Fjala e Njëmbëdhjetë
بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
وَالشَّمْسِ وَضُحٰيهَا ❀ وَالْقَمَرِ اِذَا تَلٰيهَا ❀ وَالنَّـهَارِ اِذَا جَلّٰيهَا ❀ وَالَّيْلِ اِذَا يَغْشٰيهَا ❀ وَالسَّمَٓاءِ وَمَا بَنٰيهَا ❀ وَالْاَرْضِ وَمَا طَحٰيهَا ❀ وَنَفْسٍ وَمَا سَوّٰيهَا ❀ اِلخ
Me Emrin e All-llahut, i Gjithëmëshirshmi, Mëshirëploti.
“(Betohem) Për diellin dhe shkëlqimin e tij! Për hënën kur e ndjek atë! Për ditën kur shfaq ndriçimin (e diellit)! Për natën kur e fsheh atë (diellin)! Për qiellin dhe për Atë i Cili e ndërtoi! Për tokën dhe për Atë i Cili e shtriu atë! Për nefsin (njeriun ose shpirtin) dhe për Atë, i Cili e përsosi në përmasa...”([1])
Vëlla! Në qoftë se ti dëshiron të kuptosh diçka rreth talismanit të urtësisë së botës dhe rreth enigmës së krijimit të njeriut dhe misterit të realitetit të faljeve të urdhëruara, atëherë merre parasysh së bashku me nefsin tim këtë krahasim të shkurtër.
Njëherë ndodhej një mbret. Ai kishte thesare të shumtë që përfshinin të gjitha llojet e diamanteve, smeraldeve dhe xhevahireve. Përveç këtyre, ai kishte edhe thesare të tjera të çuditshme të fshehura. Ai kishte aftësi të jashtëzakonshme në arte të mahnitshme, njohuri gjithëpërfshirëse në shkenca të çuditshme të panumërta dhe ishte shumë i ditur në degë të pafundme të njohjes së mrekullueshme.
Tani, si çdo pronar bukurie e plotësimi, ai dëshiron të shohë e të shfaqë bukurinë e tij dhe përplotësinë; Ai mbret i lavdishëm, gjithashtu, dëshiroi të hapë një ekspozitë të madhe me qëllim që të nxjerrë në pah dhe të shfaqë përpara shikimit të njerëzve madhështinë e sundimit të tij, pasurinë e tij vezulluese, çudirat e artit të Tij, dhe mrekullitë e njohurisë së tij. Dhe gjithashtu që ai të mund ta shikonte bukurinë dhe plotësimin e tij shpirtëror në dy aspekte:
Aspekti i parë: Që Ai Vetë t’i shikonte objektet e ekspozuara me syrin e Tij të mprehtë.
Aspekti i dytë: Dhe që Ai të mund t’i shikojë ato nëpërmjet shikimit të të tjerëve.
Me këtë urtësi, mbreti nisi të ndërtojë një pallat të gjërë e madhështor. Ai e ndau në apartamente e banesa të madhërishme, e stolisi me çdo llojë xhevahiri prej thesareve të tij dhe me vetë Dorën e Tij plot art e zbukuroi me aktet më të bukura të urtësisë së Tij, dhe e stolisi me veprat e mrekullueshme të njohurisë së tij. Atëherë pasi e plotësoi atë, Ai vuri në pallat tryeza të gjëra që përfshinin më të shijshmin e çdo lloji ushqimi dhe çdo lloji mirësie. Ai caktoi një tryezë të përshtatshme për çdo grup, dhe me të përgatiti një gosti të shkëlqyeshme të përgjithshme duke nxjerrë në pah bujarinë, artin dhe zemërgjërësinë e pashembullt, sikur çdo tryezë ishte mbushur me qindra arte të holla e gjurmë të tyre. Sipër tyre Ai kishte vendosur mirësi shumë të vyera të panumërta. Atëherë ai u bëri ftesë njerëzve të Tij dhe vartësve nga të gjitha viset e tokës së tij për t’i gostitur e për të parë shfaqjen.
Më vonë mbreti caktoi një komandant suprem si mësues e instruktor për t’u bërë të njohur urtësinë në pallat dhe kuptimet e përmbajtjeve të tij; që t’u përshkruante njerëzve madhështinë e Ndërtuesit të pallatit dhe të Mjeshtrit të tij; që t’u bëjë atyre të njohur sekretet e zbukurimeve të pallatit, t’u mësonte atyre se çfarë artesh tregohen brenda tij, që t’u shpjegojë atyre që futen në pallat se çfarë tregojnë plotësimet dhe në çfarë mënyre e shprehin ato madhështinë e Pronarit të pallatit dhe plotësimet e Tij, dhe që t’i njoftojë ata për sjellje korrekte gjatë qëndrimit dhe shëtitjeve në të, që t’u shpjegojë atyre ceremonitë zyrtare të mbretit; dhe u sqaroi etikat që duhet të kenë e të sillen në përputhje me çfarë e kënaq Mbretin, i Cili nuk shihet veçse nga prapa perdes.
Ky mësues e instruktor kishte nga një asistent në çdo zonë të pallatit, ndërsa ai vetë qëndronte në sferën më të gjërë midis studentëve të tij, duke bërë njoftimet e mëposhtme për të gjithë spektatorët. Ai u tha atyre:
“O njerëz! Mbreti ynë i Cili është Pronari i këtij pallati, dëshiron ta bëjë Vetveten të njohur tek ju nëpërmjet bërjes së këtij pallati dhe shfaqjes së këtyre gjërave, prandaj njiheni Atë dhe përpiquni të njiheni mirë me Të. Ai dëshiron ta bëjë Vetveten të dashur tek ju me këto zbukurime; edhe ju bëjeni veten tuaj të dashur tek Ai duke admiruar veprat e Tij dhe duke vlerësuar artin e Tij. Gjithashtu, Ai e shfaq dashurinë e Tij për ju përmes këtyre mirësive që ju i shihni; edhe ju duajeni Atë gjithashtu duke iu bindur Atij. Dhe Ai e shfaq mëshirën e Tij dhe mirësinë për ju nëpërmjet këtyre të mirave dhe dhuratave të cilat shikohen. Kështu, edhe ju shfaqeni respektin tuaj për të përmes falënderimeve. Dhe Ai dëshiron ta shfaqë bukurinë e Tij shpirtërore të jashtëzakonshme për ju nëpërmjet këtyre veprave të plotësimit të Tij. Atëherë, edhe ju tregoni interesimin tuaj të madh për ta shikuar Atë dhe për të fituar kënaqësinë e Tij. Dhe nëpërmjet vënies së një vule të veçantë, një stampe të posaçme dhe një vule personale të paimitueshme mbi secilën nga këto vepra të zbukuruara arti që ju i shihni, Ai dëshiron të tregojë se gjithçka i përket Atij, dhe është vepër e Dorës së Tij dhe se Ai është mbreti i Vetëm në sundim e pavarësi. Edhe ju gjithashtu njiheni se Ai është Një dhe i Vetëm, është i Pashoq, pa përngjasues e pakrahasues dhe pranojeni se Ai është i Tillë” Ky mësues i madh u foli spektatorëve të pranishëm brenda pallatit edhe fjalë të tjera të ngjashme me këto, të cilat i përshtateshin pozitës së mbretit, madhështisë së Tij dhe bamirësisë së Tij.
Pastaj njerëzit që kishin hyrë në pallat u ndanë në dy grupe:
Grupi i parë: Meqenëse këta e njohën vetveten, qenë me mend, dhe zemrat e tyre ishin të pastërta e të qeta, kur shikuan çudirat brenda pallatit, ata deklaruan duke thënë: “Këtu lëvizin gjëra të mëdha.” Ata kuptuan se tek ato nuk kishte asgjë kot, ato nuk ishin lojra e as lodra fëmijësh. Kështu ata ishin kureshtarë, dhe ndërsa po habiteshin, ata filluan të thonin: “Dua të di ku fshihet zgjidhja e enigmës së pallatit, dhe cila është urtësia e saj që kemi parë e po shohim?” Ata, papritmas, dëgjuan fjalimin e mësuesit njohës dhe sqarimet e tij të mahnitshme dhe kuptuan se çelësat e të gjitha mistereve dhe zgjidhja e të gjitha enigmave ishin me të. Atëherë, ata iu afruan atij dhe i thanë: “Paqja qoftë mbi ty o mësues! Sigurisht një pallat luksoz i tillë domosdoshmërisht kërkon të ketë një mësues të vërtetë e të përpiktë si ty. Të lutem na trego nga ajo çfarë të ka mësuar Mbreti ynë”.
Para së gjithash, mësuesi u përsëriti ligjëratën që u përmend më parë. Ata e dëgjuan me vëmendje, e pranuan atë dhe përfituan shumë prej saj. Ata vepruan ashtu siç dëshironte mbreti. Dhe për shkak se mbreti ishte i kënaqur nga sjellja dhe qëndrimet e tyre të hijshme, Ai u bëri ftesë për tek një pallat tjetër, i veçantë, i lartë e i papërshkrueshëm. Dhe Ai u dha atyre një mirësi e një lumturi të përhershme në një mënyrë që i përshtatej një Mbretit Bujar, dhe i nderoi ata në një mënyrë që i përshtatej pallatit të tij madhështor përshkak se ishin mirëbërës për bindjen ndaj urdhrave të Mbretit, u dha atyre një lumturi të përjetshme.
Grupi i dytë, për shkak se mendjet e tyre ishin të prishura dhe zemrat e tyre ishin të shuara, kur hynë në pallat, u shpartalluan nga nefsi i tyre urdhërues për të liga dhe nuk i dhanë rëndësi asgjëje veçse ushqimeve të shijshme; ata i mbyllën sytë e tyre ndaj të gjitha atyre mirësive dhe bllokuan veshët e tyre ndaj udhëzimit të atij mësuesi të vërtetë dhe ndaj këshillave e paralajmërimeve të studentëve të tij. Ata e ngopën vetveten si kafshë dhe pastaj u zhytën në gjumin e pakujdesisë. Ata pinë elikziret të cilat ishin përgatitur për disa çështje të tjera dhe që nuk duhet të ishin harxhuar. Ata pinë ato gjëra që nuk u lejohej, u dehën dhe nisën të bërtasin aq me zë të lartë saqë shkaktuan trazira dhe shqetësuan mysafirët spektatorë. Ata u treguan të pasjellshëm ndaj rregullave të Krijuesit të Gjithëlavdishëm. Kështu, ushtarët e Pronarit të pallatit i arrestuan ata dhe i futën në një burg që u përshtatej njerëzve të tillë harbutë.
O shok, që po e dëgjon këtë tregim bashkë me mua! Natyrisht ti e ke kuptuar se; Sundimtari i Gjithëlavdishëm e ndërtoi këtë pallat për qëllimet e lartëpërmendura. Arritja e këtyre qëllimeve varet nga dy gjëra:
E para: Ekzistenca e mësuesit të cilin ne e shikuam, edhe fjalimin e të cilit ne e dëgjuam. Sepse po të mos ishte ai, të gjitha këto qëllime do të ishin kot. Sepse në qoftë se një libër i pakuptueshëm nuk do të kishte mësues, atëherë ai do të përbëhej nga fletë të pakuptimta.
E dyta: Është dëgjimi i fjalëve të atij mësimi nga ana e njerëzve dhe pranimi i tyre. Domethënë, ekzistenca e mësuesit është shkaku i ekzistencës së pallatit dhe dëgjimi i tij nga ana e njerëzve është shkaku i vazhdimësisë së ekzistencës së pallatit. Atëherë mund të thuhet se, po të mos ishte ky mësues, Mbreti i Gjithëlavdishëm nuk do ta krijonte pallatin. Dhe përsëri mund të thuhet se kur njerëzit nuk i kushtojnë vëmendje këshillave dhe porosive të mësuesit, sigurisht pallati do të shndërrohej e ndryshohej.
O shok! Tregimi mbaron këtu. Në qoftë se e ke kapur kuptimin e krahasimit, eja dhe shihe realitetin ballë për ballë:
Ai pallat është kjo botë, që i është vënë si çati ky qiell i ndriçuar me yje të buzëqeshur, dhe e shtruar me këtë dysheme të zbukuruar me lule të shumëllojshme nga lindja në perëndim. Sa për mbretin, Ai është Monarku i parapërjetësisë dhe i paspërjetësisë, i Shenjtëruari i Vetëm, të Cilit i japin lavdërime e shenjtërime të gjitha gjërat në shtatë qiejt e në tokë, secila me gjuhën e saj të veçantë. Ai është një Mbret i plotëfuqishëm, i tillë i Cili krijoi qiejt dhe tokën në gjashtë ditë, dhe pastaj u vendos në Fron. Zoti i fuqisë dhe i madhështisë, i Cili i kthen natën e ditën si dy shirita, njëri i bardhë e tjetri i zi, njëri pas tjetrit, është Ai i Cili i shkruan shenjat në faqen e kozmosit, dhe dielli, hëna dhe yjet janë të nënshtruar ndaj urdhrit të Tij.
Sa për apartamentet e atij pallati, ato janë tetëmbëdhjetëmijë botët, ku secila nga ato është vendosur në rregull dhe është zbukuruar në një mënyrë që i shkon asaj. Sa për artet e çuditshme që ju patë në pallat, ato janë mrekullitë e Fuqisë Hyjnore që ju i shihni në këtë botë, dhe ushqimet që i patë në pallat janë shenjat e frutave të mrekullueshme të Mëshirës Hyjnore në këtë botë, veçanërisht në verë, dhe sidomos në kopshtet e Barlas (një fshat që ndodhet në vilajetin e Spartës në jugperëndim të Turqisë, ku ustadh Said Nursi u dërgua në mërgim në vitin 1926), kuzhina dhe soba e këtij pallati është sipërfaqja e tokës, dhe toka e cila ka zjarr në zemrën e saj.
Ndërsa xhevahiret e thesareve të fshehura që ti i shikove në këtë krahasim në realitetet janë shembujt e manifestimeve të Emrave të shenjtë Hyjnorë. Qëndisjet dhe skalitjet dhe shenjat e qëndisjeve, që ne i pamë në këtë krahasim, janë këto krijesa të stolisura të botës dhe janë qëndisje harmonike të Penës së Fuqisë Hyjnore të cilat e zbukurojnë këtë botë dhe tregojnë Emrat e të Githëfuqishmit të Lavdishëm.
Sa për urdhëruesin, ai është mësuesi ynë Muhammedi Alejhis- salatu Ves-selam. Ndihmësit e tij janë profetët e tjerë, paqja dhe bekimi i Zotit qofshin mbi ta, ndërsa studentët e tij janë evlijatë dhe dijetarët e pastër. Sa për shërbëtorët e Sundimtarit në pallat, ata tregojnë e aludojnë për Engjëjt në këtë botë. Ndërsa të gjithë mysafirët e ftuar në atë banket, në këtë bujtinë të dynjasë janë njerëzit, xhindet dhe kafshët të cilat i shërbejnë njeriut.
Ve o iki fırka ise burada birisi ehl-i imandır ki kitab-ı kâinatın âyâtının müfessiri olan Kur’an-ı Hakîm’in şakirdleridir. Diğer güruh ise ehl-i küfür ve tuğyandır ki nefis ve şeytana tabi olup yalnız hayat-ı dünyeviyeyi tanıyan, hayvan gibi belki daha aşağı; sağır, dilsiz, dâllîn güruhudur.
Birinci kafile olan süeda ve ebrar ise zülcenaheyn olan üstadı dinlediler. O üstad hem abddir, ubudiyet noktasında Rabb’ini tavsif ve tarif eder ki Cenab-ı Hakk’ın dergâhında ümmetinin elçisi hükmündedir. Hem resuldür, risalet noktasında Rabb’inin ahkâmını Kur’an vasıtasıyla cin ve inse tebliğ eder.
Şu bahtiyar cemaat, o resulü dinleyip Kur’an’a kulak verdiler. Kendilerini, enva-ı ibadatın fihristesi olan namaz ile birçok makamat-ı âliye içinde çok latîf vazifelerle telebbüs etmiş gördüler.
Evet, namazın mütenevvi ezkâr ve harekâtıyla işaret ettiği vezaifi, makamatı mufassalan gördüler. Şöyle ki:
Evvelen: Âsâra bakıp gaibane muamele suretinde, saltanat-ı rububiyetin mehasinine temaşager makamında kendilerini gördüklerinden tekbir ve tesbih vazifesini eda edip “Allahu ekber” dediler.
Sâniyen: Esma-i kudsiye-i İlahiyenin cilveleri olan bedayi’ine ve parlak eserlerine dellâllık makamında görünmekle “Sübhanallah, Velhamdülillah” diyerek takdis ve tahmid vazifesini îfa ettiler.
Sâlisen: Rahmet-i İlahiyenin hazinelerinde iddihar edilen nimetlerini zâhir ve bâtın duygularla tadıp anlamak makamında, şükür ve sena vazifesini edaya başladılar.
Râbian: Esma-i İlahiyenin definelerindeki cevherleri, manevî cihazat mizanlarıyla tartıp bilmek makamında, tenzih ve medih vazifesine başladılar.
Hâmisen: Mistar-ı kader üstünde kalem-i kudretiyle yazılan mektubat-ı Rabbaniyeyi mütalaa makamında, tefekkür ve istihsan vazifesine başladılar.
Sâdisen: Eşyanın yaratılışında ve masnuatın sanatındaki latîf incelik ve nâzenin güzellikleri temaşa ile tenzih makamında Fâtır-ı Zülcelal, Sâni’-i Zülcemal’lerine muhabbet ve iştiyak vazifesine girdiler.
Demek, kâinata ve âsâra bakıp gaibane muamele-i ubudiyetle mezkûr makamatta mezkûr vezaifi eda ettikten sonra Sâni’-i Hakîm’in dahi muamelesine ve ef’aline bakmak derecesine çıktılar ki hazırane bir muamele suretinde evvela Hâlık-ı Zülcelal’in kendi sanatının mu’cizeleriyle kendini zîşuura tanıttırmasına karşı hayret içinde bir marifet ile mukabele ederek سُبْحَانَكَ مَا عَرَفْنَاكَ حَقَّ مَعْرِفَتِكَ dediler. “Senin tarif edicilerin bütün masnuatındaki mu’cizelerindir.”
Sonra o Rahman’ın kendi rahmetinin güzel meyveleriyle kendini sevdirmesine karşı, muhabbet ve aşk ile mukabele edip
اِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ اِيَّاكَ نَسْتَع۪ينُ dediler.
Sonra o Mün’im-i Hakiki’nin tatlı nimetleriyle terahhum ve şefkatini göstermesine karşı şükür ve hamd ile mukabele ettiler, dediler:
سُبْحَانَكَ وَبِحَمْدِكَ “Senin hak şükrünü nasıl eda edebiliriz? Sen öyle şükre lâyık bir meşkûrsun ki bütün kâinata serilmiş bütün ihsanatın açık lisan-ı halleri, şükür ve senanızı okuyorlar. Hem âlem çarşısında dizilmiş ve zeminin yüzüne serpilmiş bütün nimetlerin ilanatıyla hamd ve medhinizi bildiriyorlar. Hem rahmet ve nimetin manzum meyveleri ve mevzun yemişleri, senin cûd ve keremine şehadet etmekle senin şükrünü enzar-ı mahlukat önünde îfa ederler.”
Sonra şu kâinatın yüzlerinde değişen mevcudat âyinelerinde cemal ve celal ve kemal ve kibriyasının izharına karşı اَللّٰهُ اَكْبَرُ deyip tazim içinde bir aczle rükûya gidip mahviyet içinde bir muhabbet ve hayretle secde edip mukabele ettiler.
Sonra o Ganiyy-i Mutlak’ın servetinin çokluğunu ve rahmetinin genişliğini göstermesine karşı fakr u hâcetlerini izhar edip, dua edip istemekle mukabele edip وَ اِيَّاكَ نَسْتَع۪ينُ dediler.
Sonra o Sâni’-i Zülcelal’in kendi sanatının latîflerini, hârikalarını, antikalarını, sergilerle teşhirgâh-ı enamda neşrine karşı مَا شَاءَ اللّٰهُ deyip takdir ederek “Ne güzel yapılmış!” deyip istihsan ederek
بَارَكَ اللّٰهُ deyip müşahede etmek, آمَنَّا deyip şehadet etmek; “Geliniz, bakınız!” hayran olarak يَّ عَلَى الْفَلَاحِ deyip herkesi şahit tutmakla mukabele ettiler.
Hem o Sultan-ı ezel ve ebed, kâinatın aktarında kendi rububiyetinin saltanatını ilanına ve vahdaniyetinin izharına karşı, tevhid ve tasdik edip سَمِعْنَا وَاَطَعْنَا diyerek itaat ve inkıyad ile mukabele ettiler.
Sonra o Rabbü’l-âlemîn’in uluhiyetinin izharına karşı zaaf içinde aczlerini, ihtiyaç içinde fakrlarını ilandan ibaret olan ubudiyet ile ve ubudiyetin hülâsası olan namaz ile mukabele ettiler.
Daha bunlar gibi gûnagûn ubudiyet vazifeleriyle şu dâr-ı dünya denilen mescid-i kebirinde farîza-i ömürlerini ve vazife-i hayatlarını eda edip ahsen-i takvim suretini aldılar. Bütün mahlukat üstünde bir mertebeye çıktılar ki yümn-ü iman ile emn ü emanet ile mücehhez, emin bir halife-i arz oldular.
Ve şu meydan-ı tecrübe ve şu destgâh-ı imtihandan sonra onların Rabb-i Kerîm’i onları, imanlarına mükâfat olarak saadet-i ebediyeye ve İslâmiyetlerine ücret olarak Dârü’s-selâm’a davet ederek öyle bir ikram etti ve eder ki hiç göz görmemiş ve kulak işitmemiş ve kalb-i beşere hutur etmemiş derecede parlak bir tarzda rahmetine mazhar etti ve onlara ebediyet ve beka verdi. Çünkü ebedî ve sermedî olan bir cemalin seyirci müştakı ve âyinedar âşığı, elbette bâki kalıp ebede gidecektir.
İşte Kur’an şakirdlerinin âkıbetleri böyledir. Cenab-ı Hak bizleri onlardan eylesin, âmin!
Amma füccar ve eşrar olan diğer güruh ise hadd-i büluğ ile şu âlem sarayına girdikleri vakit, bütün vahdaniyetin delillerine karşı küfür ile mukabele edip ve bütün nimetlere karşı küfran ile mukabele ederek ve bütün mevcudatı kıymetsizlikle kâfirane bir ittiham ile tahkir ettiler ve bütün esma-i İlahiyenin tecelliyatına karşı red ve inkâr ile mukabele ettiklerinden, az bir vakitte nihayetsiz bir cinayet işlediler; nihayetsiz bir azaba müstahak oldular. Evet, insana sermaye-i ömür ve cihazat-ı insaniye, mezkûr vezaif için verilmiştir.
Ey sersem nefsim ve ey pür-heves arkadaşım! Âyâ zannediyor musunuz ki vazife-i hayatınız; yalnız terbiye-i medeniye ile güzelce muhafaza-i nefis etmek, ayıp olmasın, batn ve fercin hizmetine mi münhasırdır? Yahut zannediyor musunuz ki hayatınızın makinesinde dercedilen şu nazik letaif ve maneviyat ve şu hassas aza ve âlât ve şu muntazam cevarih ve cihazat ve şu mütecessis havas ve hissiyatın gaye-i yegânesi; şu hayat-ı fâniyede nefs-i rezilenin, hevesat-ı süfliyenin tatmini için istimaline mi münhasırdır? Hâşâ ve kellâ! Belki vücudunuzda şunların yaratılması ve fıtratınızda bunların gaye-i idhali, iki esastır:
Biri: Cenab-ı Mün’im-i Hakiki’nin bütün nimetlerinin her bir çeşitlerini size ihsas ettirip şükrettirmekten ibarettir. Siz de hissedip şükür ve ibadetini etmelisiniz.
İkincisi: Âleme tecelli eden esma-i kudsiye-i İlahiyenin bütün tecelliyatının aksamını, birer birer, size o cihazat vasıtasıyla bildirip tattırmaktır. Siz dahi tatmakla tanıyarak iman getirmelisiniz.
İşte bu iki esas üzerine kemalât-ı insaniye neşv ü nema bulur. Bununla insan, insan olur.
İnsaniyetin cihazatı, hayvan gibi hayat-ı dünyeviyeyi kazanmak için verilmemiş olduğuna şu temsil sırrıyla bak:
Mesela, bir zat bir hizmetçisine yirmi altın verdi, tâ mahsus bir kumaştan kendisine bir kat libas alsın. O hizmetçi gitti, o kumaşın a’lâsından mükemmel bir libas aldı, giydi.
Sonra gördü ki o zat, diğer bir hizmetkârına bin altın verip bir kâğıt içinde bazı şeyler yazılı olarak onun cebine koydu, ticarete gönderdi. Şimdi, her aklı başında olan bilir ki o sermaye, bir kat libas almak için değil. Çünkü evvelki hizmetkâr, yirmi altınla en a’lâ kumaştan bir kat libas almış olduğundan elbette bu bin altın, bir kat libasa sarf edilmez. Şayet bu ikinci hizmetkâr, cebine konulan kâğıdı okumayıp belki evvelki hizmetçiye bakıp, bütün parayı bir dükkâncıya bir kat libas için verip hem o kumaşın en çürüğünden ve arkadaşının libasından elli derece aşağı bir libas alsa, elbette o hâdim nihayet derecede ahmaklık etmiş olacağı için şiddetle tazip ve hiddetle te’dib edilecektir.
Ey nefsim ve ey arkadaşım! Aklınızı başınıza toplayınız. Sermaye-i ömür ve istidad-ı hayatınızı hayvan gibi belki hayvandan çok aşağı bir derecede şu hayat-ı fâniye ve lezzet-i maddiyeye sarf etmeyiniz. Yoksa sermayece en a’lâ hayvandan elli derece yüksek olduğunuz halde en ednasından elli derece aşağı düşersiniz.
Ey gafil nefsim! Senin hayatının gayesini ve hayatının mahiyetini hem hayatının suretini hem hayatının sırr-ı hakikatini hem hayatının kemal-i saadetini bir derece anlamak istersen bak:
Senin hayatının gayelerinin icmali dokuz emirdir:
Birincisi şudur ki: Senin vücudunda konulan duygular terazileriyle rahmet-i İlahiyenin hazinelerinde iddihar edilen nimetleri tartmaktır ve küllî şükretmektir.
İkincisi: Senin fıtratında vaz’edilen cihazatın anahtarlarıyla esma-i kudsiye-i İlahiyenin gizli definelerini açmaktır, Zat-ı Akdes’i o esma ile tanımaktır.
Üçüncüsü: Şu teşhirgâh-ı dünyada, mahlukat nazarında, esma-i İlahiyenin sana taktıkları garib sanatlarını ve latîf cilvelerini bilerek hayatınla teşhir ve izhar etmektir.
Dördüncüsü: Lisan-ı hal ve kālinle Hâlık’ının dergâh-ı rububiyetine ubudiyetini ilan etmektir.
Beşincisi: Nasıl bir asker, padişahından aldığı türlü türlü nişanları, resmî vakitlerde takıp padişahın nazarında görünmekle onun iltifatat-ı âsârını gösterdiği gibi sen dahi esma-i İlahiyenin cilvelerinin sana verdikleri letaif-i insaniye murassaatıyla bilerek süslenip o Şahid-i Ezelî’nin nazar-ı şuhud ve işhadına görünmektir.
Altıncısı: Zevi’l-hayat olanların tezahürat-ı hayatiye denilen, Hâlıklarına tahiyyatları; ve rumuzat-ı hayatiye denilen, Sâni’lerine tesbihatları ve semerat ve gayat-ı hayatiye denilen, Vâhibü’l-hayat’a arz-ı ubudiyetlerini bilerek müşahede etmek, tefekkür ile görüp şehadetle göstermektir.
Yedincisi: Senin hayatına verilen cüz’î ilim ve kudret ve irade gibi sıfat ve hallerinden küçük numunelerini vâhid-i kıyasî ittihaz ile Hâlık-ı Zülcelal’in sıfât-ı mutlakasını ve şuun-u mukaddesesini o ölçüler ile bilmektir. Mesela sen, cüz’î iktidarın ve cüz’î ilmin ve cüz’î iraden ile bu haneyi muntazam yaptığından şu kasr-ı âlemin senin hanenden büyüklüğü derecesinde, şu âlemin ustasını o nisbette Kadîr, Alîm, Hakîm, Müdebbir bilmek lâzımdır.
Sekizincisi: Şu âlemdeki mevcudatın her biri kendine mahsus bir dil ile Hâlık’ının vahdaniyetine ve Sâni’inin rububiyetine dair manevî sözlerini fehmetmektir.
Dokuzuncusu: Acz ve zaafın, fakr ve ihtiyacın ölçüsüyle kudret-i İlahiye ve gına-yı Rabbaniyenin derecat-ı tecelliyatını anlamaktır. Nasıl ki açlığın dereceleri nisbetinde ve ihtiyacın envaı miktarınca, taamın lezzeti ve derecatı ve çeşitleri anlaşılır. Onun gibi sen de nihayetsiz aczin ve fakrınla nihayetsiz kudret ve gına-yı İlahiyenin derecatını fehmetmelisin. İşte senin hayatının gayeleri, icmalen bunlar gibi emirlerdir.
Şimdi kendi hayatının mahiyetine bak ki o mahiyetinin icmali şudur:
Esma-i İlahiyeye ait garaibin fihristesi hem şuun ve sıfât-ı İlahiyenin bir mikyası hem kâinattaki âlemlerin bir mizanı hem bu âlem-i kebirin bir listesi hem şu kâinatın bir haritası hem şu kitab-ı ekberin bir fezlekesi hem kudretin gizli definelerini açacak bir anahtar külçesi hem mevcudata serpilen ve evkata takılan kemalâtının bir ahsen-i takvimidir. İşte mahiyet-i hayatın bunlar gibi emirlerdir.
Şimdi senin hayatının sureti ve tarz-ı vazifesi şudur ki:
Hayatın bir kelime-i mektubedir. Kalem-i kudretle yazılmış hikmet-nüma bir sözdür. Görünüp ve işitilip esma-i hüsnaya delâlet eder. İşte hayatının sureti bu gibi emirlerdir.
Şimdi hayatının sırr-ı hakikati şudur ki:
Tecelli-i ehadiyete, cilve-i samediyete âyineliktir. Yani bütün âleme tecelli eden esmanın nokta-i mihrakıyesi hükmünde bir câmiiyetle Zat-ı Ehad-i Samed’e âyineliktir.
Şimdi hayatının saadet içindeki kemali ise:
Senin hayatının âyinesinde temessül eden Şems-i Ezelî’nin envarını hissedip sevmektir. Zîşuur olarak ona şevk göstermektir. Onun muhabbetiyle kendinden geçmektir. Kalbin göz bebeğinde aks-i nurunu yerleştirmektir. İşte bu sırdandır ki seni a’lâ-yı illiyyîne çıkaran bir hadîs-i kudsînin meal-i şerifi olan
مَنْ نَه گُنْجَمْ دَرْ سَمٰوَاتُ وزَمِينْ ❀ اَزْ عَجَبْ گُنْجَمْ بَقَلْبِ مُوٴْمِنِينْ
denilmiştir.
İşte ey nefsim! Hayatının böyle ulvi gayata müteveccih olduğu ve şöyle kıymetli hazineleri câmi’ olduğu halde, hiç akıl ve insafa lâyık mıdır ki hiç-ender hiç olan muvakkat huzuzat-ı nefsaniyeye, geçici lezaiz-i dünyeviyeye sarf edip zayi edersin? Eğer zayi etmemek istersen, geçen temsil ve hakikate remzeden
وَالشَّمْسِ وَضُحٰيهَا ❀ وَالْقَمَرِ اِذَا تَلٰيهَا ❀ وَالنَّـهَارِ اِذَا جَلّٰيهَا ❀ وَالَّيْلِ اِذَا يَغْشٰيهَا ❀ وَالسَّمَٓاءِ وَمَا بَنٰيهَا ❀ وَالْاَرْضِ وَمَا طَحٰيهَا ❀ وَنَفْسٍ وَمَا سَوّٰيهَا ❀ فَاَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوٰيهَا ❀ قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَكّٰيهَا ❀ وَقَدْخَابَ مَنْ دَسّٰيهَا
suresindeki kasem ve cevab-ı kasemi düşünüp amel et.
اَللّٰهُمَّ صَلِّ وَسَلِّمْ عَلٰى شَمْسِ سَمَاءِ الرِّسَالَةِ وَقَمَرِ بُرْجِ النُّبُوَّةِ وَعَلٰى آلِهِ وَاَصْحَابِهِ نُجُومِ الْهِدَايَةِ وَارْحَمْنَا وَارْحَمِ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ آمِينْ آمِينْ آمِينْ
- ↑ Kur’an, 91:1-7