerle vücud vermek, suret giydirmek, yerli yerine koymak; nihayetsiz bir adalet ve mizan ile iş görüldüğünü gösterir.

Hem her hak sahibine istidadı nisbetinde hakkını vermek, yani vücudunun bütün levazımatını, bekasının bütün cihazatını en münasip bir tarzda vermek; nihayetsiz bir adalet elini gösterir.

Hem istidat lisanıyla, ihtiyac-ı fıtrî lisanıyla, ıztırar lisanıyla sual edilen ve istenilen her şeye daimî cevap vermek; nihayet derecede bir adl ve hikmeti gösteriyor.

Şimdi hiç mümkün müdür ki böyle en küçük bir mahlukun en küçük bir hâcetinin imdadına koşan bir adalet ve hikmet, insan gibi en büyük bir mahlukun beka gibi en büyük bir hâcetini mühmel bıraksın? En büyük istimdadını ve en büyük sualini cevapsız bıraksın? Rububiyetin haşmetini, ibadının hukukunu muhafaza etmekle muhafaza etmesin?

Halbuki şu fâni dünyada kısa bir hayat geçiren insan, öyle bir adaletin hakikatine mazhar olamaz ve olamıyor. Belki bir mahkeme-i kübraya bırakılıyor. Zira hakiki adalet ister ki: Şu küçücük insan, şu küçüklüğü nisbetinde değil, belki cinayetinin büyüklüğü, mahiyetinin ehemmiyeti ve vazifesinin azameti nisbetinde mükâfat ve mücazat görsün.

Madem şu fâni, geçici dünya; ebed için halk olunan insan hususunda öyle bir adalet ve hikmete mazhariyetten çok uzaktır. Elbette âdil olan o Zat-ı Celil-i Zülcemal’in ve Hakîm olan o Zat-ı Cemil-i Zülcelal’in daimî bir cehennemi ve ebedî bir cenneti bulunacaktır.

DÖRDÜNCÜ HAKİKAT

Bab-ı cûd ve cemaldir. İsm-i Cevvad ve Cemil’in cilvesidir.

Hiç mümkün müdür ki: Nihayetsiz cûd u sehavet, tükenmez servet, bitmez hazineler, misilsiz sermedî cemal, kusursuz ebedî kemal; bir dâr-ı saadet ve mahall-i ziyafet içinde daimî bulunacak olan muhtaç şâkirleri, müştak âyinedarları, mütehayyir seyircileri istemesinler?

Evet, dünya yüzünü bu kadar müzeyyen masnuatıyla süslendirmek, ay ile güneşi lamba yapmak, yeryüzünü bir sofra-i nimet ederek mat’umatın en güzel çeşitleriyle doldurmak, meyveli ağaçları birer kap yapmak, her mevsimde birçok defalar tecdid etmek; hadsiz bir cûd u sehaveti gösterir.

Böyle nihayetsiz bir cûd u sehavet, öyle tükenmez hazineler ve rahmet hem daimî hem arzu edilen her şey içinde bulunur bir dâr-ı ziyafet ve mahall-i saadet ister. Hem kat’î ister ki o ziyafetten telezzüz edenler, o mahall-i saadette devam etsinler, ebedî kalsınlar tâ zeval ve firakla elem çekmesinler. Çünkü zeval-i elem lezzet olduğu gibi zeval-i lezzet dahi elemdir. Öyle sehavet, elem çektirmek istemez.

Demek, ebedî bir cenneti hem içinde ebedî muhtaçları ister. Çünkü nihayetsiz cûd u seha, nihayetsiz ihsan etmek ister, nimetlendirmek ister. Nihayetsiz ihsan ve nimetlendirmek ise nihayetsiz minnettarlık, nimetlenmek ister. Bu ise ihsana mazhar olan şahsın devam-ı vücudunu ister. Tâ daimî tena’umla o daimî in’ama karşı şükür ve minnettarlığını göstersin. Yoksa zeval ile acılaşan cüz’î bir telezzüz, kısacık bir zamanda öyle bir cûd u sehanın muktezasıyla kabil-i tevfik değildir.

Hem dahi meşher-i sanat-ı İlahiye olan aktar-ı âlem sergilerine bak. Yeryüzündeki nebatat ve hayvanatın ellerinde olan ilanat-ı Rabbaniyeye dikkat et (Hâşiye-1), mehasin-i rububiyetin dellâlları olan enbiya ve evliyaya kulak ver. Nasıl müttefikan Sâni’-i Zülcelal’in kusursuz kemalâtını, hârika sanatlarının teşhiriyle gösteriyorlar, beyan ediyorlar, enzar-ı dikkati celbediyorlar.

Demek, bu âlemin Sâni’inin pek mühim ve hayret verici ve gizli kemalâtı vardır. Bu hârika sanatlarla onları göstermek ister. Çünkü gizli, kusursuz kemalât ise takdir edici, istihsan edici, mâşâallah diyerek müşahede edicilerin başlarında teşhir ister. Daimî kemalât ise daimî tezahür ister. O ise takdir ve istihsan edicilerin devam-ı vücudunu ister. Bekası olmayan istihsan edicinin nazarında, kemalâtın kıymeti sukut eder (Hâşiye).

Hem dahi kâinatın yüzünde serilmiş olan gayetle güzel ve sanatlı ve parlak ve süslü şu mevcudat; ışık güneşi bildirdiği gibi misilsiz manevî bir cemalin mehasinini bildirir ve nazirsiz, hafî bir hüsnün letaifini iş’ar ediyor (Hâşiye). O münezzeh hüsün, o mukaddes cemalin cilvesinden, esmalarda, belki her isimde çok gizli defineler bulunduğunu işaret eder.

İşte şu derece âlî, nazirsiz, gizli bir cemal ise kendi mehasinini bir mir’atta görmek ve hüsnünün derecatını ve cemalinin mikyaslarını zîşuur ve müştak bir âyinede müşahede etmek istediği gibi başkalarının nazarıyla yine sevgili cemaline bakmak için görünmek de ister.

Demek iki vecihle kendi cemaline bakmak; biri, her biri başka başka renkte olan âyinelerde bizzat müşahede etmek; diğeri, müştak olan seyirci ve mütehayyir olan istihsancıların müşahedesi ile müşahede etmek ister.

Demek hüsün ve cemal, görmek ve görünmek ister. Görmek, görünmek ise müştak seyirci, mütehayyir istihsan edicilerin vücudunu ister. Hüsün ve cemal, ebedî sermedî olduğundan müştakların devam-ı vücudlarını ister.

Çünkü daimî bir cemal ise zâil bir müştaka razı olamaz. Zira dönmemek üzere zevale mahkûm olan bir seyirci, zevalin tasavvuruyla muhabbeti adâvete döner, hayreti istihfafa, hürmeti tahkire meyleder. Çünkü hodgâm insan, bilmediği şeye düşman olduğu gibi yetişmediği şeye de zıttır. Halbuki nihayetsiz bir muhabbet, hadsiz bir şevk ve istihsan ile mukabeleye lâyık olan bir cemale karşı, zımnen bir adâvet ve kin ve inkâr ile mukabele eder. İşte kâfir, Allah’ın düşmanı olduğunun sırrı bundan anlaşılıyor.

Madem o nihayetsiz sehavet-i cûd, o misilsiz cemal-i hüsün, o kusursuz kemalât; ebedî müteşekkirleri, müştakları, müstahsinleri iktiza ederler. Halbuki şu misafirhane-i dünyada görüyoruz; herkes çabuk gidip, kayboluyor. O sehavetin ihsanını ancak az bir parça tadar. İştihası açılır fakat yemez gider. O cemal, o kemalin dahi ancak biraz ışığına, belki bir zayıf gölgesine bir anda bakıp doymadan gider.

Demek, bir seyrangâh-ı daimîye gidiliyor.

Elhasıl, nasıl ki şu âlem bütün mevcudatıyla Sâni’-i Zülcelal’ine kat’î delâlet eder, Sâni’-i Zülcelal’in de sıfât ve esma-i kudsiyesi, dâr-ı âhirete delâlet eder ve gösterir ve ister.

BEŞİNCİ HAKİKAT

Bab-ı şefkat ve ubudiyet-i Muhammediyedir (asm).

İsm-i Mücîb ve Rahîm’in cilvesidir.

Hiç mümkün müdür ki: En edna bir hâceti, en edna bir mahlukundan görüp kemal-i şefkatle ummadığı yerden is’af eden ve en gizli bir sesi, en gizli bir mahlukundan işitip imdat eden, lisan-ı hal ve kāl ile istenilen her şeye icabet eden nihayetsiz bir şefkat ve bir merhamet sahibi bir Rab; en büyük bir abdinden (Hâşiye), en sevgili bir mahlukundan en büyük hâcetini görüp bitirmesin, is’af etmesin; en yüksek duayı işitip kabul etmesin?

Evet mesela, hayvanatın zayıflarının ve yavrularının rızık ve terbiyeleri hususunda görünen lütuf ve suhuleti gösteriyor ki şu kâinatın mâliki, nihayetsiz bir rahmetle rububiyet eder. Rububiyetinde bu derece rahîmane bir şefkat, hiç kabil midir ki mahlukatın en efdalinin en güzel duasını kabul etmesin? Bu hakikati On Dokuzuncu Söz’de izah ettiğim vechile, şurada dahi mükerreren şöyle beyan edelim:

Ey nefsimle beraber beni dinleyen arkadaş! Hikâye-i temsiliyede demiştik: “Bir adada bir içtima var, bir yaver-i ekrem bir nutuk okuyor.” Onun işaret ettiği hakikat şöyledir ki: Gel! Bu zamandan tecerrüd edip fikren asr-ı saadete ve hayalen Ceziretü’l-Arab’a gidiyoruz. Tâ ki Resul-i Ekrem’i (asm) vazife başında ve ubudiyet içinde görüp, ziyaret ederiz. Bak! O zat nasıl ki risaletiyle, hidayetiyle saadet-i ebediyenin sebeb-i husulü ve vesile-i vusulüdür. Onun gibi ubudiyetiyle ve duasıyla, o saadetin sebeb-i vücudu ve cennetin vesile-i icadıdır.

İşte bak! O zat öyle bir salât-ı kübrada, bir ibadet-i ulyâda saadet-i ebediye için dua ediyor ki güya bu cezire, belki bütün arz onun azametli namazıyla namaz kılar, niyaz eder. Çünkü ubudiyeti ise ona ittiba eden ümmetin ubudiyetini tazammun ettiği gibi muvafakat sırrıyla bütün enbiyanın sırr-ı ubudiyetini tazammun eder.

Hem o salât-ı kübrayı öyle bir cemaat-i uzmada kılar, niyaz ediyor ki güya benî-Âdem’in Hazret-i Âdem’den asrımıza kadar, belki kıyamete kadar bütün nurani ve kâmil insanlar ona tebaiyetle iktida edip duasına âmin derler. (Hâşiye)

Bak hem öyle beka gibi bir hâcet-i âmme için dua ediyor ki değil ehl-i arz, belki ehl-i semavat, belki bütün mevcudat niyazına iştirak edip lisan-ı hal ile “Oh, evet yâ Rabbenâ! Ver, duasını kabul et. Biz de istiyoruz.” diyorlar. Hem bak! Öyle hazînane, öyle mahbubane, öyle müştakane, öyle tazarrukârane saadet-i bâkiye istiyor ki bütün kâinatı ağlattırıp duasına iştirak ettiriyor.

Bak, hem öyle bir maksat, öyle bir gaye için saadet isteyip dua ediyor ki insanı ve bütün mahlukatı esfel-i safilîn olan fena-yı mutlaka sukuttan, kıymetsizlikten, faydasızlıktan, abesiyetten a’lâ-yı illiyyîn olan kıymete, bekaya, ulvi vazifeye, mektubat-ı Samedaniye olması derecesine çıkarıyor.

Bak, hem öyle yüksek bir fîzar-ı istimdadkârane ile istiyor ve öyle tatlı bir niyaz-ı istirhamkârane ile yalvarıyor ki güya bütün mevcudata, semavata, arşa işittirip vecde getirip duasına “Âmin Allahümme âmin!” dedirtiyor. (Hâşiye)

Bak, hem öyle Semî’ ve Kerîm bir Kadîr’den, öyle Basîr ve Rahîm bir Alîm’den saadet ve bekayı istiyor ki bilmüşahede en gizli bir zîhayatın en gizli bir arzusunu, en hafî bir niyazını görür, işitir, kabul eder, merhamet eder. Lisan-ı hal ile de olsa icabet eder. Öyle suret-i hakîmane, basîrane, rahîmanede verir ve icabet eder ki şüphe bırakmaz o terbiye ve tedbir öyle Semî’ ve Basîr’e mahsus, öyle bir Kerîm ve Rahîm’e hastır.

Acaba bütün benî-Âdem’i arkasına alıp şu arz üstünde durup, arş-ı a’zama müteveccihen el kaldırıp, nev-i beşerin hülâsa-i ubudiyetini câmi’ hakikat-i ubudiyet-i Ahmediye (asm) içinde dua eden şu şeref-i nev-i insan ve ferîd-i kevn ü zaman olan Fahr-i kâinat (asm) ne istiyor, dinleyelim. Bak, kendine ve ümmetine saadet-i ebediye istiyor, beka istiyor, cennet istiyor. Hem mevcudat âyinelerinde cemallerini gösteren bütün esma-i kudsiye-i İlahiye ile beraber istiyor. O esmadan şefaat talep ediyor, görüyorsun.

Eğer âhiretin hesapsız esbab-ı mûcibesi, delail-i vücudu olmasa idi; yalnız şu zatın tek duası, baharımızın icadı kadar Hâlık-ı Rahîm’in kudretine hafif gelen şu cennetin binasına sebebiyet verecekti. (Hâşiye) Evet, baharımızda yeryüzünü bir mahşer eden, yüz bin haşir numunelerini icad eden Kadîr-i Mutlak’a, cennetin icadı nasıl ağır olabilir?

Demek nasıl ki onun risaleti, şu dâr-ı imtihanın açılmasına sebebiyet verdi,   لَوْلَاكَ لَوْلَاكَ لَمَا خَلَقْتُ الْاَفْلَاكَ sırrına mazhar oldu. Onun gibi ubudiyeti dahi öteki dâr-ı saadetin açılmasına sebebiyet verdi.

Acaba hiç mümkün müdür ki bütün akılları hayrette bırakan şu intizam-ı âlem ve geniş rahmet içinde kusursuz hüsn-ü sanat, misilsiz cemal-i rububiyet; o duaya icabet etmemekle böyle bir çirkinliği, böyle bir merhametsizliği, böyle bir intizamsızlığı kabul etsin? Yani en cüz’î, en ehemmiyetsiz arzuları, sesleri ehemmiyetle işitip îfa etsin, yerine getirsin; en ehemmiyetli, lüzumlu arzuları ehemmiyetsiz görüp işitmesin, anlamasın, yapmasın? Hâşâ ve kellâ, yüz bin defa hâşâ! Böyle bir cemal, böyle bir çirkinliği kabul edip çirkin olamaz (Hâşiye).

Demek, Resul-i Ekrem aleyhissalâtü vesselâm, risaletiyle dünyanın kapısını açtığı gibi ubudiyetiyle de âhiretin kapısını açar.

عَلَيْهِ صَلَوَاتُ الرَّحْمٰنِ مِلْءَ الدُّنْيَا وَدَارِ الْجِنَانِ

اَللّٰهُمَّ صَلِّ وَسَلِّمْ عَلٰى عَبْدِكَ وَرَسُولِكَ ذٰلِكَ الْحَبِيبِ الَّذِي هُوَ سَيِّدُ الْكَوْنَيْنِ وَفَخْرُ الْعَالَمَيْنِ وَحَيَاةُ الدّٰارَيْنِ

وَوَسِيلَةُ السَّعَادَتَيْنِ وَذُو الْجَنَاحَيْنِ وَرَسُولُ الثَّقَلَيْنِ وَعَلٰى آلِهِ وَصَحْبِهِ اَجْمَعِينَ

وَعَلٰى اِخْوٰانِهِ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالْمُرْسَلِينَ آمِينَ

ALTINCI HAKİKAT

Bab-ı haşmet ve sermediyet olup ism-i Celil ve Bâki cilvesidir.

Hiç mümkün müdür ki: Bütün mevcudatı güneşlerden, ağaçlardan zerrelere kadar emirber nefer hükmünde teshir ve idare eden bir haşmet-i rububiyet, şu misafirhane-i dünyada muvakkat bir hayat geçiren perişan fâniler üstünde dursun; sermedî, bâki bir daire-i haşmet ve ebedî, âlî bir medar-ı rububiyeti icad etmesin?

Evet, şu kâinatta görünen mevsimlerin değişmesi gibi haşmetli icraat ve seyyaratın tayyare-misal hareketleri gibi azametli harekât ve arzı insana beşik, güneşi halka lamba yapmak gibi dehşetli teshirat ve ölmüş, kurumuş küre-i arzı diriltmek, süslendirmek gibi geniş tahvilat gösteriyor ki perde arkasında böyle muazzam bir rububiyet var, muhteşem bir saltanatla hükmediyor. Böyle bir saltanat-ı rububiyet, kendine lâyık bir raiyet ister ve şayeste bir mazhar ister.

Halbuki görüyorsun, mahiyetçe en câmi’ ve mühim raiyeti ve bendeleri, şu misafirhane-i dünyada perişan bir surette muvakkaten toplanmışlar. Misafirhane ise her gün dolar, boşanır. Hem bütün raiyet, tecrübe-i hizmet için şu meydan-ı imtihanda muvakkaten bulunuyorlar. Meydan ise her saat tebeddül eder. Hem bütün o raiyet, Sâni’-i Zülcelal’in kıymettar ihsanatının numunelerini ve hârika sanat antikalarını çarşı-yı âlem sergilerinde, ticaret nazarında temaşa etmek için şu teşhirgâhta birkaç dakika durup seyrediyorlar; sonra kayboluyorlar. Şu meşher ise her dakika tahavvül ediyor. Giden gelmez, gelen gider.

İşte bu hal ve şu vaziyet kat’î gösteriyor ki şu misafirhane ve şu meydan ve şu meşherlerin arkasında, o sermedî saltanata medar ve mazhar olacak daimî saraylar, müstemir meskenler, şu dünyada gördüğümüz numunelerin ve suretlerin en hâlis ve en yüksek asıllarıyla dolu bağ ve hazineleri vardır. Demek burada çabalamak, onlar içindir. Şurada çalıştırır, orada ücret verir. Herkesin istidadına göre –eğer kaybetmezse– orada bir saadeti vardır. Evet, öyle sermedî bir saltanat, muhaldir ki şu fâniler ve zâil zeliller üstünde dursun.

Şu hakikate, şu temsil dürbünüyle bak ki: Mesela, sen yolda gidiyorsun, görüyorsun ki yol içinde bir han var. Bir büyük zat o hanı, kendine gelen misafirlerine yapmış. O misafirlerin bir gece tenezzüh ve ibretleri için o hanın tezyinatına milyonlar altınlar sarf ediyor. Hem o misafirler o tezyinattan pek azı ve az bir zamanda bakıp, o nimetlerden pek az bir vakitte, az bir şey tadıp doymadan gidiyorlar. Fakat her misafir kendine mahsus fotoğrafıyla, o handaki şeylerin suretlerini alıyorlar. Hem o büyük zatın hizmetkârları da misafirlerin suret-i muamelelerini gayet dikkat ile alıyorlar ve kaydediyorlar. Hem görüyorsun ki o zat her günde, o kıymettar tezyinatın çoğunu tahrip eder. Yeni gelecek misafirlere, yeni tezyinatı icad eder. Bunu gördükten sonra hiç şüphen kalır mı ki bu yolda bu hanı yapan zatın daimî pek âlî menzilleri hem tükenmez, pek kıymetli hazineleri hem müstemir, pek büyük bir sehaveti vardır. Şu handa gösterdiği ikram ile misafirlerini kendi yanında bulunan şeylere iştihalarını açıyor ve onlara hazırladığı hediyelere rağbetlerini uyandırıyor.

Aynen onun gibi şu misafirhane-i dünyadaki vaziyeti, sarhoş olmadan dikkat etsen şu dokuz esası anlarsın:

Birinci Esas: Anlarsın ki o han gibi bu dünya dahi kendi için değil. Kendi kendine de bu sureti alması muhaldir. Belki kafile-i mahlukatın gelip konmak ve göçmek için dolup boşanan, hikmetle yapılmış bir misafirhanesidir.

İkinci Esas: Hem anlarsın ki şu hanın içinde oturanlar misafirlerdir. Onların Rabb-i Kerîm’i, onları Dârü’s-selâm’a davet eder.

Üçüncü Esas: Hem anlarsın ki şu dünyadaki tezyinat, yalnız telezzüz veya tenezzüh için değil. Çünkü bir zaman lezzet verse, firakıyla birçok zaman elem verir. Sana tattırır, iştihanı açar fakat doyurmaz. Çünkü ya onun ömrü kısa, ya senin ömrün kısadır. Doymaya kâfi değil. Demek kıymeti yüksek, müddeti kısa olan şu tezyinat; ibret içindir (Hâşiye), şükür içindir, usûl-ü daimîsine teşvik içindir. Başka gayet ulvi gayeler içindir.

Dördüncü Esas: Hem anlarsın ki şu dünyadaki müzeyyenat ise (Hâşiye) cennette ehl-i iman için rahmet-i Rahman’la iddihar olunan nimetlerin numuneleri, suretleri hükmündedir.

Beşinci Esas: Hem anlarsın ki şu fâni masnuat fena için değil, bir parça görünüp mahvolmak için yaratılmamışlar. Belki vücudda kısa bir zaman toplanıp, matlub bir vaziyet alıp tâ suretleri alınsın, timsalleri tutulsun, manaları bilinsin, neticeleri zapt edilsin. Mesela, ehl-i ebed için daimî manzaralar nescedilsin. Hem âlem-i bekada başka gayelere medar olsun.

Eşya beka için yaratıldığını, fena için olmadığını belki sureten fena ise de tamam-ı vazife ve terhis olduğu bununla anlaşılıyor ki fâni bir şey, bir cihetle fenaya gider, çok cihetlerle bâki kalır.

Mesela, kudret kelimelerinden olan şu çiçeğe bak ki kısa bir zamanda o çiçek tebessüm edip bize bakar, der-akab fena perdesinde saklanır. Fakat senin ağzından çıkan kelime gibi o gider fakat binler misallerini kulaklara tevdi eder. Dinleyen akıllar adedince, manalarını akıllarda ibka eder. Çünkü vazifesi olan ifade-i mana bittikten sonra kendisi gider fakat onu gören her şeyin hâfızasında zâhirî suretini ve her bir tohumunda manevî mahiyetini bırakıp öyle gidiyor. Güya her hâfıza ile her tohum, hıfz-ı ziyneti için birer fotoğraf ve devam-ı bekası için birer menzildirler.

En basit mertebe-i hayatta olan masnû böyle ise en yüksek tabaka-i hayatta ve ervah-ı bâkiye sahibi olan insan, ne kadar beka ile alâkadar olduğu anlaşılır. Çiçekli ve meyveli koca nebatatın bir parça ruha benzeyen her birinin kanun-u teşekkülatı, timsal-i sureti; zerrecikler gibi tohumlarda kemal-i intizamla, dağdağalı inkılablar içinde ibka ve muhafaza edilmesiyle, gayet cem’iyetli ve yüksek bir mahiyete mâlik, haricî bir vücud giydirilmiş, zîşuur, nurani bir kanun-u emrî olan ruh-u beşer; ne derece beka ile merbut ve alâkadar olduğu anlaşılır.

Altıncı Esas: Hem anlarsın ki insan, ipi boğazına sarılıp istediği yerde otlamak için başıboş bırakılmamıştır. Belki bütün amellerinin suretleri alınıp yazılır ve bütün fiillerinin neticeleri muhasebe için zapt edilir.

Yedinci Esas: Hem anlarsın ki güz mevsiminde yaz, bahar âleminin güzel mahlukatının tahribatı, idam değil. Belki vazifelerinin tamamıyla terhisatıdır (Hâşiye). Hem yeni baharda gelecek mahlukata yer boşaltmak için tefrîgattır ve yeni vazifedarlar gelip konacak ve vazifedar mevcudatın gelmesine yer hazırlamaktır ve ihzarattır. Hem zîşuura vazifesini unutturan gafletten ve şükrünü unutturan sarhoşluktan ikazat-ı Sübhaniyedir.

Sekizinci Esas: Hem anlarsın ki şu fâni âlemin sermedî Sâni’i için başka ve bâki bir âlemi var ki ibadını oraya sevk ve ona teşvik eder.

Dokuzuncu Esas: Hem anlarsın ki öyle bir Rahman, öyle bir âlemde, öyle has ibadına öyle ikramlar edecek; ne göz görmüş, ne kulak işitmiş, ne kalb-i beşere hutur etmiştir. Âmennâ…

YEDİNCİ HAKİKAT

Bab-ı hıfz ve hafîziyet olup ism-i Hafîz ve Rakib’in cilvesidir.

Hiç mümkün müdür ki gökte, yerde, karada, denizde; yaş kuru, küçük büyük, âdi âlî her şeyi kemal-i intizam ve mizan içinde muhafaza edip bir türlü muhasebe içinde neticelerini eleyen bir hafîziyet; insan gibi büyük bir fıtratta, hilafet-i kübra gibi bir rütbede, emanet-i kübra gibi büyük vazifesi olan beşerin rububiyet-i âmmeye temas eden amelleri ve fiilleri muhafaza edilmesin, muhasebe eleğinden geçirilmesin, adalet terazisinde tartılmasın, şayeste ceza ve mükâfat çekmesin? Hayır, aslâ!

Evet, şu kâinatı idare eden zat, her şeyi nizam ve mizan içinde muhafaza ediyor. Nizam ve mizan ise ilim ile hikmet ve irade ile kudretin tezahürüdür. Çünkü görüyoruz her masnû vücudunda, gayet muntazam ve mevzun yaratılıyor. Hem hayatı müddetince değiştirdiği suretler dahi birer intizamlı olduğu halde, heyet-i mecmuası da bir intizam tahtındadır.

Zira görüyoruz ki vazifesinin bitmesiyle ömrüne nihayet verilen ve şu âlem-i şehadetten göçüp giden her şeyin Hafîz-i Zülcelal, birçok suretlerini elvah-ı mahfuza hükmünde olan (Hâşiye) hâfızalarda ve bir türlü misalî âyinelerde hıfzedip, ekser tarihçe-i hayatını çekirdeğinde, neticesinde nakşedip yazıyor. Zâhir ve bâtın âyinelerde ibka ediyor. Mesela, beşerin hâfızası, ağacın meyvesi, meyvenin çekirdeği, çiçeğin tohumu, kanun-u hafîziyetin azamet-i ihatasını gösteriyor.

Görmüyor musun ki koca baharın hep çiçekli, meyveli bütün mevcudatı ve bunların kendilerine göre bütün sahaif-i a’mali ve teşkilatının kanunları ve suretlerinin timsalleri; mahdud bir miktar tohumcuklar içlerinde yazarak muhafaza ediliyor. İkinci bir baharda, onlara göre bir muhasebe içinde sahife-i amellerini neşredip kemal-i intizam ve hikmet ile koca diğer bir bahar âlemini meydana getirmekle hafîziyetin ne derece kuvvetli ihata ile cereyan ettiğini gösteriyor.

Acaba geçici, âdi, bekasız, ehemmiyetsiz şeylerde böyle muhafaza edilirse âlem-i gaybda, âlem-i âhirette, âlem-i ervahta rububiyet-i âmmede mühim semere veren beşerin amelleri, hıfz içinde gözetilmek suretiyle ehemmiyetle zapt edilmemesi kabil midir? Hayır ve aslâ!

Evet, şu hafîziyetin bu surette tecellisinden anlaşılıyor ki şu mevcudatın Mâlik’i, mülkünde cereyan eden her şeyin inzibatına büyük bir ihtimamı var. Hem hâkimiyet vazifesinde nihayet derecede dikkat eder. Hem rububiyet-i saltanatında gayet ihtimamı gözetir. O derece ki en küçük bir hâdiseyi, en ufak bir hizmeti yazar, yazdırır. Mülkünde cereyan eden her şeyin suretini müteaddid şeylerde hıfzeder.

Şu hafîziyet işaret eder ki ehemmiyetli bir muhasebe-i a’mal defteri açılacak ve bilhassa mahiyetçe en büyük en mükerrem en müşerref bir mahluk olan insanın büyük olan amelleri, mühim olan fiilleri; mühim bir hesap ve mizana girecek, sahife-i amelleri neşredilecek.

Acaba hiç kabil midir ki insan, hilafet ve emanetle mükerrem olsun, rububiyetin külliyat-ı şuununa şahit olarak kesret dairelerinde, vahdaniyet-i İlahiyenin dellâllığını ilan etmekle, ekser mevcudatın tesbihat ve ibadetlerine müdahale edip zabitlik ve müşahitlik derecesine çıksın da sonra kabre gidip rahatla yatsın ve uyandırılmasın? Küçük büyük her amellerinden sual edilmesin? Mahşere gidip mahkeme-i kübrayı görmesin? Hayır ve aslâ!

Hem bütün gelecek zamanda olan (Hâşiye) mümkinata kādir olduğuna, bütün geçmiş zamandaki mu’cizat-ı kudreti olan vukuatı şehadet eden ve kıyamet ve haşre pek benzeyen kış ile baharı her vakit bilmüşahede icad eden bir Kadîr-i Zülcelal’den, insan nasıl ademe gidip kaçabilir, toprağa girip saklanabilir?

Madem bu dünyada ona lâyık muhasebe görülüp hüküm verilmiyor. Elbette bir mahkeme-i kübra, bir saadet-i uzmaya gidecektir.

SEKİZİNCİ HAKİKAT

Bab-ı vaad ve vaîddir. İsm-i Cemil ve Celil’in cilvesidir.

Hiç mümkün müdür ki: Alîm-i Mutlak ve Kadîr-i Mutlak olan şu masnuatın Sâni’i, bütün enbiyanın tevatürle haber verdikleri ve bütün sıddıkîn ve evliyanın icma ile şehadet ettikleri mükerrer vaad ve vaîd-i İlahîsini yerine getirmeyip –hâşâ– acz ve cehlini göstersin? Halbuki vaad ve vaîdinde bulunduğu emirler, kudretine hiç ağır gelmez; pek hafif ve pek kolay. Geçmiş baharın hesapsız mevcudatını, gelecek baharda kısmen aynen (Hâşiye) kısmen mislen (Hâşiye) iadesi kadar kolaydır.

Îfa-yı vaad ise hem bize hem her şeye hem kendisine hem saltanat-ı rububiyetine pek çok lâzımdır. Hulfü’l-vaad ise hem izzet-i iktidarına zıttır hem ihata-yı ilmiyesine münafîdir. Zira hulfü’l-vaad, ya cehilden ya aczden gelir.

Ey münkir! Bilir misin ki küfür ve inkârın ile ne kadar ahmakça bir cinayet işliyorsun ki kendi yalancı vehmini, hezeyancı aklını, aldatıcı nefsini tasdik edip hiçbir vechile hulf ve hilafa mecburiyeti olmayan ve hiçbir vecihle hilaf, onun izzetine, haysiyetine yakışmayan ve bütün görünen şeyler ve işler, sıdkına ve hakkaniyetine şehadet eden bir zatı tekzip ediyorsun! Nihayetsiz küçüklük içinde nihayetsiz büyük cinayet işliyorsun! Elbette, ebedî büyük cezaya müstahak olursun. Bazı ehl-i cehennemin bir dişi, dağ kadar olması; cinayetinin büyüklüğüne bir mikyas olarak haber verilmiş. Misalin şu yolcuya benzer ki güneşin ziyasından gözünü kapar, kafası içindeki hayaline bakar. Vehmi, bir yıldız böceği gibi kafa fenerinin ışığıyla dehşetli yolunu tenvir etmek istiyor.

Madem şu mevcudat, hak söyleyen sadık kelimeleri; şu hâdisat-ı kâinat, doğru söyleyen nâtık âyetleri olan Cenab-ı Hak vaad etmiş, elbette yapacaktır. Bir mahkeme-i kübra açacaktır, bir saadet-i uzma verecektir.

DOKUZUNCU HAKİKAT

Bab-ı ihya ve imatedir.

İsm-i Hayy-ı Kayyum’un, Muhyî ve Mümît’in cilvesidir.

Hiç mümkün müdür ki: Ölmüş, kurumuş koca arzı ihya eden ve o ihya içinde her biri beşer haşri gibi acib, üç yüz binden ziyade enva-ı mahlukatı haşir ve neşredip kudretini gösteren ve o haşir ve neşir içinde nihayet derecede karışık ve ihtilat içinde, nihayet derecede imtiyaz ve tefrik ile ihata-i ilmiyesini gösteren ve bütün semavî fermanlarıyla beşerin haşrini vaad etmekle bütün ibadının enzarını saadet-i ebediyeye çeviren ve bütün mevcudatı baş başa, omuz omuza, el ele verdirip emir ve iradesi dairesinde döndürüp birbirine yardımcı ve musahhar kılmakla azamet-i rububiyetini gösteren ve beşeri, şecere-i kâinatın en câmi’ ve en nazik ve en nâzenin en nazdar en niyazdar bir meyvesi yaratıp kendine muhatap ittihaz ederek her şeyi ona musahhar kılmakla, insana bu kadar ehemmiyet verdiğini gösteren bir Kadîr-i Rahîm, bir Alîm-i Hakîm, kıyameti getirmesin? Haşri yapmasın ve yapamasın? Beşeri ihya etmesin veya edemesin? Mahkeme-i kübrayı açamasın? Cennet ve cehennemi yaratamasın? Hâşâ ve kellâ!

Evet, şu âlemin Mutasarrıf-ı Zîşan’ı, her asırda her senede her günde bu dar, muvakkat rûy-i zeminde haşr-i ekberin ve meydan-ı kıyametin pek çok emsalini ve numunelerini ve işaratını icad ediyor. Ezcümle:

Haşr-i baharîde görüyoruz ki beş altı gün zarfında küçük ve büyük hayvanat ve nebatattan üç yüz binden ziyade envaı haşredip neşrediyor. Bütün ağaçların, otların köklerini ve bir kısım hayvanları aynen ihya edip iade ediyor. Başkalarını ayniyet derecesinde bir misliyet suretinde icad ediyor. Halbuki maddeten farkları pek az olan tohumcuklar o kadar karışmışken, kemal-i imtiyaz ve teşhis ile o kadar sürat ve vüs’at ve suhulet içinde kemal-i intizam ve mizan ile altı gün veya altı hafta zarfında ihya ediliyor. Hiç kabil midir ki bu işleri yapan zata bir şey ağır gelebilsin, semavat ve arzı altı günde halk edemesin, insanı bir sayha ile haşredemesin? Hâşâ!

Acaba mu’ciz-nüma bir kâtip bulunsa, hurufları ya bozulmuş veya mahvolmuş üç yüz bin kitabı, tek bir sahifede karıştırmaksızın, galatsız, sehivsiz, noksansız, hepsini beraber, gayet güzel bir surette bir saatte yazarsa; birisi sana dese: “Şu kâtip kendi telif ettiği senin suya düşmüş olan kitabını, yeniden bir dakika zarfında hâfızasından yazacak.” Sen diyebilir misin ki “Yapamaz ve inanmam.”

Veyahut bir sultan-ı mu’cizekâr, kendi iktidarını göstermek için veya ibret ve tenezzüh için bir işaretle dağları kaldırır, memleketleri tebdil eder, denizi karaya çevirdiğini gördüğün halde; sonra görsen ki büyük bir taş dereye yuvarlanmış, o zatın kendi ziyafetine davet ettiği misafirlerin yolunu kesmiş, geçemiyorlar. Biri sana dese: “O zat, bir işaretle o taşı, ne kadar büyük olursa olsun kaldıracak veya dağıtacak, misafirlerini yolda bırakmayacak.” Sen desen ki: “Kaldırmaz veya kaldıramaz.”

Veyahut bir zat bir günde, yeniden büyük bir orduyu teşkil ettiği halde biri dese: “O zat bir boru sesiyle, efradı istirahat için dağılmış olan taburları toplar. Taburlar, nizamı altına girerler.” Sen desen ki: “İnanmam.” Ne kadar divanece hareket ettiğini anlarsın.

İşte şu üç temsili fehmettin ise bak: Nakkaş-ı Ezelî, gözümüzün önünde kışın beyaz sahifesini çevirip, bahar ve yaz yeşil yaprağını açıp, rûy-i arzın sahifesinde üç yüz binden ziyade envaı, kudret ve kader kalemiyle ahsen-i suret üzere yazar. Birbiri içinde birbirine karışmaz; beraber yazar, birbirine mani olmaz. Teşkilce, suretçe birbirinden ayrı, hiç şaşırtmaz, yanlış yazmaz.

Evet, en büyük bir ağacın ruh programını bir nokta gibi en küçük bir çekirdekte dercedip muhafaza eden Zat-ı Hakîm-i Hafîz, vefat edenlerin ruhlarını nasıl muhafaza eder denilir mi?

Ve küre-i arzı bir sapan taşı gibi çeviren Zat-ı Kadîr, âhirete giden misafirlerinin yolunda nasıl bu arzı kaldıracak veya dağıtacak, denilir mi?

Hem hiçten, yeniden bütün zîhayatın ordularını, bütün cesetlerinin taburlarında kemal-i intizamla zerratı emr-i كُنْ فَيَكُونُ ile kaydedip yerleştiren, ordular icad eden Zat-ı Zülcelal; tabur-misal cesedin nizamı altına girmekle birbiriyle tanışan zerrat-ı esasiye ve ecza-yı asliyesini bir sayha ile nasıl toplayabilir, denilir mi?

Hem bu bahar haşrine benzeyen, dünyanın her devrinde, her asrında, hattâ gece gündüzün tebdilinde, hattâ cevv-i havada bulutların icad ve ifnasında haşre numune ve misal ve emare olacak ne kadar nakışlar yaptığını gözünle görüyorsun. Hattâ eğer hayalen bin sene evvel kendini farz etsen, sonra zamanın iki cenahı olan mazi ile müstakbeli birbirine karşılaştırsan; asırlar, günler adedince misal-i haşir ve kıyametin numunelerini göreceksin. Sonra bu kadar numune ve misalleri müşahede ettiğin halde, haşr-i cismanîyi akıldan uzak görüp istib’ad etmekle inkâr etsen, ne kadar divanelik olduğunu sen de anlarsın. Bak, Ferman-ı A’zam, bahsettiğimiz hakikate dair ne diyor:

فَانْظُرْ اِلٰٓى آثَارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ كَيْفَ يُحْيِي الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا اِنَّ ذٰلِكَ لَمُحْيِي الْمَوْتٰى وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَىْءٍ قَد۪يرٌ

Elhasıl: Haşre mani hiçbir şey yoktur. Muktezî ise her şeydir.

Evet, mahşer-i acayip olan şu koca arzı, âdi bir hayvan gibi imate ve ihya eden ve beşer ve hayvana hoş bir beşik, güzel bir gemi yapan ve güneşi onlara şu misafirhanede ışık verici ve ısındırıcı bir lamba eden, seyyaratı meleklerine tayyare yapan bir zatın, bu derece muhteşem ve sermedî rububiyeti ve bu derece muazzam ve muhit hâkimiyeti; elbette yalnız böyle geçici, devamsız, bîkarar, ehemmiyetsiz, mütegayyir, bekasız, nâkıs, tekemmülsüz umûr-u dünya üzerinde kurulmaz ve durmaz.

Demek, ona şayeste, daimî, berkarar, zevalsiz, muhteşem bir diyar-ı âher var. Başka bâki bir memleketi vardır. Bizi onun için çalıştırır. Oraya davet eder ve oraya nakledeceğine; zâhirden hakikate geçen ve kurb-u huzuruna müşerref olan bütün ervah-ı neyyire ashabı, bütün kulûb-ü münevvere aktabı, bütün ukûl-ü nuraniye erbabı şehadet ediyorlar. Ve bir mükâfat ve mücazat ihzar ettiğini müttefikan haber veriyorlar. Ve mükerreren pek kuvvetli vaad ve pek şiddetli tehdit eder, naklederler.

Hulfü’l-vaad ise hem zillet hem tezellüldür. Hiçbir cihetle celal ve kudsiyetine yanaşamaz. Hulfü’l-vaîd ise ya aftan, ya aczden gelir. Halbuki küfür; cinayet-i mutlakadır, (Hâşiye) affa kabil değil. Kadîr-i Mutlak ise aczden münezzeh ve mukaddestir.

Şahitler, muhbirler ise mesleklerinde, meşreplerinde, mezheplerinde muhtelif oldukları halde, kemal-i ittifak ile şu meselenin esasında müttehiddirler. Kesretçe tevatür derecesindedirler, keyfiyetçe icma kuvvetindedirler. Mevkice her biri nev-i beşerin bir yıldızı, bir taifenin gözü, bir milletin azizidirler. Ehemmiyetçe şu meselede hem ehl-i ihtisas hem ehl-i ispattırlar. Halbuki bir fende veya bir sanatta iki ehl-i ihtisas, binler başkalardan müreccahtırlar ve ihbarda iki müsbit, binler nâfîlere tercih edilir. Mesela, ramazan hilâlinin sübutunu ihbar eden iki adam, binler münkirlerin inkârlarını hiçe atarlar.

Elhasıl, dünyada bundan daha doğru bir haber, daha sağlam bir dava, daha zâhir bir hakikat olamaz.

Demek, şüphesiz dünya bir mezraadır. Mahşer ise bir beyderdir, harmandır. Cennet, cehennem ise birer mahzendir.

ONUNCU HAKİKAT

Bab-ı hikmet, inayet, rahmet, adalettir.

İsm-i Hakîm, Kerîm, Âdil, Rahîm’in cilvesidir.

Hiç mümkün müdür ki: Şu bekasız misafirhane-i dünyada ve şu devamsız meydan-ı imtihanda ve şu sebatsız teşhirgâh-ı arzda bu derece bâhir bir hikmet, bu derece zâhir bir inayet ve bu derece kāhir bir adalet ve bu derece vâsi bir merhametin âsârını gösteren Mâlikü’l-mülki Zülcelal’in daire-i memleketinde ve âlem-i mülk ve melekûtunda daimî meskenler, ebedî sakinler, bâki makamlar, mukim mahluklar bulunmayıp şu görünen hikmet, inayet, adalet, merhametin hakikatleri hiçe insin?

Hem hiç kabil midir ki o Zat-ı Hakîm, şu insanı bütün mahlukat içinde kendine küllî muhatap ve câmi’ bir âyine yapıp bütün hazain-i rahmetinin müştemilatını ona tattırsın hem tarttırsın hem tanıttırsın, kendini bütün esmasıyla ona bildirsin, onu sevsin ve sevdirsin; sonra o bîçare insanı o ebedî memleketine göndermesin, o daimî saadetgâha davet edip mesud etmesin?

Hem hiç makul mudur ki hattâ çekirdek kadar her bir mevcuda bir ağaç kadar vazife yükü yüklesin, çiçekleri kadar hikmetleri bindirsin, semereleri kadar maslahatları taksın da bütün o vazifeye, o hikmetlere, o maslahatlara dünyaya müteveccih yalnız bir çekirdek kadar gaye versin? Bir hardal kadar ehemmiyeti olmayan dünyevî bekasını gaye yapsın? Ve bunları, âlem-i manaya çekirdekler ve âlem-i âhirete bir mezraa yapmasın? Tâ hakiki ve lâyık gayelerini versinler. Ve bu kadar mühim ihtifalat-ı mühimmeyi gayesiz, boş, abes bıraksın. Onların yüzünü âlem-i manaya, âlem-i âhirete çevirmesin? Tâ asıl gayeleri ve lâyık meyvelerini göstersin.

Evet, hiç mümkün müdür ki bu şeyleri böyle hilaf-ı hakikat yapmakla kendi evsaf-ı hakikiyesi olan Hakîm, Kerîm, Âdil, Rahîm’in zıtlarıyla –hâşâ, sümme hâşâ– muttasıf gösterip hikmet ve keremine, adl ve rahmetine delâlet eden bütün kâinatın hakaikini tekzip etsin, bütün mevcudatın şehadetlerini reddetsin, bütün masnuatın delâletlerini iptal etsin?

Hem hiç akıl kabul eder mi ki insanın başına ve içindeki havassına saçları adedince vazifeler yükletsin de yalnız bir saç hükmünde ona bir ücret-i dünyeviye versin, adalet-i hakikiyesine zıt olarak ve hikmet-i hakikiyesine münafî, manasız iş yapsın?

Hem hiç mümkün müdür ki bir ağaca taktığı neticeler, meyveler miktarınca her bir zîhayata, belki lisan gibi her bir uzvuna, belki her bir masnua o derece hikmetleri, maslahatları takmakla kendisinin bir Hakîm-i Mutlak olduğunu ispat edip göstersin, sonra bütün hikmetlerin en büyüğü ve bütün maslahatların en mühimmi ve bütün neticelerin en elzemi ve hikmeti hikmet, nimeti nimet, rahmeti rahmet eden ve bütün hikmetlerin, nimetlerin, rahmetlerin, maslahatların menbaı ve gayesi olan beka ve likayı ve saadet-i ebediyeyi vermeyip terk ederek, bütün işlerini abesiyet-i mutlaka derekesine düşürsün ve kendini o zata benzetsin ki öyle bir saray yapar, her bir taşında binlerce nakışlar, her bir tarafında binler ziynetler ve her bir menzilinde binler kıymettar âlât ve levazımat-ı beytiye bulundursun da sonra ona dam yapmasın, her şey çürüsün, beyhude bozulsun? Hâşâ ve kellâ! Hayr-ı Mutlak’tan hayır gelir, Cemil-i Mutlak’tan güzellik gelir, Hakîm-i Mutlak’tan abes bir şey gelmez.

Evet, her kim fikren tarihe binip mazi cihetine gitse, şu zaman-ı hazırda gördüğümüz menzil-i dünya, meydan-ı ibtila, meşher-i eşya gibi seneler adedince vefat etmiş menziller, meydanlar, meşherler, âlemler görecek. Suretçe, keyfiyetçe birbirinden ayrı oldukları halde; intizamca, acayipçe, Sâni’in kudret ve hikmetini göstermekçe birbirine benzer.

Hem görecek ki o sebatsız menzillerde, o devamsız meydanlarda, o bekasız meşherlerde o kadar bâhir bir hikmetin intizamatı, o derece zâhir bir inayetin işaratı, o mertebe kāhir bir adaletin emaratı, o derece vâsi bir merhametin semeratını görecek. Basîretsiz olmamak şartıyla yakînen bilecek ki o hikmetten daha ekmel bir hikmet olamaz ve o âsârı görünen inayetten daha ecmel bir inayet kabil değil ve o emaratı görünen adaletten daha ecell bir adalet yoktur ve o semeratı görünen merhametten daha eşmel bir merhamet tasavvur edilmez.

Eğer farz-ı muhal olarak şu işleri çeviren, şu misafirleri ve misafirhaneleri değiştiren Sultan-ı Sermedî’nin daire-i memleketinde daimî menziller, âlî mekânlar, sabit makamlar, bâki meskenler, mukim ahali, mesud ibadı bulunmazsa; ziya, hava, su, toprak gibi kuvvetli ve şümullü dört anâsır-ı maneviye olan hikmet, adalet, inayet, merhametin hakikatlerini nefyetmek ve o anâsır-ı zâhiriye gibi görünen vücudlarını inkâr etmek lâzım gelir. Çünkü şu bekasız dünya ve mâfîha, onların tam hakikatlerine mazhar olamadığı malûmdur.

Eğer başka yerde dahi onlara tam mazhar olacak mekân bulunmazsa, o vakit gündüzü dolduran ziyayı gördüğü halde, güneşin vücudunu inkâr etmek derecesinde bir divanelikle, şu her şeyde bulunan gözümüz önündeki hikmeti inkâr etmek, şu nefsimizde ve ekser eşyada her vakit müşahede ettiğimiz inayeti inkâr etmek ve şu pek kuvvetli emaratı görünen adaleti inkâr etmek (Hâşiye) ve şu her yerde gördüğümüz merhameti inkâr etmek lâzım geldiği gibi; şu kâinatta gördüğümüz icraat-ı hakîmane ve ef’al-i kerîmane ve ihsanat-ı rahîmanenin sahibini

–hâşâ, sümme hâşâ– sefih bir oyuncu, gaddar bir zalim olduğunu kabul etmek lâzım gelir ki nihayetsiz muhal bir inkılab-ı hakaiktir. Hattâ her şeyin vücudunu ve kendi nefsinin vücudunu inkâr eden ahmak sofestaîler dahi bunun tasavvuruna kolay kolay yanaşamazlar.

Elhasıl, şu görünen şuunat, dünyadaki vüs’atli içtimaat-ı hayatiye ve süratli iftirakat-ı mevtiye ve haşmetli toplanmalar ve çabuk dağılmalar ve azametli ihtifalat ve büyük tecelliyat ile ve onların bu âleme ait bu dünya-yı fânide kısa bir zamanda malûmumuz olan semerat-ı cüz’iyeleri, ehemmiyetsiz ve muvakkat gayeleri mabeyninde hiç münasebet olmadığından, âdeta küçük bir taşa bir büyük dağ kadar hikmetler, gayeler takmak; bir büyük dağa, bir küçük taş gibi muvakkat bir gaye-i cüz’iye vermeye benzer ki hiçbir akıl ve hikmete uygun gelemez.

Demek, şu mevcudat ve şuunat ile ve dünyaya ait gayeleri ortasında bu derece nisbetsizlik, kat’iyen şehadet eder ki bu mevcudatın yüzleri âlem-i manaya müteveccihtir, münasip meyveleri orada veriyor ve gözleri esma-i kudsiyeye dikkat ediyorlar, gayeleri o âleme bakıyor. Ve özleri dünya toprağı altında, sümbülleri âlem-i misalde inkişaf ediyor. İnsan, istidadı nisbetinde burada ekiyor ve ekiliyor, âhirette mahsul alıyor.

Evet, şu eşyanın esma-i İlahiyeye ve âlem-i âhirete müteveccih yüzlerine baksan göreceksin ki mu’cize-i kudret olan her bir çekirdeğin bir ağaç kadar gayesi var. Kelime-i hikmet olan her bir çiçeğin (Hâşiye) bir ağaç çiçekleri kadar manaları var ve o hârika-i sanat ve manzume-i rahmet olan her bir meyvenin, bir ağacın meyveleri kadar hikmetleri var. Bizlere rızık olması ise o binler hikmetlerinden bir tek hikmettir ki vazifesi biter, manasını ifade eder, vefat eder, midemizde defnedilir.

Madem bu fâni eşya, başka yerde bâki meyveler verirler ve daimî suretler bırakır ve başka cihette ebedî manalar ifade eder, sermedî tesbihat yapar. Ve insan ise onların şu cihetine bakan yüzlerine bakmakla insan olur, fânide bâkiye yol bulur.

Demek, bu hayat ve mevt içinde yuvarlanan, toplanıp dağılan mevcudat içinde başka maksat var. Temsilde kusur yoktur; şu ahval, taklit ve temsil için teşkil ve tertip edilen ahvale benzer. Nasıl büyük masrafla kısa içtimalar, dağılmalar yapılıyor. Tâ suretler alınsın, terkip edilsin, sinemada daim gösterilsin. Onun gibi bu dünyada kısa bir müddet zarfında hayat-ı şahsiye ve hayat-ı içtimaiye geçirmenin bir gayesi şudur ki suretler alınıp terkip edilsin, netice-i amelleri alınıp hıfzedilsin. Tâ bir mecma-ı ekberde muhasebesi görülsün ve bir meşher-i a’zamda gösterilsin ve bir saadet-i uzmaya istidadı gösterilsin. Demek, hadîs-i şerifte “Dünya âhiret mezraasıdır.” diye bu hakikati ifade ediyor.

Madem dünya var. Ve dünya içinde bu âsârıyla hikmet ve inayet ve rahmet ve adalet var. Elbette dünyanın vücudu gibi kat’î olarak âhiret de var. Madem dünyada her şey bir cihette o âleme bakıyor. Demek oraya gidiliyor. Âhireti inkâr etmek, dünya ve mâfîhayı inkâr etmek demektir. Demek, ecel ve kabir insanı beklediği gibi cennet ve cehennem de insanı bekliyor ve gözlüyor.

ON BİRİNCİ HAKİKAT

Bab-ı insaniyettir. İsm-i Hakk’ın cilvesidir.

Hiç mümkün müdür ki: Cenab-ı Hak ve Mabud-u Bi’l-hak, insanı şu kâinat içinde rububiyet-i mutlakasına ve umum âlemlere rububiyet-i âmmesine karşı en ehemmiyetli bir abd ve hitabat-ı Sübhaniyesine en mütefekkir bir muhatap ve mazhariyet-i esmasına en câmi’ bir âyine ve onu ism-i a’zamın tecellisine ve her isimde bulunan ism-i a’zamlık mertebesinin tecellisine mazhar bir ahsen-i takvimde en güzel bir mu’cize-i kudret ve hazain-i rahmetinin müştemilatını tartmak, tanımak için en ziyade mizan ve âletlere mâlik bir müdakkik ve nihayetsiz nimetlerine en ziyade muhtaç ve fenadan en ziyade müteellim ve bekaya en ziyade müştak ve hayvanat içinde en nazik ve en nazdar ve en fakir ve en muhtaç ve hayat-ı dünyeviyece en müteellim ve en bedbaht ve istidatça en ulvi ve en yüksek surette, mahiyette yaratsın da onu müstaid olduğu ve müştak olduğu ve lâyık olduğu bir dâr-ı ebedîye göndermeyip, hakikat-i insaniyeyi iptal ederek kendi hakkaniyetine taban tabana zıt ve hakikat nazarında çirkin bir haksızlık etsin?

Hem hiç kabil midir ki: Hâkim-i Bi’l-hak, Rahîm-i Mutlak; insana öyle bir istidat verip, yer ile gökler ve dağlar tahammülünden çekindiği emanet-i kübrayı tahammül edip yani küçücük cüz’î ölçüleriyle, sanatçıklarıyla Hâlık’ının muhit sıfatlarını, küllî şuunatını, nihayetsiz tecelliyatını ölçerek bilip hem yerde en nazik, nâzenin, nazdar, âciz, zayıf yaratıp; halbuki bütün yerin nebatî ve hayvanî olan mahlukatına bir nevi tanzimat memuru yapıp, onların tarz-ı tesbihat ve ibadetlerine müdahale ettirip, kâinattaki icraat-ı İlahiyeye küçücük mikyasta bir temsil gösterip, rububiyet-i Sübhaniyeyi fiilen ve kālen kâinatta ilan ettirmek, meleklerine tercih edip hilafet rütbesini verdiği halde; ona bütün bu vazifelerinin gayesi ve neticesi ve semeresi olan saadet-i ebediyeyi vermesin? Onu bütün mahlukatının en bedbaht, en bîçare, en musibetzede, en dertmend, en zelil bir derekeye atıp; en mübarek, nurani ve âlet-i tes’id bir hediye-i hikmeti olan aklı o bîçareye en meş’um ve zulmanî bir âlet-i tazip yapıp, hikmet-i mutlakasına büsbütün zıt ve merhamet-i mutlakasına külliyen münafî bir merhametsizlik etsin? Hâşâ ve kellâ!

Elhasıl, nasıl hikâye-i temsiliyede bir zabitin cüzdanına ve defterine bakıp görmüş idik ki hem rütbesi hem vazifesi hem maaşı hem düstur-u hareketi hem cihazatı bize gösterdi ki o zabit, o muvakkat meydan için değil, belki müstekar bir memlekete gidecek de ona göre çalışıyor. Aynen onun gibi insanın kalp cüzdanındaki letaif ve akıl defterindeki havas ve istidadındaki cihazat, tamamen ve müttefikan saadet-i ebediyeye müteveccih ve ona göre verilmiş ve ona göre teçhiz edilmiş olduğuna ehl-i tahkik ve keşif müttefiktirler. Ezcümle:

Mesela, aklın bir hizmetkârı ve tasvircisi olan kuvve-i hayaliyeye denilse ki: “Sana bir milyon sene ömür ile saltanat-ı dünya verilecek fakat âhirde mutlaka hiç olacaksın.” Tevehhüm aldatmamak, nefis karışmamak şartıyla “oh” yerine “âh” diyecek ve teessüf edecek. Demek en büyük fâni, en küçük bir âlet ve cihazat-ı insaniyeyi doyuramıyor. İşte bu istidattandır ki insanın ebede uzanmış emelleri ve kâinatı ihata etmiş efkârları ve ebedî saadetlerinin envaına yayılmış arzuları gösterir ki bu insan ebed için halk edilmiş ve ebede gidecektir. Bu dünya ona bir misafirhanedir ve âhiretine bir intizar salonudur.

ON İKİNCİ HAKİKAT

Babu’r-Risaleti ve’t-Tenzil’dir.

“Bismillahirrahmanirrahîm”in cilvesidir.

Hiç mümkün müdür ki: Bütün enbiya mu’cizelerine istinad ederek sözünü teyid ettikleri ve bütün evliya keşif ve kerametlerine istinad edip davasını tasdik ettikleri ve bütün asfiya tahkikatına istinad ederek hakkaniyetine şehadet ettikleri Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellemin tahakkuk etmiş bin mu’cizatının kuvvetine istinad edip bütün kuvvetiyle hem kırk vecihle mu’cize olan Kur’an-ı Hakîm binler âyât-ı kat’iyesine istinad ederek, bütün kat’iyetle açtıkları âhiret yolunu ve küşad ettikleri cennet kapısını, sinek kanadı kadar kuvveti bulunmayan vâhî vehimler, ne haddi var ki kapatabilsin?

*  *  *

Geçen hakikatlerden anlaşıldı ki haşir meselesi öyle râsih bir hakikattir ki küre-i arzı yerinden kaldıracak, kırıp atacak bir kuvvet o hakikati sarsamaz. Zira o hakikati Cenab-ı Hak bütün esma ve sıfâtının iktizası ile tesbit ediyor ve Resul-i Ekrem’i bütün mu’cizat ve berahiniyle tasdik ediyor ve Kur’an-ı Hakîm bütün hakaik ve âyâtıyla onu ispat ediyor ve şu kâinat bütün âyât-ı tekviniye ve şuunat-ı hakîmanesi ile şehadet ediyor.

Acaba hiç mümkün müdür ki haşir meselesinde Vâcibü’l-vücud ile bütün mevcudat –kâfirler müstesna olarak– ittifak etmiş olsun; kıl kadar kuvveti olmayan şüpheler, şeytanî vesveseler o dağ gibi hakikat-i râsiha-i âliyeyi sarssın, yerinden kaldırsın? Hâşâ ve kellâ!

Sakın zannetme, delail-i haşriye, bahsettiğimiz on iki hakikate münhasırdır. Hayır, belki yalnız Kur’an-ı Hakîm, geçen şu on iki hakikatleri bize ders verdiği gibi daha binler vücuha işaret edip her bir vecih kavî bir emaredir ki Hâlık’ımız bizi bu dâr-ı fâniden bir dâr-ı bâkiye nakledecektir.

Hem sakın zannetme ki haşri iktiza eden esma-i İlahiye, bahsettiğimiz gibi yalnız Hakîm, Kerîm, Rahîm, Âdil, Hafîz isimlerine münhasırdır. Hayır, belki kâinatın tedbirinde tecelli eden bütün esma-i İlahiye, âhireti iktiza eder, belki istilzam eder.

Hem zannetme ki haşre delâlet eden kâinatın âyât-ı tekviniyesi, şu geçen bahsettiğimize münhasırdır. Hayır, belki ekser mevcudatta sağa sola açılır perdeler gibi vecih ve keyfiyetleri vardır ki bir vechi Sâni’e şehadet ettiği gibi diğer vechi de haşre işaret eder. Mesela, insanın ahsen-i takvimdeki hüsn-ü masnuiyeti, Sâni’i gösterdiği gibi; o ahsen-i takvimdeki kabiliyet-i câmiasıyla kısa bir zamanda zeval bulması, haşri gösterir.

Bazı kere bir vecihle iki nazarla bakılsa hem Sâni’i hem haşri gösterir. Mesela, ekser eşyada görünen hikmetin tanzimi, inayetin tezyini, adaletin tevzini ve rahmetin taltifi; nasıl ki mahiyetlerine bakılsa, bir Sâni’-i Hakîm, Kerîm, Âdil, Rahîm’in dest-i kudretinden çıktığını gösterirler. Onun gibi bunların kuvveti ve hadsizlikleriyle beraber, şunların mazharları olan şu fâni mevcudatın ehemmiyetsiz ve az yaşamasına bakılsa, âhiret görünür.

Demek ki her şey lisan-ı hal ile آمَنْتُ بِاللّٰهِ وبِاليَوْمِ الْآخِرِ okuyor ve okutturuyor.

*  *   *

HÂTİME

Geçen on iki hakikat, birbirini teyid eder, birbirini tekmil eder, birbirine kuvvet verir. Bütün onlar birden ittihat ederek neticeyi gösterir. Hangi vehmin haddi var, şu demir gibi belki elmas gibi on iki muhkem surları delip geçebilsin tâ hısn-ı hasînde olan haşr-i imanîyi sarssın?

مَا خَلْقُكُمْ وَلَا بَعْثُكُمْ اِلَّا كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ

âyet-i kerîmesi ifade ediyor ki: Bütün insanların halk olunması ve haşredilmesi, kudret-i İlahiyeye nisbeten bir tek insanın halkı ve haşri gibi âsandır. Evet, öyledir. “Nokta” namında bir risalede haşir bahsinde şu âyetin ifade ettiği hakikati tafsilen yazmışım. Burada yalnız bir kısım temsilatıyla hülâsasına bir işaret edeceğiz. Eğer istersen o “Nokta”ya müracaat et.

Mesela وَلِلّٰهِ الْمَثَلُ الْاَعْلٰ –temsilde kusur yok– nasıl ki “nuraniyet” sırrıyla, güneşin cilvesi kendi ihtiyarıyla olsa da bir zerreye suhuletle verdiği cilveyi, aynı suhuletle hadsiz şeffafata da verir.

Hem “şeffafiyet” sırrıyla, bir zerre-i şeffafenin küçük göz bebeği güneşin aksini almasında, denizin geniş yüzüne müsavidir.

Hem “intizam” sırrıyla, bir çocuk parmağıyla gemi suretindeki oyuncağını çevirdiği gibi kocaman bir dritnotu da çevirir.

Hem “imtisal” sırrıyla, bir kumandan bir tek neferi bir “Arş!” emriyle tahrik ettiği gibi bir koca orduyu da aynı kelime ile tahrik eder.

Hem “muvazene” sırrıyla, cevv-i fezada bir terazi ki öyle hakiki hassas ve o derece büyük farz edelim ki iki ceviz terazinin iki gözüne konulsa hisseder ve iki güneşi de istiab edip tartar. O iki kefesinde bulunan iki cevizi birini semavata, birini yere indiren aynı kuvvetle, iki şems bulunsa birini arşa, diğerini ferşe kaldırır, indirir.

Madem şu âdi, nâkıs, fâni mümkinatta nuraniyet ve şeffafiyet ve intizam ve imtisal ve muvazene sırlarıyla, en büyük şey en küçük şeye müsavi olur. Hadsiz hesapsız şeyler, bir tek şeye müsavi görünür. Elbette Kadîr-i Mutlak’ın zatî ve nihayetsiz ve gayet kemalde olan kudretinin nurani tecelliyatı ve melekûtiyet-i eşyanın şeffafiyeti ve hikmet ve kaderin intizamatı ve eşyanın evamir-i tekviniyesine kemal-i imtisali ve mümkinatın vücud ve ademinin müsavatından ibaret olan imkânındaki muvazenesi sırlarıyla; az çok, büyük küçük ona müsavi olduğu gibi bütün insanları bir tek insan gibi bir sayha ile haşre getirebilir.

Hem bir şeyin kuvvet ve zaafça meratibi, o şeyin içine zıddının müdahalesidir. Mesela, hararetin derecatı, soğuğun müdahalesidir. Güzelliğin meratibi, çirkinliğin müdahalesidir. Ziyanın tabakatı, karanlığın müdahalesidir. Fakat bir şey zatî olsa, ârızî olmazsa onun zıddı ona müdahale edemez. Çünkü cem’-i zıddeyn lâzım gelir. Bu ise muhaldir. Demek asıl, zatî olan bir şeyde meratib yoktur. Madem Kadîr-i Mutlak’ın kudreti zatîdir, mümkinat gibi ârızî değildir ve kemal-i mutlaktadır. Onun zıddı olan acz ise muhaldir ki tedahül etsin.

Demek, bir baharı halk etmek, Zat-ı Zülcelal’ine bir çiçek kadar ehvendir. Eğer esbaba isnad edilse bir çiçek bir bahar kadar ağır olur. Hem bütün insanları ihya edip haşretmek, bir nefsin ihyası gibi kolaydır.

Mesele-i haşrin başından buraya kadar olan temsil suretlerine ve hakikatlerine dair olan beyanatımız, Kur’an-ı Hakîm’in feyzindendir. Nefsi teslime, kalbi kabule ihzardan ibarettir. Asıl söz ise Kur’an’ındır. Zira söz odur ve söz onundur. Dinleyelim:

فَلِلّٰهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ

فَانْظُرْ اِلٰٓى آثَارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ كَيْفَ يُحْيِي الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا اِنَّ ذٰلِكَ لَمُحْيِي الْمَوْتٰى وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَىْءٍ قَد۪يرٌ ❀ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِىَ رَم۪يمٌ ❀ قُلْ يُحْي۪يهَا الَّذ۪ٓي اَنْشَاَهَٓا اَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَل۪يمٌ ❀ يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّـكُمْ اِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَىْءٌ عَظ۪يمٌ ❀ يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّٓا اَرْضَعَتْ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَتَرَى النَّاسَ سُكَارٰى وَمَا هُمْ بِسُكَارٰى وَلٰكِنَّ عَذَابَ اللّٰهِ شَد۪يدٌ ❀ اَللّٰهُ لَٓااِلٰهَ اِلَّاهُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ لَا رَيْبَ ف۪يهِ وَمَنْ اَصْدَقُ مِنَ اللّٰهِ حَد۪يثًا

❀ اِنَّ الْاَبْرَارَ لَف۪ي نَع۪يمٍ ❀ وَ اِنَّ الْفُجَّارَ لَف۪ي جَح۪يمٍ ❀

اِذَا زُلْزِلَتِ الْاَرْضُ زِلْزَالَهَا ❀ وَاَخْرَجَتِ الْاَرْضُ اَثْقَالَهَا ❀ وَقَالَ الْاِنْسَانُ مَالَهَا ❀ يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ اَخْبَارَهَا ❀ بِاَنَّ رَبَّكَ اَوْحٰى لَهَا ❀ يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ اَشْتَاتًا لِيُرَوْا اَعْمَالَهُمْ ❀ فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ ❀ وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ ❀

اَلْقَارِعَةُ ❀ مَا الْقَارِعَةُ ❀ وَمَٓا اَدْرٰيكَ مَا الْقَارِعَةُ ❀ يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ ❀ وَتَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ ❀ فَاَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوَاز۪ينُهُ ❀ فَهُوَ ف۪ي عِيشَةٍ رَاضِيَةٍ ❀ وَاَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ ❀ فَاُمُّهُ هَاوِيَةٌ ❀ وَمَٓا اَدْرٰيكَ مَاهِيَهْ ❀ نَارٌ حَامِيَةٌ

❀ وَ لِلّٰهِ غَيْبُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَٓا اَمْرُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَمْحِ الْبَصَرِ اَوْ هُوَ اَقْرَبُ اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَىْءٍ قَد۪يرٌ ❀

Daha bunlar gibi âyât-ı beyyinat-ı Kur’aniyeyi dinleyip “Âmennâ ve saddaknâ” diyelim.

آمَنْتُ بِاللّٰهِ وَمَلٰئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَبِالْقَدَرِ خَيْرِهِ وَشَرِّهِ مِنَ اللّٰهِ تَعَالٰى وَالْبَعْثُ بَعْدَ الْمَوْتِ حَقٌّ وَاَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ وَالنَّارَ حَقٌّ وَاَنَّ الشَّفَاعَةَ حَقٌّ وَاَنَّ مُنْكَرًا وَنَكِيرًا حَقٌّ وَاَنَّ اللّٰهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ

اَشْهَدُ اَنْ لَااِلٰهَ اِلَّااللّٰهُ وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللّٰهِ

اَللّٰهُمَّ صَلِّ عَلٰى اَلْطَفِ وَاَشْرَفِ وَاَكْمَلِ وَاَجْمَلِ ثَمَرَاتِ طُوبَاءِ رَحْمَتِكَ الَّذِي اَرْسَلْتَهُ رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ وَوَسِيلَةً لِوُصُولِنَا اِلٰى اَزْيَنِ وَاَحْسَنِ وَاَجْلٰى وَاَعْلٰى ثَمَرَاتِ تِلْكَ الطُّوبَاءِ الْمُتَدَلِّيَةِ عَلٰى دَارِ الْآخِرَةِ اَىِ الْجَنَّةِ ❀ اَللّٰهُمَّ اَجِرْنَا وَاَجِرْ وَالِدَيْنَا مِنَ النَّارِ وَاَدْخِلْنَا وَاَدْخِلْ وَالِدَيْنَا الْجَنَّةَ مَعَ الْاَبْرَارِ بِجَاهِ نَبِيِّكَ الْمُخْتَارِ آمِينَ

Ey şu risaleyi insaf ile mütalaa eden kardeş!

Deme, niçin bu Onuncu Söz’ü birden tamamıyla anlayamıyorum ve tamam anlamadığın için sıkılma! Çünkü İbn-i Sina gibi bir dâhî-yi hikmet, اَلْحَشْرُ لَيْسَ عَلٰى مَقَايِيسَ عَقْلِيَّةٍ demiş. “İman ederiz fakat akıl bu yolda gidemez.” diye hükmetmiştir. Hem bütün ulema-i İslâm “Haşir, bir mesele-i nakliyedir, delili nakildir, akıl ile ona gidilmez.” diye müttefikan hükmettikleri halde, elbette o kadar derin ve manen pek yüksek bir yol; birdenbire bir cadde-i umumiye-i akliye hükmüne geçemez.

Kur’an-ı Hakîm’in feyziyle ve Hâlık-ı Rahîm’in rahmetiyle, şu taklidi kırılmış ve teslimi bozulmuş asırda, o derin ve yüksek yolu şu derece ihsan ettiğinden bin şükretmeliyiz. Çünkü imanımızın kurtulmasına kâfi gelir. Fehmettiğimiz miktarına memnun olup tekrar mütalaa ile izdiyadına çalışmalıyız.

Haşre akıl ile gidilmemesinin bir sırrı şudur ki: Haşr-i a’zam, ism-i a’zamın tecellisiyle olduğundan Cenab-ı Hakk’ın ism-i a’zamının ve her ismin a’zamî mertebesindeki tecellisiyle zâhir olan ef’al-i azîmeyi görmek ve göstermekle, haşr-i a’zam bahar gibi kolay ispat ve kat’î iz’an ve tahkikî iman edilir. Şu Onuncu Söz’de feyz-i Kur’an ile öyle görülüyor ve gösteriliyor. Yoksa akıl, dar ve küçük düsturlarıyla kendi başına kalsa âciz kalır, taklide mecbur olur.

* *  *

Onuncu Söz’ün Mühim Bir Zeyli ve Lâhikasının Birinci Parçası

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ

فَسُبْحَانَ اللّٰهِ ح۪ينَ تُمْسُونَ وَح۪ينَ تُصْبِحُونَ وَلَهُ الْحَمْدُ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَعَشِيًّا وَح۪ينَ تُظْهِرُونَ ❀ يُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَىِّ وَيُحْيِي الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَكَذٰلِكَ تُخْرَجُونَ ❀ وَمِنْ آيَاتِـه۪ٓ أَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ اِذَٓا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ ❀ وَمِنْ آيَاتِـه۪ٓ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُٓوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ❀ وَمِنْ آيَاتِـه۪ خَلْقُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِلْعَالِم۪ينَ ❀ وَمِنْ آيَاتِـه۪ مَنَامُكُمْ بِالَّيْلِ وَالنَّـهَارِ وَابْتِغَٓاؤُكُمْ مِنْ فَضْلِـه۪ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ ❀ وَمِنْ آيَاتِـه۪ يُر۪يكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَٓاءِ مَٓاءً فَيُحْيِي بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ❀ وَمِنْ آيَاتِـه۪ٓ اَنْ تَقُومَ السَّمَٓاءُ وَالْاَرْضُ بِأَمْرِه۪ ثُمَّ اِذَا دَعَاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْاَرْضِ اِذَٓا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ ❀ وَلَهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ كُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ ❀ وَهُوَ الَّذ۪ي يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُع۪يدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْاَعْلٰى فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ

İmanın bir kutbunu gösteren bu semavî âyât-ı kübranın ve haşri ispat eden şu kudsî berahin-i uzmanın bir nükte-i ekberi ve bir hüccet-i a’zamı, bu Dokuzuncu Şuâ’da beyan edilecek.

Latîf bir inayet-i Rabbaniyedir ki bundan otuz sene evvel Eski Said, yazdığı tefsir mukaddimesi Muhakemat namındaki eserin âhirinde

“İkinci Maksat: Kur’an’da haşre işaret eden iki âyet tefsir ve beyan edilecek.  نَخُو بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ  deyip durmuş, daha yazamamış. Hâlık-ı Rahîm’ime delail ve emarat-ı haşriye adedince şükür ve hamdolsun ki otuz sene sonra tevfik ihsan eyledi.

Evet, bundan dokuz on sene evvel, o iki âyetten birinci âyet olan

فَانْظُرْ اِلٰٓى آثَارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ كَيْفَ يُحْيِي الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا اِنَّ ذٰلِكَ لَمُحْيِي الْمَوْتٰى وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَىْءٍ قَد۪يرٌ

ferman-ı İlahî’nin iki parlak ve çok kuvvetli hüccetleri ve tefsirleri bulunan Onuncu Söz ile Yirmi Dokuzuncu Söz’ü in’am etti, münkirleri susturdu.

Hem iman-ı haşrînin hücum edilmez o iki metin kalesinden dokuz ve on sene sonra ikinci âyet olan başta mezkûr âyât-ı ekberin tefsirini bu risale ile ikram etti. İşte bu Dokuzuncu Şuâ, mezkûr âyâtıyla işaret edilen dokuz âlî makam ve bir ehemmiyetli mukaddimeden ibarettir.

MUKADDİME

Haşir akidesinin pek çok ruhî faydalarından ve hayatî neticelerinden bir tek netice-i câmiayı ihtisar ile beyan ve hayat-ı insaniyeye hususan hayat-ı içtimaiyesine ne derece lüzumlu ve zarurî olduğunu izhar ve bu iman-ı haşrî akidesinin pek çok hüccetlerinden bir tek hüccet-i külliyeyi icmal ile göstermek ve o akide-i haşriye ne derece bedihî ve şüphesiz bulunduğunu ifade etmekten ibaret olarak iki noktadır.

Birinci Nokta

Âhiret akidesi, hayat-ı içtimaiye ve şahsiye-i insaniyenin üssü’l-esası ve saadetinin ve kemalâtının esasatı olduğuna, yüzer delillerinden bir mikyas olarak yalnız dört tanesine işaret edeceğiz:

Birincisi: Nev-i beşerin hemen yarısını teşkil eden çocuklar, yalnız cennet fikriyle onlara dehşetli ve ağlatıcı görünen ölümlere ve vefatlara karşı dayanabilirler. Ve gayet zayıf ve nazik vücudlarında bir kuvve-i maneviye bulabilirler. Ve her şeyden çabuk ağlayan gayet mukavemetsiz mizac-ı ruhlarında, o cennet ile bir ümit bulup mesrurane yaşayabilirler. Mesela, cennet fikriyle der: “Benim küçük kardeşim veya arkadaşım öldü, cennetin bir kuşu oldu. Cennette gezer, bizden daha güzel yaşar.”

Yoksa her vakit etrafında kendi gibi çocukların ve büyüklerin ölümleri, o zayıf bîçarelerin endişeli nazarlarına çarpması; mukavemetlerini ve kuvve-i maneviyelerini zîr ü zeber ederek gözleriyle beraber ruh, kalp, akıl gibi bütün letaifini dahi öyle ağlattıracak, ya mahvolup veya divane bir bedbaht hayvan olacaktı.

İkinci Delil: Nev-i insanın bir cihette nısfı olan ihtiyarlar, yalnız hayat-ı uhreviye ile yakınlarında bulunan kabre karşı tahammül edebilirler. Ve çok alâkadar oldukları hayatlarının yakında sönmesine ve güzel dünyalarının kapanmasına mukabil bir teselli bulabilirler ve çocuk hükmüne geçen seriü’t-teessür ruhlarında ve mizaçlarında, mevt ve zevalden çıkan elîm ve dehşetli meyusiyete karşı ancak hayat-ı bâkiye ümidiyle mukabele edebilirler.

Yoksa o şefkate lâyık muhteremler ve sükûnete ve istirahat-i kalbiyeye çok muhtaç o endişeli babalar ve analar, öyle bir vaveylâ-i ruhî ve bir dağdağa-i kalbî hissedeceklerdi ki bu dünya, onlara zulmetli bir zindan ve hayat dahi kasavetli bir azap olurdu.

Üçüncü Delil: İnsanların hayat-ı içtimaiyesinin medarı olan gençler, delikanlılar, şiddet-i galeyanda olan hissiyatlarını ve ifratkâr bulunan nefis ve hevalarını tecavüzattan ve zulümlerden ve tahribattan durduran ve hayat-ı içtimaiyenin hüsn-ü cereyanını temin eden yalnız cehennem fikridir.

Yoksa cehennem endişesi olmazsa “El-hükmü li’l-galib” kaidesiyle o sarhoş delikanlılar, hevesatları peşinde bîçare zayıflara, âcizlere, dünyayı cehenneme çevireceklerdi ve yüksek insaniyeti gayet süflî bir hayvaniyete döndüreceklerdi.

Dördüncü Delil: Nev-i beşerin hayat-ı dünyeviyesinde en cem’iyetli merkez ve en esaslı zemberek ve dünyevî saadet için bir cennet, bir melce, bir tahassungâh ise aile hayatıdır. Ve herkesin hanesi, küçük bir dünyasıdır. Ve o hane ve aile hayatının hayatı ve saadeti ise samimi ve ciddi ve vefadarane hürmet ve hakiki ve şefkatli ve fedakârane merhamet ile olabilir. Ve bu hakiki hürmet ve samimi merhamet ise ebedî bir arkadaşlık ve daimî bir refakat ve sermedî bir beraberlik ve hadsiz bir zamanda ve hudutsuz bir hayatta birbiriyle pederane, ferzendane, kardeşane, arkadaşane münasebetlerin bulunmak fikriyle, akidesiyle olabilir.

Mesela, der: “Bu haremim, ebedî bir âlemde, ebedî bir hayatta, daimî bir refika-i hayatımdır. Şimdilik ihtiyar ve çirkin olmuş ise de zararı yok. Çünkü ebedî bir güzelliği var, gelecek. Ve böyle daimî arkadaşlığın hatırı için her bir fedakârlığı ve merhameti yaparım.” diyerek o ihtiyare karısına, güzel bir huri gibi muhabbetle, şefkatle, merhametle mukabele edebilir.

Yoksa kısacık bir iki saat surî bir refakatten sonra ebedî bir firak ve müfarakata uğrayan arkadaşlık, elbette gayet surî ve muvakkat ve esassız, hayvan gibi bir rikkat-i cinsiye manasında ve bir mecazî merhamet ve sun’î bir hürmet verebilir. Ve hayvanatta olduğu gibi başka menfaatler ve sair galip hisler, o hürmet ve merhameti mağlup edip o dünya cennetini, cehenneme çevirir.

İşte iman-ı haşrînin yüzer neticesinden birisi, hayat-ı içtimaiye-i insaniyeye taalluk eder. Ve bu tek neticenin de yüzer cihetinden ve faydalarından mezkûr dört delile sairleri kıyas edilse anlaşılır ki hakikat-i haşriyenin tahakkuku ve vukuu, insaniyetin ulvi hakikati ve küllî hâceti derecesinde kat’îdir. Belki insanın midesindeki ihtiyacın vücudu, taamların vücuduna delâlet ve şehadetinden daha zâhirdir ve daha ziyade tahakkukunu bildirir.

Ve eğer bu hakikat-i haşriyenin neticeleri insaniyetten çıksa o çok ehemmiyetli ve yüksek ve hayattar olan insaniyet mahiyeti, murdar ve mikrop yuvası bir laşe hükmüne sukut edeceğini ispat eder.

Beşerin idare ve ahlâk ve içtimaiyatı ile çok alâkadar olan içtimaiyyun ve siyasiyyun ve ahlâkiyyunun kulakları çınlasın! Gelsinler, bu boşluğu ne ile doldurabilirler ve bu derin yaraları ne ile tedavi edebilirler?

İkinci Nokta

Hakikat-i haşriyenin hadsiz bürhanlarından sair erkân-ı imaniyeden gelen şehadetlerin hülâsasından çıkan bir bürhanı, gayet muhtasar bir surette beyan eder. Şöyle ki:

Hazret-i Muhammed aleyhissalâtü vesselâmın risaletine delâlet eden bütün mu’cizeleri ve bütün delail-i nübüvveti ve hakkaniyetinin bütün bürhanları, birden hakikat-i haşriyenin tahakkukuna şehadet ederek ispat ederler. Çünkü bu zatın bütün hayatında bütün davaları, vahdaniyetten sonra haşirde temerküz ediyor. Hem umum peygamberleri tasdik eden ve ettiren bütün mu’cizeleri ve hüccetleri, aynı hakikate şehadet eder.

Hem  وَبِرُسُلِهِ   kelimesinden gelen şehadeti bedahet derecesine çıkaran وَبِكُتُبِهِ şehadeti de aynı hakikate şehadet eder. Şöyle ki:

Başta Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyan’ın hakkaniyetini ispat eden bütün mu’cizeleri, hüccetleri ve hakikatleri, birden hakikat-i haşriyenin tahakkukuna ve vukuuna şehadet edip ispat ederler. Çünkü Kur’an’ın hemen üçten birisi haşirdir ve ekser kısa surelerinin başlarında gayet kuvvetli âyât-ı haşriyedir. Sarîhan ve işareten binler âyâtıyla aynı hakikati haber verir, ispat eder, gösterir. Mesela

❀ اِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ ❀ يَٓا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّـكُمْ اِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَىْءٌ عَظ۪يمٌ ❀ اِذَا زُلْزِلَتِ الْاَرْضُ زِلْزَالَهَا ❀ اِذَا السَّمَٓاءُ انْفَطَرَتْ ❀ اِذَا السَّمَٓاءُ انْشَقَّتْ ❀ عَمَّ يَتَسَٓاءَلُونَ ❀ هَلْ أَتٰيكَ حَد۪يثُ الْغَاشِيَةِ

gibi otuz kırk surelerin başlarında bütün kat’iyetle hakikat-i haşriyeyi kâinatın en ehemmiyetli ve vâcib bir hakikati olduğunu göstermekle beraber, sair âyetler dahi o hakikatin çeşit çeşit delillerini beyan edip ikna eder.

Acaba bir tek âyetin bir tek işareti, gözümüz önünde ulûm-u İslâmiyede müteaddid ilmî, kevnî hakikatleri meyve veren bir kitabın böyle şehadetleriyle ve davaları ile güneş gibi zuhur eden iman-ı haşrî hakikatsiz olması; güneşin inkârı belki kâinatın ademi gibi hiçbir cihet-i imkânı var mı ve yüz derece muhal ve bâtıl olmaz mı?

Acaba bir sultanın bir tek işareti yalan olmamak için bazen bir ordu hareket edip çarpıştığı halde, o pek ciddi ve izzetli sultanın binler sözleri ve vaadleri ve tehditlerini yalan çıkarmak, hiçbir cihette kabil midir ve hakikatsiz olmak mümkün müdür?

Acaba on üç asırda fâsılasız olarak hadsiz ruhlara, akıllara, kalplere, nefislere hak ve hakikat dairesinde hükmeden, terbiye eden, idare eden bu manevî Sultan-ı Zîşan’ın bir tek işareti böyle bir hakikati ispat etmeye kâfi iken binler tasrihat ile bu hakikat-i haşriyeyi gösterip ispat ettikten sonra, o hakikati tanımayan bir echel ahmak için cehennem azabı lâzım gelmez mi ve ayn-ı adalet olmaz mı?

Hem birer zamana ve birer devre hükmeden bütün semavî suhufları ve mukaddes kitapları dahi bütün istikbale ve umum zamanlara hükümran olan Kur’an’ın tafsilatla, izahatla, tekrar ile beyan ve ispat ettiği hakikat-i haşriyeyi, asırlarına ve zamanlarına göre o hakikati kat’î kabul ile beraber, tafsilatsız ve perdeli ve muhtasar bir surette beyan fakat kuvvetli bir tarzda iddia ve ispatları, Kur’an’ın davasını binler imza ile tasdik ederler.

Bu bahsin münasebetiyle Risale-i Münâcat’ın âhirinde, اِيمَانٌ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ rüknüne, sair rükünlerin hususan “rusül” ve “kü­tüb”ün şehadetini, münâcat suretinde zikredilen pek kuvvetli ve hülâsalı ve bütün evhamları izale eden bir hüccet-i haşriye aynen buraya giriyor. Şöyle ki Münâcat’ta demiş:

Ey Rabb-i Rahîm’im! Resul-i Ekrem’inin talimiyle ve Kur’an-ı Hakîm’in dersiyle anladım ki: Başta Kur’an ve Resul-i Ekrem’in olarak bütün mukaddes kitaplar ve peygamberler, bu dünyada ve her tarafta numuneleri görülen celalli ve cemalli isimlerinin tecellileri daha parlak bir surette ebedü’l-âbâdda devam edeceğine ve bu fâni âlemde rahîmane cilveleri, numuneleri müşahede edilen ihsanatının daha şaşaalı bir tarzda dâr-ı saadette istimrarına ve bekasına ve bu kısa hayat-ı dünyeviyede onları zevk ile gören ve muhabbet ile refakat eden müştakların, ebedde dahi refakatlerine ve beraber bulunmalarına icma ve ittifak ile şehadet ve delâlet ve işaret ederler.

Hem yüzer mu’cizat-ı bâhirelerine ve âyât-ı kātıalarına istinaden, başta Resul-i Ekrem ve Kur’an-ı Hakîm’in olarak bütün nurani ruhların sahipleri olan peygamberler ve bütün münevver kalplerin kutubları olan veliler ve bütün keskin ve nurlu akılların madenleri olan sıddıkînler, bütün suhuf-u semaviyede ve kütüb-ü mukaddesede senin çok tekrar ile ettiğin binler vaadlerine ve tehditlerine istinaden hem senin kudret ve rahmet ve inayet ve hikmet ve celal ve cemal gibi âhireti iktiza eden kudsî sıfatlarına, şe’nlerine ve senin izzet-i celaline ve saltanat-ı rububiyetine itimaden hem âhiretin izlerini ve tereşşuhatını bildiren hadsiz keşfiyatlarına ve müşahedelerine ve ilmelyakîn ve aynelyakîn derecesinde bulunan itikadlarına ve imanlarına binaen saadet-i ebediyeyi insanlara müjdeliyorlar. Ehl-i dalalet için cehennem ve ehl-i hidayet için cennet bulunduğunu haber verip ilan ediyorlar. Kuvvetli iman edip şehadet ediyorlar.

Ey Kadîr-i Hakîm! Ey Rahman-ı Rahîm! Ey Sadıku’l-Va’di’l-Kerîm! Ey izzet ve azamet ve celal sahibi Kahhar-ı Zülcelal! Bu kadar sadık dostlarını, bu kadar vaadlerini ve bu kadar sıfât ve şuunatını yalancı çıkarmak, tekzip etmek ve saltanat-ı rububiyetinin kat’î mukteziyatını tekzip edip yapmamak ve senin sevdiğin ve onlar dahi seni tasdik ve itaat etmekle kendilerini sana sevdiren hadsiz makbul ibadının âhirete bakan hadsiz dualarını ve davalarını reddetmek, dinlememek ve küfür ve isyan ile ve seni vaadinde tekzip etmekle, senin azamet-i kibriyana dokunan ve izzet-i celaline dokunduran ve uluhiyetinin haysiyetine ilişen ve şefkat-i rububiyetini müteessir eden ehl-i dalaleti ve ehl-i küfrü haşrin inkârında, onları tasdik etmekten yüz binler derece mukaddessin ve hadsiz derece münezzeh ve âlîsin. Böyle nihayetsiz bir zulümden ve nihayetsiz bir çirkinlikten, senin o nihayetsiz adaletini ve nihayetsiz cemalini ve hadsiz rahmetini, hadsiz derece takdis ediyoruz.

Ve bütün kuvvetimizle iman ederiz ki: O yüz binler sadık elçilerin ve o hadsiz doğru dellâl-ı saltanatın olan enbiya, asfiya, evliyalar; hakkalyakîn, aynelyakîn, ilmelyakîn suretinde senin uhrevî rahmet hazinelerine, âlem-i bekadaki ihsanatının definelerine ve dâr-ı saadette tamamıyla zuhur eden güzel isimlerinin hârika güzel cilvelerine şehadetleri hak ve hakikattir ve işaretleri doğru ve mutabıktır ve beşaretleri sadık ve vakidir. Ve onlar, bütün hakikatlerin mercii ve güneşi ve hâmisi olan “Hak” isminin en büyük bir şuâı, bu hakikat-i ekber-i haşriye olduğunu iman ederek senin emrin ile senin ibadına hak dairesinde ders veriyorlar ve ayn-ı hakikat olarak talim ediyorlar.

Yâ Rab! Bunların ders ve talimlerinin hakkı ve hürmeti için bize ve Risale-i Nur talebelerine iman-ı ekmel ve hüsn-ü hâtime ver. Ve bizleri onların şefaatlerine mazhar eyle, âmin!

Hem nasıl ki Kur’an’ın, belki bütün semavî kitapların hakkaniyetini ispat eden umum deliller ve hüccetler ve Habibullah’ın belki bütün enbiyanın nübüvvetlerini ispat eden umum mu’cizeler ve bürhanlar, dolayısıyla en büyük müddeaları olan âhiretin tahakkukuna delâlet ederler. Aynen öyle de Vâcibü’l-vücud’un vücuduna ve vahdetine şehadet eden ekser deliller ve hüccetler, dolayısıyla rububiyetin ve uluhiyetin en büyük medarı ve mazharı olan dâr-ı saadetin ve âlem-i bekanın vücuduna, açılmasına şehadet ederler.

Çünkü gelecek makamatta beyan ve ispat edileceği gibi; Zat-ı Vâcibü’l-vücud’un hem mevcudiyeti hem umum sıfatları hem ekser isimleri hem rububiyet, uluhiyet, rahmet, inayet, hikmet, adalet gibi vasıfları, şe’nleri lüzum derecesinde âhireti iktiza ve vücub derecesinde bâki bir âlemi istilzam ve zaruret derecesinde mükâfat ve mücazat için haşri ve neşri isterler.

Evet, madem ezelî, ebedî bir Allah var; elbette saltanat-ı uluhiyetinin sermedî bir medarı olan âhiret vardır. Ve madem bu kâinatta ve zîhayatta gayet haşmetli ve hikmetli ve şefkatli bir rububiyet-i mutlaka var ve görünüyor. Elbette o rububiyetin haşmetini sukuttan ve hikmetini abesiyetten ve şefkatini gadirden kurtaran ebedî bir dâr-ı saadet bulunacak ve girilecek.

Hem madem göz ile görünen bu hadsiz in’amlar, ihsanlar, lütuflar, keremler, inayetler, rahmetler; perde-i gayb arkasında bir Zat-ı Rahman-ı Rahîm’in bulunduğunu sönmemiş akıllara, ölmemiş kalplere gösterir. Elbette in’amı istihzadan ve ihsanı aldatmaktan ve inayeti adâvetten ve rahmeti azaptan ve lütf u keremi ihanetten halâs eden ve ihsanı ihsan eden ve nimeti nimet eden bir âlem-i bâkide bir hayat-ı bâkiye var ve olacaktır.

Hem madem bahar faslında zeminin dar sahifesinde hatasız yüz bin kitabı birbiri içinde yazan bir kalem-i kudret gözümüz önünde yorulmadan işliyor. Ve o kalem sahibi yüz bin defa ahd ve vaad etmiş ki: “Bu dar yerde ve karışık ve birbiri içinde yazılan bahar kitabından daha kolay olarak geniş bir yerde güzel ve lâyemut bir kitabı yazacağım ve size okutturacağım.” diye bütün fermanlarda o kitaptan bahsediyor. Elbette ve herhalde o kitabın aslı yazılmış ve haşir ve neşir ile hâşiyeleri de yazılacak ve umumun defter-i a’malleri onda kaydedilecek.

Hem madem bu arz, kesret-i mahlukat cihetiyle ve mütemadiyen değişen yüz binler çeşit çeşit enva-ı zevi’l-hayat ve zevi’l-ervahın meskeni, menşei, fabrikası, meşheri, mahşeri olması haysiyetiyle bu kâinatın kalbi, merkezi, hülâsası, neticesi, sebeb-i hilkati olarak gayet büyük öyle bir ehemmiyeti var ki küçüklüğüyle beraber koca semavata karşı denk tutulmuş. Semavî fermanlarda daima رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ deniliyor.

Ve madem bu mahiyetteki arzın her tarafına hükmeden ve ekser mahlukatına tasarruf eden ve ekser zîhayat mevcudatını teshir edip kendi etrafına toplattıran ve ekser masnuatını kendi hevesatının hendesesiyle ve ihtiyacatının düsturlarıyla öyle güzelce tanzim ve teşhir ve tezyin ve çok antika nevilerini liste gibi birer yerlerde öyle toplayıp süslettirir ki değil yalnız ins ve cin nazarlarını, belki semavat ehlinin ve kâinatın nazar-ı dikkatlerini ve takdirlerini ve kâinat sahibinin nazar-ı istihsanını celbetmekle gayet büyük bir ehemmiyet ve kıymet alan ve bu haysiyetle bu kâinatın hikmet-i hilkati ve büyük neticesi ve kıymetli meyvesi ve arzın halifesi olduğunu, fenleriyle, sanatlarıyla gösteren ve dünya cihetinde Sâni’-i âlem’in mu’cizeli sanatlarını gayet güzelce teşhir ve tanzim ettiği için isyan ve küfrüyle beraber dünyada bırakılan ve azabı tehir edilen ve bu hizmeti için imhal edilip muvaffakiyet gören nev-i benî-Âdem var.

Ve madem bu mahiyetteki nev-i benî-Âdem, mizaç ve hilkat itibarıyla gayet zayıf ve âciz ve gayet acz ve fakrıyla beraber hadsiz ihtiyacatı ve teellümatı olduğu halde, bütün bütün kuvvetinin ve ihtiyarının fevkinde olarak koca küre-i arzı, o nev-i insana lüzumu bulunan her nevi madenlere mahzen ve her nevi taamlara ambar ve nev-i insanın hoşuna gidecek her çeşit mallara bir dükkân suretine getiren gayet kuvvetli ve hikmetli ve şefkatli bir mutasarrıf var ki böyle nev-i insana bakıyor, besliyor, istediğini veriyor.

Ve madem bu hakikatteki bir Rab, hem insanı sever hem kendini insana sevdirir hem bâkidir hem bâki âlemleri var hem adaletle her işi görür ve hikmetle her şeyi yapıyor. Hem bu kısa hayat-ı dünyeviyede ve bu kısacık ömr-ü beşerde ve bu muvakkat ve fâni zeminde o Hâkim-i Ezelî’nin haşmet-i saltanatı ve sermediyet-i hâkimiyeti yerleşemiyor.

Ve nev-i insanda vuku bulan ve kâinatın intizamına ve adalet ve muvazenelerine ve hüsn-ü cemaline münafî ve muhalif çok büyük zulümleri ve isyanları ve velinimetine ve onu şefkatle besleyene karşı ihanetleri, inkârları, küfürleri bu dünyada cezasız kalıp gaddar zalim, rahat ile hayatını ve bîçare mazlum, meşakkatler içinde ömürlerini geçirirler. Ve umum kâinatta eserleri görünen şu adalet-i mutlakanın mahiyeti ise dirilmemek suretiyle o gaddar zalimlerin ve meyus mazlumların vefat içindeki müsavatlarına bütün bütün zıttır, kaldırmaz, müsaade etmez!

Ve madem nasıl ki kâinatın sahibi, kâinattan zemini ve zeminden nev-i insanı intihab edip gayet büyük bir makam, bir ehemmiyet vermiş. Öyle de nev-i insandan dahi makasıd-ı rububiyetine tevafuk eden ve kendilerini iman ve teslim ile ona sevdiren hakiki insanlar olan enbiya ve evliya ve asfiyayı intihab edip kendine dost ve muhatap ederek, onları mu’cizeler ve tevfikler ile ikram ve düşmanlarını semavî tokatlar ile tazip ediyor.

Ve bu kıymetli, sevimli dostlarından dahi onların imamı ve mefhari olan Muhammed aleyhissalâtü vesselâmı intihab ederek, ehemmiyetli küre-i arzın yarısını ve ehemmiyetli nev-i insanın beşten birisini uzun asırlarda onun nuruyla tenvir ediyor. Âdeta bu kâinat onun için yaratılmış gibi bütün gayeleri onun ile ve onun dini ile ve Kur’an’ı ile tezahür ediyor.

Ve o pek çok kıymettar ve milyonlar sene yaşayacak kadar hadsiz hizmetlerinin ücretlerini hadsiz bir zamanda almaya müstahak ve lâyık iken, gayet meşakkatler ve mücahedeler içinde altmış üç sene gibi kısacık bir ömür verilmiş. Acaba hiçbir cihetle hiçbir imkânı, hiçbir ihtimali, hiçbir kabiliyeti var mı ki o zat, bütün emsali ve dostlarıyla beraber dirilmesin ve şimdi de ruhen diri ve hay olmasın? İdam-ı ebedî ile mahvolsunlar? Hâşâ, yüz bin defa hâşâ ve kellâ! Evet, bütün kâinat ve hakikat-i âlem, dirilmesini dava eder ve hayatını Sahib-i kâinat’tan talep ediyor.

Ve madem Yedinci Şuâ olan Âyetü’l-Kübra’da her biri bir dağ kuvvetinde otuz üç adet icma-ı azîm ispat etmişler ki: Bu kâinat bir elden çıkmış ve bir tek zatın mülküdür. Ve kemalât-ı İlahiyenin medarı olan vahdetini ve ehadiyetini bedahetle göstermişler. Ve vahdet ve ehadiyet ile bütün kâinat, o Zat-ı Vâhid’in emirber neferleri ve musahhar memurları hükmüne geçiyor. Ve âhiretin gelmesiyle, kemalâtı sukuttan ve adalet-i mutlakası müstehziyane gadr-ı mutlaktan ve hikmet-i âmmesi sefahetkârane abesiyetten ve rahmet-i vâsiası lâhiyane tazibden ve izzet-i kudreti zelilane aczden kurtulurlar, takaddüs ederler.

Elbette ve elbette ve herhalde iman-ı billahın yüzer nüktesinden bu sekiz mademlerdeki hakikatlerin muktezasıyla; kıyamet kopacak, haşir ve neşir olacak, dâr-ı mücazat ve mükâfat açılacak. Tâ ki arzın mezkûr ehemmiyeti ve merkeziyeti ve insanın ehemmiyeti ve kıymeti tahakkuk edebilsin. Ve arz ve insanın Hâlık’ı ve Rabb’i olan Mutasarrıf-ı Hakîm’in mezkûr adaleti, hikmeti, rahmeti, saltanatı takarrur edebilsin. Ve o Bâki Rabb’in mezkûr hakiki dostları ve müştakları idam-ı ebedîden kurtulsun. Ve o dostların en büyüğü ve en kıymettarı, bütün kâinatı memnun ve minnettar eden kudsî hizmetlerinin mükâfatını görsün. Ve Sultan-ı Sermedî’nin kemalâtı naks ve kusurdan ve kudreti aczden ve hikmeti sefahetten ve adaleti zulümden tenezzüh ve takaddüs ve teberri etsin.

Elhasıl, madem Allah var, elbette âhiret vardır…

Hem nasıl ki mezkûr üç erkân-ı imaniye onları ispat eden bütün delilleriyle haşre şehadet ve delâlet ederler. Öyle de

وَبِمَلٰئِكَتِهِ وَبِالْقَدَرِ خَيْرِهِ وَشَرِّهِ مِنَ اللّٰهِ تَعَالٰى

olan iki rükn-ü imanî dahi haşri istilzam edip kuvvetli bir surette âlem-i bekaya şehadet ve delâlet ederler. Şöyle ki:

Melâikenin vücudunu ve vazife-i ubudiyetlerini ispat eden bütün deliller ve hadsiz müşahedeler, mükâlemeler, dolayısıyla âlem-i ervahın ve âlem-i gaybın ve âlem-i bekanın ve âlem-i âhiretin ve ileride cin ve ins ile şenlendirilecek olan dâr-ı saadetin, cennet ve cehennemin vücudlarına delâlet ederler. Çünkü melekler bu âlemleri izn-i İlahî ile görebilirler ve girerler. Ve Hazret-i Cebrail gibi, insanlar ile görüşen umum melâike-i mukarrebîn mezkûr âlemlerin vücudlarını ve onlar, onlarda gezdiklerini müttefikan haber veriyorlar. Görmediğimiz Amerika kıtasının vücudunu, ondan gelenlerin ihbarıyla bedihî bildiğimiz gibi yüz tevatür kuvvetinde bulunan melâike ihbaratıyla âlem-i bekanın ve dâr-ı âhiretin ve cennet ve cehennemin vücudlarına o kat’iyette iman etmek gerektir ve öyle de iman ederiz.

Hem Yirmi Altıncı Söz olan Risale-i Kader’de “iman-ı bi’l-kader” rüknünü ispat eden bütün deliller, dolayısıyla haşre ve neşr-i suhufa ve mizan-ı ekberdeki muvazene-i a’male delâlet ederler. Çünkü her şeyin mukadderatını gözümüz önünde nizam ve mizan levhalarında kaydetmek ve her zîhayatın sergüzeşt-i hayatiyelerini kuvve-i hâfızalarında ve çekirdeklerinde ve sair elvah-ı misaliyede yazmak ve her zîruhun, hususan insanların defter-i a’mallerini elvah-ı mahfuzada tesbit etmek, geçirmek; elbette öyle muhit bir kader ve hakîmane bir takdir ve müdakkikane bir kayıt ve hafîzane bir kitabet, ancak mahkeme-i kübrada umumî bir muhakeme neticesinde daimî bir mükâfat ve mücazat için olabilir. Yoksa o ihatalı ve inceden ince olan kayıt ve muhafaza, bütün bütün manasız, faydasız kalır; hikmete ve hakikate münafî olur. Hem haşir gelmezse kader kalemiyle yazılan bu kitab-ı kâinatın bütün muhakkak manaları bozulur ki hiçbir cihet-i imkânı olamaz ve o ihtimal, bu kâinatın vücudunu inkâr gibi bir muhal belki bir hezeyan olur.

Elhasıl: İmanın beş rüknü bütün delilleriyle haşir ve neşrin vukuuna ve vücuduna ve dâr-ı âhiretin vücuduna ve açılmasına delâlet edip isterler ve şehadet edip talep ederler.

İşte hakikat-i haşriyenin azametine tam muvafık böyle azametli ve sarsılmaz direkleri ve bürhanları bulunduğu içindir ki Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyan’ın hemen hemen üçten birisi haşir ve âhireti teşkil ediyor ve onu bütün hakaikine temel taşı ve üssü’l-esas yapıyor ve her şeyi onun üstüne bina ediyor.

(Mukaddime nihayet buldu.)

*  *   *

Zeylin İkinci Parçası

Baştaki âyetin mu’cizane işaret ettikleri dokuz tabaka berahin-i haşriyeye dair dokuz makamdan “Birinci Makam”:

❀ فَسُبْحَانَ اللّٰهِ ح۪ينَ تُمْسُونَ وَح۪ينَ تُصْبِحُونَ ❀ وَلَهُ الْحَمْدُ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَعَشِيًّا وَح۪ينَ تُظْهِرُونَ ❀ يُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَىِّ وَيُحْيِي الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَكَذٰلِكَ تُخْرَجُونَ

olan fıkradaki ferman-ı haşre dair buradaki gösterdiği bürhan-ı bâhiri ve hüccet-i kātıası beyan ve izah edilecek inşâallah. (Hâşiye)

Hayatın yirmi sekizinci hâssasında beyan edilmiştir ki: Hayat, imanın altı erkânına bakıp ispat ediyor, onların tahakkukuna işaretler ediyor.

Evet, madem bu kâinatın en mühim neticesi ve mâyesi ve hikmet-i hilkati hayattır. Elbette o hakikat-i âliye; bu fâni, kısacık, noksan, elemli hayat-ı dünyeviyeye münhasır değildir. Belki hayatın yirmi dokuz hâssasıyla mahiyetinin azameti anlaşılan şecere-i hayatın gayesi, neticesi ve o şecerenin azametine lâyık meyvesi; hayat-ı ebediyedir ve hayat-ı uhreviyedir ve taşıyla ve ağacıyla, toprağıyla hayattar olan dâr-ı saadetteki hayattır.

Yoksa bu hadsiz cihazat-ı mühimme ile teçhiz edilen hayat şeceresi, zîşuur hakkında, hususan insan hakkında meyvesiz, faydasız, hakikatsiz olmak lâzım gelecek ve sermayece ve cihazatça serçe kuşundan mesela yirmi derece ziyade ve bu kâinatın ve zîhayatın en mühim, yüksek ve ehemmiyetli mahluku olan insan; serçe kuşundan saadet-i hayat cihetinde, yirmi derece aşağı düşüp en bedbaht en zelil bir bîçare olacak.

Hem en kıymettar bir nimet olan akıl dahi geçmiş zamanın hüzünlerini ve gelecek zamanın korkularını düşünmek ile kalb-i insanı mütemadiyen incitip bir lezzete dokuz elemleri karıştırdığından en musibetli bir bela olur. Bu ise yüz derece bâtıldır. Demek bu hayat-ı dünyeviye, âhirete iman rüknünü kat’î ispat ediyor ve her baharda haşrin üç yüz binden ziyade numunelerini gözümüze gösteriyor.

Acaba senin cisminde ve senin bahçende ve senin vatanında, senin hayatına lâzım ve münasip bütün levazımatı ve cihazatı, hikmet ve inayet ve rahmetle ihzar eden ve vaktinde yetiştiren, hattâ senin midenin beka ve yaşamak arzusuyla ettiği hususi ve cüz’î olan rızık duasını bilen ve işiten ve hadsiz leziz taamlarla o duanın kabulünü gösteren ve mideyi memnun eden bir Mutasarrıf-ı Kadîr, hiç mümkün müdür ki seni bilmesin ve görmesin ve nev-i insanın en büyük gayesi olan hayat-ı ebediyeye lâzım esbabı ihzar etmesin? Ve nev-i insanın en büyük ve en ehemmiyetli en lâyık ve umumî olan beka duasını, hayat-ı uhreviyenin inşasıyla ve cennetin icadıyla kabul etmesin? Ve kâinatın en mühim mahluku, belki zeminin sultanı ve neticesi olan nev-i insanın arş ve ferşi çınlatan umumî ve gayet kuvvetli duasını işitmeyip küçük bir mide kadar ehemmiyet vermesin, memnun etmesin? Kemal-i hikmetini ve nihayet rahmetini inkâr ettirsin? Hâşâ, yüz bin defa hâşâ!

Hem hiç kabil midir ki: Hayatın en cüz’îsinin pek gizli sesini işitsin, derdini dinlesin, derman versin ve nazını çeksin ve kemal-i itina ve ihtimam ile beslesin ve ona dikkatle hizmet ettirsin ve büyük mahlukatını ona hizmetkâr yapsın ve sonra en büyük ve kıymettar ve bâki ve nazdar bir hayatın gök sadâsı gibi yüksek sesini işitmesin? Ve onun çok ehemmiyetli beka duasını ve nazını ve niyazını nazara almasın? Âdeta bir neferin kemal-i itina ile teçhiz ve idaresini yapsın ve mutî ve muhteşem orduya hiç bakmasın? Ve zerreyi görsün, güneşi görmesin? Sivrisineğin sesini işitsin, gök gürültüsünü işitmesin? Hâşâ, yüz bin defa hâşâ!

Hem hiçbir cihetle akıl kabul eder mi ki: Hadsiz rahmetli, muhabbetli ve nihayet derecede şefkatli ve kendi sanatını çok sever ve kendini sevdirip ve kendini sevenleri ziyade sever bir Zat-ı Kadîr-i Hakîm, en ziyade kendini seven ve sevimli ve sevilen ve Sâni’ini fıtraten perestiş eden hayatı ve hayatın zatı ve cevheri olan ruhu, mevt-i ebedî ile idam edip kendinden o sevgili muhibbini ve habibini ebedî bir surette küstürsün, darıltsın, dehşetli rencide ederek sırr-ı rahmetini ve nur-u muhabbetini inkâr etsin ve ettirsin? Hâşâ, yüz bin defa hâşâ ve kellâ!

Bu kâinatı cilvesiyle süslendiren bir cemal-i mutlak ve umum mahlukatı sevindiren bir rahmet-i mutlaka, böyle hadsiz bir çirkinlikten ve kubh-u mutlaktan ve böyle bir zulm-ü mutlaktan, bir merhametsizlikten, elbette nihayetsiz derece münezzehtir ve mukaddestir.

Netice: Madem dünyada hayat var; elbette insanlardan hayatın sırrını anlayanlar ve hayatını sû-i istimal etmeyenler, dâr-ı bekada ve cennet-i bâkiyede hayat-ı bâkiyeye mazhar olacaklardır, âmennâ…

Ve hem nasıl ki yeryüzünde bulunan parlak şeylerin güneşin akisleriyle parlamaları ve denizlerin yüzlerinde kabarcıklar, ziyanın lem’alarıyla parlayıp sönmeleri, arkalarından gelen kabarcıklar, gidenler gibi yine hayalî güneşçiklere âyinelik etmeleri; bilbedahe gösteriyor ki o lem’alar, yüksek bir tek güneşin cilve-i in’ikasıdırlar ve güneşin vücudunu muhtelif diller ile yâd ediyorlar ve ışık parmaklarıyla ona işaret ediyorlar.

Aynen öyle de Zat-ı Hayy-ı Kayyum’un Muhyî isminin cilve-i a’zamı ile berrin yüzünde ve bahrin içindeki zîhayatların kudret-i İlahiye ile parlayıp arkalarından gelenlere yer vermek için “Yâ Hay” deyip perde-i gaybda gizlenmeleri; bir hayat-ı sermediye sahibi olan Zat-ı Hayy-ı Kayyum’un hayatına ve vücub-u vücuduna şehadetler, işaretler ettikleri gibi umum mevcudatın tanziminde eseri görünen ilm-i İlahîye şehadet eden bütün deliller ve kâinata tasarruf eden kudreti ispat eden bütün bürhanlar ve tanzim ve idare-i kâinatta hüküm-ferma olan irade ve meşieti ispat eden bütün hüccetler ve kelâm-ı Rabbanî ve vahy-i İlahînin medarı olan risaletleri ispat eden bütün alâmetler, mu’cizeler ve hâkeza yedi sıfât-ı İlahiyeye şehadet eden bütün delail, bi’l-ittifak Zat-ı Hayy-ı Kayyum’un hayatına delâlet, şehadet, işaret ediyorlar.

Çünkü nasıl bir şeyde görmek varsa hayatı da vardır. İşitmek varsa hayatın alâmetidir. Söylemek varsa hayatın vücuduna işaret eder. İhtiyar, irade varsa hayatı gösterir.

Aynen öyle de bu kâinatta âsârıyla vücudları muhakkak ve bedihî olan kudret-i mutlaka ve irade-i şâmile ve ilm-i muhit gibi sıfatlar, bütün delailleri ile Zat-ı Hayy-ı Kayyum’un hayatına ve vücub-u vücuduna şehadet ederler ve bütün kâinatı bir gölgesiyle ışıklandıran ve bir cilvesiyle bütün dâr-ı âhireti zerratıyla beraber hayatlandıran hayat-ı sermediyesine şehadet ederler.

Hem hayat, melâikeye iman rüknüne dahi bakar, remzen ispat eder. Çünkü madem kâinatta en mühim netice hayattır ve en ziyade intişar eden ve kıymettarlığı için nüshaları teksir edilen ve zemin misafirhanesini, gelip geçen kafilelerle şenlendiren zîhayatlardır ve madem küre-i arz, bu kadar zîhayatın envaıyla dolmuş ve mütemadiyen zîhayat envalarını tecdid ve teksir etmek hikmetiyle her vakit dolar boşanır ve en hasis ve çürümüş maddelerinde dahi kesretle zîhayatlar halk edilerek bir mahşer-i huveynat oluyor.

Ve madem hayatın süzülmüş en safi hülâsası olan şuur ve akıl ve latîf ve sabit cevheri olan ruh, küre-i arzda gayet kesretli bir surette halk olunuyorlar. Âdeta küre-i arz, hayat ve akıl ve şuur ve ervah ile ihya olup öyle şenlendirilmiş. Elbette küre-i arzdan daha latîf, daha nurani, daha büyük, daha ehemmiyetli olan ecram-ı semaviye ölü, camid, hayatsız, şuursuz kalması imkân haricindedir.

Demek gökleri, güneşleri, yıldızları şenlendirecek ve hayattar vaziyetini verecek ve netice-i hilkat-i semavatı gösterecek ve hitabat-ı Sübhaniyeye mazhar olacak olan zîşuur, zîhayat ve semavata münasip sekeneler, herhalde sırr-ı hayatla bulunuyorlar ki onlar da melâikelerdir.

Hem hayatın sırr-ı mahiyeti peygamberlere iman rüknüne bakıp remzen ispat eder. Evet, madem kâinat, hayat için yaratılmış ve hayat dahi Hayy-ı Kayyum-u Ezelî’nin bir cilve-i a’zamıdır, bir nakş-ı ekmelidir, bir sanat-ı ecmelidir. Madem hayat-ı sermediye, resullerin gönderilmesiyle ve kitapların indirilmesiyle kendini gösterir. Evet, eğer kitaplar ve peygamberler olmaz ise o hayat-ı ezeliye bilinmez. Nasıl ki bir adamın söylemesiyle diri ve hayattar olduğu anlaşılır. Öyle de bu kâinatın perdesi altında olan âlem-i gaybın arkasında söyleyen, konuşan, emir ve nehyedip hitap eden bir zatın kelimatını, hitabatını gösterecek peygamberler ve nâzil olan kitaplardır.

Elbette kâinattaki hayat, kat’î bir surette Hayy-ı Ezelî’nin vücub-u vücuduna kat’î şehadet ettiği gibi o hayat-ı ezeliyenin şuâatı, celevatı, münasebatı olan “irsal-i Rusül ve inzal-i Kütüb” rükünlerine bakar, remzen ispat eder ve bilhassa risalet-i Muhammediye ve vahy-i Kur’anî, hayatın ruhu ve aklı hükmünde olduğundan bu hayatın vücudu gibi hakkaniyetleri kat’îdir denilebilir.

Evet, nasıl ki hayat, bu kâinattan süzülmüş bir hülâsadır ve şuur ve his dahi hayattan süzülmüş, hayatın bir hülâsasıdır ve akıl dahi şuurdan ve histen süzülmüş, şuurun bir hülâsasıdır ve ruh dahi hayatın hâlis ve safi bir cevheri ve sabit ve müstakil zatıdır. Öyle de maddî ve manevî hayat-ı Muhammediye (asm) dahi hayattan ve ruh-u kâinattan süzülmüş hülâsatü’l-hülâsadır ve risalet-i Muhammediye (asm) dahi kâinatın his ve şuur ve aklından süzülmüş en safi hülâsasıdır. Belki maddî ve manevî hayat-ı Muhammediye (asm) âsârının şehadetiyle hayat-ı kâinatın hayatıdır ve risalet-i Muhammediye (asm) şuur-u kâinatın şuurudur ve nurudur. Ve vahy-i Kur’an dahi hayattar hakaikinin şehadetiyle hayat-ı kâinatın ruhudur ve şuur-u kâinatın aklıdır.

Evet, evet, evet! Eğer kâinattan risalet-i Muhammediyenin (asm) nuru çıksa, gitse kâinat vefat edecek. Eğer Kur’an gitse kâinat divane olacak ve küre-i arz kafasını, aklını kaybedecek. Belki şuursuz kalmış olan başını, bir seyyareye çarpacak, bir kıyameti koparacak.

Hem hayat, iman-ı bi’l-kader rüknüne bakıyor, remzen ispat eder. Çünkü madem hayat, âlem-i şehadetin ziyasıdır ve istila ediyor ve vücudun neticesi ve gayesidir ve Hâlık-ı kâinat’ın en câmi’ âyinesidir ve faaliyet-i Rabbaniyenin en mükemmel enmuzeci ve fihristesidir. Temsilde hata olmasın, bir nevi programı hükmündedir. Elbette âlem-i gayb, yani mazi müstakbel, yani geçmiş ve gelecek mahlukatın hayat-ı maneviyeleri hükmünde olan intizam ve nizam ve malûmiyet ve meşhudiyet ve taayyün ve evamir-i tekviniyeyi imtisale müheyya bir vaziyette bulunmalarını, sırr-ı hayat iktiza ediyor.

Nasıl ki bir ağacın çekirdek-i aslîsi ve kökü ve müntehasında ve meyvelerindeki çekirdekleri dahi aynen ağaç gibi bir nevi hayata mazhardırlar. Belki ağacın kavanin-i hayatiyesinden daha ince kavanin-i hayatı taşıyorlar. Hem nasıl ki bu hazır bahardan evvel geçmiş güzün bıraktığı tohumlar ve kökler, bu bahar gittikten sonra gelecek baharlarda bırakacağı çekirdekler, kökler; bu bahar gibi cilve-i hayatı taşıyorlar ve kavanin-i hayatiyeye tabidirler.

Aynen öyle de şecere-i kâinatın bütün dal ve budaklarıyla her birinin bir mazisi ve müstakbeli var. Geçmiş ve gelecek tavırlardan ve vaziyetlerinden müteşekkil bir silsilesi bulunur. Her nevi ve her cüzünün ilm-i İlahiyede muhtelif tavırlar ile müteaddid vücudları, bir silsile-i vücud-u ilmî teşkil eder ve vücud-u haricî gibi vücud-u ilmî dahi hayat-ı umumiyenin manevî bir cilvesine mazhardır ki mukadderat-ı hayatiye o manidar ve canlı elvah-ı kaderiyeden alınır.

Evet, âlem-i gaybın bir nev’i olan âlem-i ervah, ayn-ı hayat ve madde-i hayat ve hayatın cevherleri ve zatları olan ervah ile dolu olması, elbette mazi ve müstakbel denilen âlem-i gaybın bir diğer nev’i de ve ikinci kısmı dahi cilve-i hayata mazhariyeti ister ve istilzam eder. Hem bir şeyin vücud-u ilmîsindeki intizam-ı ekmel ve manidar vaziyetleri ve canlı meyveleri, tavırları, bir nevi hayat-ı maneviyeye mazhariyetini gösterir.

Evet, hayat-ı ezeliye güneşinin ziyası olan bu cilve-i hayat, elbette yalnız bu âlem-i şehadete ve bu zaman-ı hazıra ve bu vücud-u haricîye münhasır olamaz. Belki her bir âlem, kabiliyetine göre o ziyanın cilvesine mazhardır ve kâinat bütün âlemleriyle o cilve ile hayattar ve ziyadardır. Yoksa nazar-ı dalaletin gördüğü gibi muvakkat ve zâhirî bir hayat altında her bir âlem, büyük ve müthiş birer cenaze ve karanlıklı birer virane âlem olacaktı.

İşte kadere ve kazaya iman rüknünün dahi geniş bir vechi de sırr-ı hayatla anlaşılıyor ve sabit oluyor. Yani nasıl ki âlem-i şehadet ve mevcud hazır eşya intizamlarıyla ve neticeleriyle hayattarlıkları görünüyor. Öyle de âlem-i gaybdan sayılan geçmiş ve gelecek mahlukatın dahi manen hayattar bir vücud-u manevîleri ve ruhlu birer sübut-u ilmîleri vardır ki Levh-i Kaza ve Kader vasıtasıyla o manevî hayatın eseri, mukadderat namıyla görünür, tezahür eder.

*  *   *

Zeylin Üçüncü Parçası

Haşir münasebetiyle bir sual:

Kur’an’da mükerreren اِنْ كَانَتْ اِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً hem

وَمَٓا اَمْرُ السَّاعَةِ إِلَّا كَلَمْحِ الْبَصَرِ fermanları gösteriyor ki haşr-i a’zam bir anda zamansız vücuda geliyor. Dar akıl ise bu hadsiz derece hârika ve emsalsiz olan meseleyi iz’an ile kabul etmesine medar olacak meşhud bir misal ister.

Elcevap: Haşirde, ruhların cesetlere gelmesi var. Hem cesetlerin ihyası var. Hem cesetlerin inşası var. Üç meseledir.

Birinci mesele: Ruhların cesetlerine gelmesine misal ise, gayet muntazam bir ordunun efradı istirahat için her tarafa dağılmış iken yüksek sadâlı bir boru sesiyle toplanmalarıdır. Evet, İsrafil’in borusu olan Sûr’u, ordunun borazanından geri olmadığı gibi ebedler tarafında ve zerreler âleminde iken ezel canibinden gelen  اَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ hitabını işiten ve قَالُوا بَلٰى ile cevap veren ervahlar, elbette ordunun neferatından binler derece daha musahhar ve muntazam ve mutîdirler. Hem değil yalnız ruhlar, belki bütün zerreler dahi bir ordu-yu Sübhanî ve emirber neferleri olduğunu kat’î bürhanlarla Otuzuncu Söz ispat etmiş.

İkinci mesele: Cesetlerin ihyasına misal ise, çok büyük bir şehirde, şenlik bir gecede, bir tek merkezden, yüz bin elektrik lambaları, âdeta zamansız, bir anda canlanmaları ve ışıklanmaları gibi bütün küre-i arz yüzünde dahi bir tek merkezden yüz milyon lambalara nur vermek mümkündür. Madem Cenab-ı Hakk’ın elektrik gibi bir mahluku ve bir misafirhanesinde bir hizmetkârı ve bir mumdarı, Hâlık’ından aldığı terbiye ve intizam dersiyle bu keyfiyete mazhar oluyor. Elbette elektrik gibi binler nurani hizmetkârlarının temsil ettikleri, hikmet-i İlahiyenin muntazam kanunları dairesinde, haşr-i a’zam, tarfetü’l-aynda vücuda gelebilir.

Üçüncü mesele ki ecsadın def’aten inşasının misali ise, bahar mevsiminde birkaç gün zarfında, nev-i beşerin umumundan bin derece ziyade olan umum ağaçların bütün yaprakları, evvelki baharın aynı gibi birden mükemmel bir surette inşaları; ve yine umum ağaçların umum çiçekleri ve meyveleri ve yaprakları, geçmiş baharın mahsulatı gibi berk gibi bir süratle icadları; hem o baharın mebdeleri olan hadsiz tohumcukların, çekirdeklerin, köklerin, birden beraber intibahları ve inkişafları ve ihyaları; hem kemiklerden ibaret olarak ayakta duran emvat gibi bütün ağaçların cenazeleri bir emir ile def’aten “ba’sü ba’de’l-mevt”e mazhariyetleri ve neşirleri; hem küçücük hayvan taifelerinin hadsiz efradlarının gayet derecede sanatlı bir surette ihyaları; hem bilhassa sinekler kabilelerinin haşirleri ve bilhassa daima yüzünü, gözünü, kanadını temizlemekle bize abdesti ve nezafeti ihtar eden ve yüzümüzü okşayan gözüm önündeki kabilenin bir senede neşrolan efradı, benî-Âdem’in Âdem zamanından beri gelen umum efradından fazla olduğu halde, her baharda sair kabileler ile beraber birkaç gün zarfında inşaları ve ihyaları, haşirleri; elbette kıyamette ecsad-ı insaniyenin inşasına bir misal değil, belki binler misaldirler.

Evet, dünya dârü’l-hikmet ve âhiret dârü’l-kudret olduğundan dünyada Hakîm, Mürettib, Müdebbir, Mürebbi gibi çok isimlerin iktizasıyla dünyada icad-ı eşya bir derece tedricî ve zaman ile olması; hikmet-i Rabbaniyenin muktezası olmuş. Âhirette ise hikmetten ziyade kudret ve rahmetin tezahürleri için maddeye ve müddete ve zamana ve beklemeye ihtiyaç bırakmadan birden eşya inşa ediliyor. Burada bir günde ve bir senede yapılan işler, âhirette bir anda, bir lemhada inşasına işareten Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyan

وَمَٓا اَمْرُ السَّاعَةِ إِلَّا كَلَمْحِ الْبَصَرِ اَوْ هُوَ أَقْرَبُ

ferman eder.

Eğer haşrin gelmesini, gelecek baharın gelmesi gibi kat’î bir surette anlamak istersen haşre dair Onuncu Söz ile Yirmi Dokuzuncu Söz’e dikkat ile bak, gör. Eğer baharın gelmesi gibi inanmaz isen, gel parmağını gözüme sok.

Dördüncü mesele olan mevt-i dünya ve kıyamet kopması ise, bir anda bir seyyare veya bir kuyruklu yıldızın emr-i Rabbanî ile küremize, misafirhanemize çarpması bu hanemizi harap edebilir. On senede yapılan bir sarayın, bir dakikada harap olması gibi…

*   *   *

Zeylin Dördüncü Parçası

❀ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِىَ رَم۪يمٌ ❀ قُلْ يُحْي۪يهَا الَّذ۪ٓي اَنْشَاَهَٓا اَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَل۪يمٌ

Yani, insan der: “Çürümüş kemikleri kim diriltecek?” Sen, de: “Kim onları bidayeten inşa edip hayat vermiş ise o diriltecek.”

Onuncu Söz’ün Dokuzuncu Hakikati’nin üçüncü temsilinde tasvir edildiği gibi bir zat, göz önünde bir günde yeniden büyük bir orduyu teşkil ettiği halde biri dese: “Şu zat, efradı istirahat için dağılmış olan bir taburu bir boru ile toplar, tabur nizamı altına getirebilir.” Sen ey insan, desen: “İnanmam.” Ne kadar divanece bir inkâr olduğunu bilirsin.

Aynen onun gibi hiçlikten, yeniden ordu-misal bütün hayvanat ve sair zîhayatın tabur-misal cesetlerini kemal-i intizamla ve mizan-ı hikmetle o bedenlerin zerratını ve letaifini emr-i كُنْ فَيَكُونُ ile kaydedip yerleştiren ve her karnda, hattâ her baharda rûy-i zeminde yüz binler ordu-misal zevi’l-hayatın envalarını ve taifelerini icad eden bir Zat-ı Kadîr-i Alîm, tabur-misal bir cesedin nizamı altına girmekle birbiriyle tanışan zerrat-ı esasiye ve ecza-i asliyeyi bir sayha ile Sûr-u İsrafil’in borusuyla nasıl toplayabilir? İstib’ad suretinde denilir mi? Denilse, eblehçesine bir divaneliktir.

Hem Kur’an kâh oluyor ki Cenab-ı Hakk’ın âhirette hârika ef’allerini kalbe kabul ettirmek için ihzariye hükmünde ve zihni tasdike müheyya etmek için bir i’dadiye suretinde, dünyadaki acayip ef’alini zikreder. Veyahut istikbalî ve uhrevî olan ef’al-i acibe-i İlahiyeyi öyle bir surette zikreder ki meşhudumuz olan çok nazireleriyle onlara kanaatimiz gelir. Mesela

اَوَلَمْ يَرَ الْاِنْسَانُ اَنَّاخَلَقْنَاهُ مِنْ نُطْفَةٍ فَاِذَا هُوَخَص۪يمٌ مُب۪ينٌ

tâ surenin âhirine kadar… İşte şu bahiste haşir meselesinde Kur’an-ı Hakîm haşri ispat için yedi sekiz surette, muhtelif bir tarzda ispat ediyor.

Evvela, neş’e-i ûlâyı nazara verir. Der ki: Nutfeden alakaya, alakadan mudgaya, mudgadan tâ hilkat-i insaniyeye kadar olan neş’etinizi görüyorsunuz. Nasıl oluyor ki neş’e-i uhrayı inkâr ediyorsunuz? O, onun misli, belki daha ehvenidir.

Hem Cenab-ı Hak, insana karşı ettiği ihsanat-ı azîmeyi

اَلَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْاَخْضَرِ نَارًا

kelimesiyle işaret edip der: “Size böyle nimet eden bir zat, sizi başıboş bırakmaz ki kabre girip kalkmamak üzere yatasınız.”

Hem remzen der: Ölmüş ağaçların dirilip yeşillenmesini görüyorsunuz. Odun gibi kemiklerin hayat bulmasını kıyas edemeyip istib’ad ediyorsunuz.

Hem semavat ve arzı halk eden, semavat ve arzın meyvesi olan insanın hayat ve mematından âciz kalır mı? Koca ağacı idare eden, o ağacın meyvesine ehemmiyet vermeyip başkasına mal eder mi? Bütün ağacın neticesini terk etmekle bütün eczasıyla hikmetle yoğrulmuş hilkat şeceresini abes ve beyhude yapar mı zannedersiniz?

Der: Haşirde sizi ihya edecek zat öyle bir zattır ki bütün kâinat ona emirber nefer hükmündedir. Emr-i كُنْ فَيَكُونُ e karşı kemal-i inkıyad ile serfürû eder. Bir baharı halk etmek, bir çiçek kadar ona ehven gelir. Bütün hayvanatı icad etmek, bir sinek icadı kadar kudretine kolay gelir bir zattır. Öyle bir zata karşı  åîæ۟ êïÍ۟êğé Çä۟ÙğØîÇåî   deyip kudretine karşı taciz ile meydan okunmaz.

Sonra   فَسُبْحَانَ الَّذ۪ي بِيَدِه۪ مَلَكُوتُ كُلِّ شَىْءٍ  tabiriyle her şeyin dizgini elinde, her şeyin anahtarı yanında, gece ve gündüzü, kış ve yazı bir kitap sahifeleri gibi kolayca çevirir; dünya ve âhireti iki menzil gibi bunu kapar, onu açar bir Kadîr-i Zülcelal’dir. Madem böyledir, bütün delailin neticesi olarak  وَ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ  yani, kabirden sizi ihya edip haşre getirip huzur-u kibriyasında hesabınızı görecektir.

İşte şu âyetler, haşrin kabulüne zihni müheyya etti, kalbi de hazır etti. Çünkü nazairini dünyevî ef’al ile de gösterdi.

Hem kâh oluyor ki ef’al-i uhreviyesini öyle bir tarzda zikreder ki dünyevî nazairlerini ihsas etsin. Tâ istib’ad ve inkâra meydan kalmasın. Mesela   اِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ

ve   اِذَا السَّمَٓاءُ انْفَطَرَتْ

ve   اِذَا السَّمَٓاءُ انْشَقَّتْ

İşte şu surelerde, kıyamet ve haşirdeki inkılabat-ı azîmeyi ve tasarrufat-ı rububiyeti öyle bir tarzda zikreder ki insan onların nazirelerini dünyada mesela, güzde, baharda gördüğü için kalbe dehşet verip akla sığmayan o inkılabatı kolayca kabul eder. Şu üç surenin meal-i icmalîsine işaret dahi pek uzun olur. Onun için bir tek kelimeyi numune olarak göstereceğiz. Mesela    اِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ    kelimesiyle ifade eder ki haşirde herkesin bütün a’mali bir sahife içinde yazılı olarak neşrediliyor. Şu mesele kendi kendine çok acib olduğundan akıl ona yol bulamaz. Fakat surenin işaret ettiği gibi haşr-i baharîde başka noktaların naziresi olduğu gibi şu neşr-i suhuf naziresi pek zâhirdir.

Çünkü her meyvedar ağaç ve çiçekli bir otun da amelleri var, fiilleri var, vazifeleri var. Esma-i İlahiyeyi ne şekilde göstererek tesbihat etmiş ise ubudiyetleri var. İşte onun bütün bu amelleri tarih-i hayatlarıyla beraber umum çekirdeklerinde, tohumcuklarında yazılıp başka bir baharda, başka bir zeminde çıkar. Gösterdiği şekil ve suret lisanıyla gayet fasih bir surette analarının ve asıllarının a’malini zikrettiği gibi dal, budak, yaprak, çiçek ve meyveleriyle sahife-i a’malini neşreder. İşte gözümüzün önünde bu hakîmane, hafîzane, müdebbirane, mürebbiyane, latîfane şu işi yapan odur ki der:   اِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ

Başka noktaları buna kıyas eyle, kuvvetin varsa istinbat et. Sana yardım için bunu da söyleyeceğiz. İşte: اِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ Şu kelâm, tekvir lafzıyla yani sarmak ve toplamak manasıyla parlak bir temsile işaret ettiği gibi nazirini dahi îma eder.

Birinci: Evet, Cenab-ı Hak tarafından adem ve esîr ve sema perdelerini açıp güneş gibi dünyayı ışıklandıran pırlanta-misal bir lambayı, hazine-i rahmetinden çıkarıp dünyaya gösterdi. Dünya kapandıktan sonra o pırlantayı perdelerine sarıp kaldıracak.

İkinci: Veya ziya metaını neşretmek ve zeminin kafasına ziyayı zulmetle münavebeten sarmakla muvazzaf bir memur olduğunu ve her akşam o memura metaını dahi toplattırıp gizlettiği gibi, kâh olur bir bulut perdesiyle alışverişini az yapar, kâh olur ay onun yüzüne karşı perde olur, muamelesini bir derece çeker. Metaını ve muamelat defterlerini topladığı gibi elbette o memur bir vakit o memuriyetten infisal edecektir. Hattâ hiçbir sebeb-i azl bulunmazsa şimdilik küçük fakat büyümeye yüz tutmuş yüzündeki iki leke büyümekle güneş yerin başına izn-i İlahî ile sardığı ziyayı, emr-i Rabbanî ile geriye alıp güneşin başına sarıp “Haydi yerde işin kalmadı.” der, “Cehenneme git, sana ibadet edip senin gibi bir memur-u musahharı sadakatsizlikle tahkir edenleri yak.” der. اِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ fermanını lekeli siyah yüzüyle yüzünde okur.

* *  *

Zeylin Beşinci Parçası

Evet, nass-ı hadîs ile nev-i beşerin en mümtaz şahsiyetleri olan yüz yirmi dört bin enbiyanın icma ve tevatür ile kısmen şuhuda ve kısmen hakkalyakîne istinaden, müttefikan âhiretin vücudundan ve insanların oraya sevk edileceğinden ve bu kâinat Hâlık’ının kat’î vaad ettiği âhireti getireceğinden haber verdikleri gibi; ve onların verdikleri haberi keşif ve şuhud ile ilmelyakîn suretinde tasdik eden yüz yirmi dört milyon evliyanın o âhiretin vücuduna şehadetleriyle ve bu kâinatın Sâni’-i Hakîm’inin bütün esması bu dünyada gösterdikleri cilveleriyle bir âlem-i bekayı bilbedahe iktiza ettiklerinden yine âhiretin vücuduna delâletiyle; ve her sene baharda rûy-i zeminde ayakta duran hadd ü hesaba gelmez ölmüş ağaçların cenazelerini “Emr-i kün feyekûn” ile ihya edip ba’sü ba’de’l-mevte mazhar eden ve haşir ve neşrin yüz binler numunesi olarak nebatat taifelerinden ve hayvanat milletlerinden üç yüz bin nevleri haşir ve neşreden hadsiz bir kudret-i ezeliye ve hesapsız ve israfsız bir hikmet-i ebediye ve rızka muhtaç bütün zîruhları kemal-i şefkatle gayet hârika bir tarzda iaşe ettiren ve her baharda az bir zamanda hadd ü hesaba gelmez enva-ı ziynet ve mehasini gösteren bir rahmet-i bâkiye ve bir inayet-i daime, bilbedahe âhiretin vücudunu istilzam ile ve şu kâinatın en mükemmel meyvesi ve Hâlık-ı kâinat’ın en sevdiği masnuu ve kâinatın mevcudatıyla en ziyade alâkadar olan insandaki şedit, sarsılmaz, daimî olan “aşk-ı beka” ve “şevk-i ebediyet” ve “âmâl-i sermediyet” bilbedahe işareti ve delâletiyle, bu âlem-i fâniden sonra bir âlem-i bâki ve bir dâr-ı âhiret ve bir dâr-ı saadet bulunduğunu o derece kat’î bir surette ispat ederler ki: Dünyanın vücudu kadar, bilbedahe âhiretin vücudunu kabul etmeyi istilzam ederler (Hâşiye).

Madem Kur’an-ı Hakîm’in bize verdiği en mühim bir ders, iman-ı bi’l-âhirettir ve o iman da bu derece kuvvetlidir ve o imanda öyle bir rica ve bir teselli var ki yüz bin ihtiyarlık bir tek şahsa gelse bu imandan gelen teselli mukabil gelebilir. Biz ihtiyarlar “Elhamdülillahi alâ kemali’l-iman” deyip ihtiyarlığımıza sevinmeliyiz.

---

Dokuzuncu Söz ⇐ | Sözler | ⇒ On Birinci Söz

---

Said Nursî