Fjala e Njëzet e tre

KJO FJALË PËRBËHET NGA DY KAPITUJ

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ

لَقَد۟ خَلَق۟نَا ال۟اِن۟سَانَ فٖٓى اَح۟سَنِ تَق۟وٖيمٍ ۝ ثُمَّ رَدَد۟نَاهُ اَس۟فَلَ سَافِلٖينَ ۝ اِلَّا الَّذٖينَ اٰمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ

“Vërtet që Ne e krijuam njeriun në ndërtimin, modelin më të bukur. Pastaj ne e ulëm atë mu në fund të fundit. Përveç atyre të cilët besojnë dhe punojnë mirësi e drejtësi”. (Kur’an, 95:4-6)

KAPITULLI I PARË

Do të sparojmë në pesë pika, vetëm pesë nga mijëra vlerat e virtyteve të besimit.

PIKA E PARË:

Njeriu nëpërmjet dritës së besimit ngjitet në shkallën më të lartë dhe fiton një vlerë të denjë për parajsë. Kurse nëpërmjet errësirës së mosbesimit ai zbret në shkallën më të ulët duke rënë në një pozitë që i shkon përshtat vetëm ferrit; kjo për arsye se besimi është lidhje me Krijuesin e Gjithëlavdishëm. Kështu njeriu fiton një vlerë shumë të madhe në sajë të Mjeshtërisë Hyjnore dhe të skalitjeve të Emrave Hyjnorë që shfaqen tek ai përmes besimit. Mosbesimi e këput këtë lidhje dhe, si rrjedhojë, arti Hyjnor fshihet. Atëherë vlera e njeriut do të gjente shprehje vetëm në botën materiale dhe meqenëse në materie rrjedh një jetë e shkurtër, kalimtare e shtazore, domethënia dhe brendia e këtyre vlerave do të degjenerohej në pothuajse asgjë.

Këtë mister do ta sqarojmë nëpërmjet një krahasimi.

Për shembull: Nëse do të marrim parasysh artet e njeriut, vlera e materialeve të përdorura dhe vlera e artit në punimin e tyre janë krejtësisht të ndryshme. Ndonjëherë ato janë të barabarta; në disa raste materiali është më i çmueshëm; nganjëherë ndodh që një vlerë arti prej pesë monedhash ari të gjendet në materiale si hekuri i cili vlen pesë qindarka dhe në raste të tjera ndonjë vepër antike arti mund të vlejë miliona, ndërkohë që materiali prej të cilit përbëhet nuk kap vlerën e pesë qindarkave.

Atëherë, në qoftë se një vepër antike e tillë arti, një punë e një mjeshtri të përkryer e virtuoz të kohëve të lashta, do të ekspozohej në një treg antikash dhe të bëhej e njohur duke përmendur piktorin dhe artin e tij, pa dyshim ajo mund të shitej me miliona dollarë. Ndërsa po të dërgohej ajo vepër arti për t’u ekspozuar tek një tregtar hedhurinash industriale apo kovaçhane, ndoshta askush nuk do të shkonte për ta blerë, ose çmimi me të cilin do të vleresohej do të ishte i barabartë me vlerën e saj materiale, pra jo më tepër se pesë qindarkat e metalit në të cilin vepra do të ishte punuar.

Kështu pra, njeriu është një vepër antike e përkryer arti, i punuar nga Krijuesi i Gjithëditur. Ai është mrekullia më e hijshme dhe e hollë e të Plotfuqishmit, i Cili e krijoi që t’i shfaqë tek ai të gjithë Emrat e Tij së bashku me mbishkrimet dhe skalitjet e tyre në formën e një modeli të zvogëluar të universit.

Në qoftë se drita e besimit do të futej në qënien e njeriut, atëherë të gjitha skalitjet kuptimplote tek ai do të mund të lexoheshin me atë dritë. Pasi ai që e ndien pulsin e besimit nëpërmjet kësaj lidhjeje, i lexon me vetëdije ato duke i bërë edhe të tjerët që t’i lexojnë. Kjo do të thotë se arti Hyjnor tek njeriu bëhet i dukshëm nëpërmjet kuptimit të të vërtetave si: “Unë jam krijesa dhe produkti i Krijuesit të Gjithëlavdishëm. Shikoni se si shfaqet tek unë mëshira dhe bujaria e Tij.” Me fjalë të tjera, besimi i cili përbëhet nga të qënit i lidhur me Krijuesin, bën të qartë të gjithë artin Hyjnor tek njeriu dhe me këtë përcaktohet vlera e njeriut e cila është në harmoni me atë art dhe me shkëlqimin e asaj pasqyre të Krijuesit Absolut. Nga ky këndvështrim, ky njeri i parëndësishëm shndërrohet duke zënë vendin më të lartë midis krijesave; duke u bërë i denjë për të marrë mesazhet Hyjnore dhe të arrijë nderin e të qënit mysafir i parajsës.

Ndërsa në qoftë se hyn mosbesimi tek qënia e njeriut, që do të thotë prishje e marrëdhënieve me Krijuesin, atëherë të gjitha mbishkrimet kuptimplote të Emrave Hyjnorë do të zhyteshin në errësirë dhe nuk do të mund të lexoheshin, sepse po të harrohet Krijuesi, atëherë aftësitë shpirtërore që e perceptojnë Atë dhe që janë të orientuara drejt Tij, nuk do të kuptoheshin, madje ato do të përmbyseshin. Shumica e atyre arteve sublime dhe skalitjeve të bukura kuptimplote do të fshiheshin dhe pjesa tjetër, domethënë ato që mund të kapen me sy, do t’u atribuoheshin shkaqeve të rëndomta, natyrës dhe rastësisë duke u zhvlerësuar kështu krejtësisht. Në një kohë kur secila nga ato është një diamant brilant, ajo do të bëhej si një copë qelqi që vishet dhe që i ka humbur shkëlqimi. Kështu, rëndësia e tij do të kufizohej vetëm tek qënia fizike e shtazore. Ashtu siç thamë, qëllimi dhe rezultati i qënies së tij fizike apo materiale është vetëm kalimi i një jete të shkurtër e të pjesshme, të cilën njeriu e jeton si më i pafuqishmi, më nevojtari dhe më i dëshpëruari nga të gjitha krijesat. Pastaj ai kalbet e mbaron. Shiko pra se si mosbesimi e shkatërron natyrën njerëzore dhe si e transformon atë nga diamanti në qymyr.

PIKA E DYTË:

Besimi është drita që e ndriçon njeriun dhe që ia bën të lexueshme e të qarta të gjitha mesazhet e Krijuesit të cilat janë skalitur tek ai; në të njëjtën kohë besimi ndriçon universin si dhe shpëton të kaluarën dhe të ardhmen nga errësira. Këtë mister do ta sqarojmë me një krahasim që lidhet me një mister të vërsetit Kur’anor:

اَللّٰهُ وَلِىُّ الَّذٖينَ اٰمَنُوا يُخ۟رِجُهُم۟ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ

“Zoti është Mbrojtësi i atyre që besojnë; Ai i nxjerr ata nga errësira në dritë”().

Krahasimi është si më poshtë:

Unë pashë në atë vizion një urë madhështore të ngritur në dy male të lartë e të vendosur përballë njëri tjetrit... Nën urë ndodhej një luginë shumë e thellë... Unë ndodhesha përmbi urë. Një errësirë e dendur kishte mbuluar të gjitha anët e dynjanë. Hodha vështrimin nga ana e djathtë, por ç’të shohësh, një varr i madh gjendej në atë terr të pafund. Kështu m’u përfytyrua. Më vonë kur ktheva shikimin nga ana e majtë, sikur pashë se po përgatiteshin stuhi të tërbuara dhe fatkeqësi të grumbulluara midis dallgëve të lemerishme të asaj errësire. Kur vështrova poshtë urës përfytyrova se pashë një humnerë të thellë. Me vete kisha një elektrik dore, drita e të cilit u zbeh përballë atij terri të tmerrshëm.

Megjithatë unë e përdora dhe munda të shoh paksa me dritën e tij të zbehët. Por një situatë më e llahtarshme u shfaq për mua. U dukën aq shumë kuçedra e kafshë grabitqare rreth e rrotull dhe mbi urë, saqë unë bërtita me të madhe: “Ah sikur mos ta kisha këtë fener dore dhe mos t’i kisha parë këto gjëra të çuditshme!” Nga cilado anë që e ktheja atë fener merrja të njëjtat frikësime. Ndërkohë thashë “ah, medet! Ky fener më solli shumë telashe.” Atëherë me zemërim e flaka përtokë. Ndërsa po e copëtoja, errësira befas u largua, në një mënyrë sikur unë të kisha ngritur çelësin e një llambe gjigante të tillë sa rrezet e saj ndriçonin të gjithë botën! Tashmë çdo anë ishte mbushur me dritën e llampës e cila tregonte gjithçka ashtu siç ishte në realitet.

Atëherë pashë se ura që më ishte shfaqur, ishte një rrugë që kalonte përmes një fushe të sistemuar; kuptova qartë se varret e mëdha që kisha parë në anën e djathtë, nga maja gjer në fund, ishin vetëm kopshte të blerta e të bukura që ngjallnin qetësi e kënaqësi shpitërore; se ato ishin vende shërbimi e kuvendimi, për të përmendur e për ta adhuruar Zotin xh.sh., dhe të gjitha këto realizoheshin nën drejtimin e njerëzve dritëdhënës. Sa për humnerat dhe trazirat në të majtën time të cilat i kisha përfytyruar të tërbuara e të stuhishme, tani i shoh se ato ishin vende gostie, argëtimi, vende shëtitjeje dhe kënaqësie përtej maleve dhe ishin të këndshme e të zbukuruara; ndërsa krijesat që i përfytyroja të llahtarshme, tani i pashë se ishin kafshë të buta si deve, buaj, dele e dhi. Atëherë duke deklaruar:

اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ عَلٰى نُورِ الْاٖيمَانِ

“I lavdëruar eshtë All-llahu për dritën e besimit”

Unë recitova ajetin Kur’anor:

اَللّٰهُ وَلِىُّ الَّذٖينَ اٰمَنُوا يُخ۟رِجُهُم۟ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ

“Zoti është mbrojtësi i atyre që besojnë; Ai i nxjerr ata nga errësira në dritë.”

Dhe u zgjova nga ajo gjendje.

Malet ishin fillimi dhe mbarimi i jetës: Domethënë kjo botë dhe bota e ndërmjetme (Berzah). Ura ishte rruga e jetës; ana e djathtë ishte koha e kaluar, ndërsa ana e majtë ishte e ardhmja. Feneri i dorës ishte krenaria egoiste njerëzore e cila nuk i bindet urdhëresave Hyjnore, por veçse njohurisë apo diturisë vetiake; është ajo njohuri e mangët që të çon drejt humbjes, që i ngjason varrit të madh në terrin e pafund. Kjo ego e cila krijimin e gjithësisë ia atribuon rastësisë, duke qenë vetëdashëse, ajo mbeshtetej në atë që njeh, që arrin të perceptojë me pesë shqisat dhe nuk i kushton vëmendje shpalljes qiellore. Gjërat që m’u përfytyruan si përbindësha e kuçedra ishin ngjarjet dhe krijesat e habitshme të botës.

Prandaj ai që mbështetet tek egoja e tij, ai që bie në errësirën e shkujdesjes dhe provohet me terrin e rrugës së shtrembër, i ngjason gjendjes sime të parë në vizion, njeriut me fenerin e dobët që, për shkak të rrugës së gabuar dhe të njohurive të mangëta e shikoi të shkuarën në formën e një varri të madh në mes të errësirës së mosekzistencës dhe të ardhmen si një vend të frikshëm vetmie plot furtuna duke ia atribuuar rastësisë së verbër. Ajo ego i përfytyroi përbindësha e kuçedra ndodhitë dhe qëniet në një kohë kur secila prej tyre ishte nëpunës i nënshtruar i Zotit të Gjithëditur e të Gjithëmëshirshëm. Një njeri i tillë sikur vërteton kuptimin e vërsetit:

وَالَّذٖينَ كَفَرُٓوا اَو۟لِيَٓاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخ۟رِجُونَهُم۟ مِنَ النُّورِ اِلَى الظُّلُمَاتِ

“Ata që mohojnë besimin, mbrojtësit e tyre janë të ligët; ata i nxjerrin nga drita në errësirë” (Kur’an:2:257)

Mirëpo, në qoftë se një njeriu të tillë i vjen udhëzimi Hyjnor, në qoftë se besimi hyn në zemrën e tij, në rast se tirania e egos mbi shpirtin të tij copëtohet dhe i kushton vëmendje librit të Zotit, ai do t’i ngjasote gjendjes sime të dytë të vizionit. Atëherë gjithësia, papritmas, do të merrte formën edhe ngjyrën e dritës dhe do të mbushet me dritën Hyjnore. Dhe bota do të recitojë vërsetin:

اَللّٰهُ نُورُ السَّمٰوَاتِ وَال۟اَر۟ضِ All-llahu është drita e qiejve dhe e tokës”()

Atëherë ai do të shikojë me sytë e zemrës se e shkuara nuk është varr i madh, por një vend paqeje e prehjeje për shpirtërat e pastër që kanë jetuar në çdo shekull, duke mbushur detyrat e tyre të adhurimit nën udhëheqjen e profetit ose të evlijave, thërrasin اللَّهُ أَكْبَرُ "Zoti është më i madhi", dhe kalojnë në të ardhmen duke fluturuar lart për tek vendbanimet e larta.

Kur kthen shikimin nga e majta, nëpërmjet dritës së besimit, dallon nga një largësi e madhe vende argëtimi e pallate lumturie në kopshtet e parajsës që qëndrojnë përtej përmbysjeve dhe revolucioneve të mëdha të së tashmes dhe të së ardhmes. Ai e di se stuhitë, tërmetet dhe sëmundjet ngjitëse që të gjitha janë nëpunës të bindur që i nënshtrohen vullnetit të Zotit. Gjithashtu ngjarje të tilla si shiu dhe stuhitë pranverore, në dukje të ashpra, i sheh, në kuptim, si shkaqe të shumë dhuratave të bukura. Ai madje do ta shikojë vdekjen si një fillim për jetën e përhershme dhe varrin do ta shohë si derën e lumturisë së përhershme. Ju mund të bëni krahasime në më shumë aspekte për veten tuaj. Përdoreni realitetin për krahasimin.

PIKA E TRETË:

Besimi është edhe dritë edhe forcë. Po, njeriu që arrin një besim të vërtetë mund të sfidojë gjithë universin dhe është i shpëtuar nga të gjitha trysnitë e ndodhive duke qenë i mbështetur në forcën e besimit. Duke thënë: "Unë e kam mbështetur besimin tim tek Zoti.", ai me siguri të plotë, udhëton në anijen e jetës përmes dallgëve të trazuara të ngjarjeve. Ai të gjitha peshat e tij i lë në dorën e Fuqisë së vetme Absolute. Udhëton përmes botës me qetësi mendore dhe shpirtërore. Pastaj bën pushim në botën e ndërmjetme (Berzah) dhe më vonë mund të fluturojë më lart në parajsë me qëllim që të hyjë në lumturinë e përhershme. Nga ana tjetër, në qoftë se ai nuk mbështetet tek Zoti, jo vetëm që nuk mund të flutu- rojë për në parajsë, por përkundrazi, peshat e botës do ta tërhiqnin poshtë duke e zbritur në nivellin më të ulët.

Prandaj, besimi bën të domosdoshëm vërtetimin e Njësisë së Zotit; Njësia të çon në nënshtrim dhe në përulësi ndaj Tij; perulesia dhe nënshtrimi i sjellin mbështetje tek Ai dhe mbështja tek Zoti domosdoshmërisht të siguron lumturinë në këtë botë dhe në tjetrën.

Por nuk duhet keqkuptuar; natyrisht mbështetja tek Zoti nuk i mohon krejtësisht shkaqet materiale që sjellin pasojat. Do të ishte më mirë të dihej se shkaqet janë perde apo maska në dorën e fuqisë Hyjnore që i përdor ato. Duke pranuar se respektimi i shkaqeve është një lloj lutjeje aktuale, ndërsa kërkimi i rezultateve është vetëm nga Zoti xh.sh. dhe vetëm Ai duhet të falënderohet, Atij i duhet ditur për nder rezultati.

Ata që mbështesin besimin e tyre tek Zoti xh.sh. dhe ata që nuk mbështeten tek Ai krahasohen me dy burrat në këtë tregim:

Njëherë dy burra u ngarkuan me peshat të rënda në shpina e në bel. Pasi prenë biletat, hipën në një anije të madhe. Me të hipur në të, njëri nga ata e uli barrën e tij në kuvertën e anijes dhe ndërsa rrinte ulur e shikonte për ta ruajtur. Kurse tjetri meqë ishte i marrë dhe arrogant nuk e uli peshën e tij, por e mbante në kurriz.

Kur iu tha atij: “Lëshoje atë barrë të rëndë që të rehatohesh,”

Ai u përgjigj: “Jo, unë nuk do ta ulë, se mbase humbet.” Dhe shtoi: “Unë jam i fortë dhe do e ruaj pronën time në kurriz e në kokë.”

Atij përsëri iu tha: “Kjo anije madhështore dhe e sigurt e cila po të mban ty është më e fortë, sigurisht ajo do ta mbrojë mallin më mirë se ti, se kushedi, ndoshta të merren mendtë dhe bie në det së bashku me barrën tënde dhe gradualisht do të humbasësh fuqinë dhe pak nga pak ato pesha do të bëhen më të rënda.

Si rrjedhim, kurrizi yt i dalë dhe koka jote pa tru nuk do të kenë më fuqi t’i mbajnë ato. Përveç kësaj, në qoftë se të shikon kapiteni në këtë gjendje, ai ose do të të thotë që ti je i marrë e do të dëbojë nga anija, ose do të mendonte që ti je mosmirënjohës, ose do të lëshonte urdhër arresti e të të fuste në burg duke thënë: “Ky tradhtar akuzon anijen tonë dhe tallet me ne”. Për më tepër, ti tregohesh si keqdashës përpara çdo njeriu, sepse ti duke treguar mendjemadhësinë, e cila fsheh në vetvete dobësi ashtu siç e shohin mendjehollët, dëshmon mungesë fuqie nëpërmjet mburrjes; poshtërsi e hipokrizi me anë të shtirjes, dhe e bën veten tënde objekt talljeje në sytë e të gjithëve që po qeshin me ty. Pasi i dëgjoi të gjitha këto fjalë, ai njeri fatkeq erdhi në vete dhe në çast lëshoi peshën e tij mbi kuvertën e anijes dhe u ul mbi të. Atëherë i tha tjetrit: “Ah! Zoti qoftë i kënaqur me ty, shpëtova nga ajo peshë, shpëtova nga burgu dhe nga të vepruarit si budalla.”

Dhe kështu, o njeri që nuk e mbështet besimin tek Zoti! Ti gjithashtu eja në vete si ai në anije dhe mbështetu tek Krijuesi me qëllim që të shpëtosh nga shtrirja e dorës para gjithësisë, të shpëtosh nga mundimi, nga mburrja, nga të vepruarit si budalla, nga mjerimi në botën tjetër si dhe nga burgu i trysnive të kësaj bote.

PIKA E KATËRT:

Besimi e bën njeriun njeri te vërtetë. Madje ai e bën atë mbret. Megë ishtë kështu, detyra themelore e njeriut eshtë besimi dhe lutja drejtuar Zotit(xh. sh). Ndërsa mosbesimi e bën njeriun një egërsire, jashtë mase të pafugishme.

Këtu do të paraqesim një tregues të qartë dhe një provë vendimtare nga mijëra argumente që lidhen me këtë çështje. Është ajo e ndryshueshmërisë. Këto ndryshime midis ardhjes së kafshës dhe të njeriut në këtë dynja, tregojnë se njeriu merr tipare njerëzore nëpërmjet besimit, domethënë integriteti njerëzor arrihet me besim, sepse kur shfaqen kafshët në dynja, ato vijnë të plotësuara në të gjitha anët në përputhje me nevojat e tyre sikur ato të kishin qenë plotësuar në një botë tjetër dhe të tilla të dërgoheshin që andej. Ato i mësojnë të gjitha domosdoshmëritë e jetës së tyre, marrëdhëniet me krijesat e tjera dhe ligjet e jetës ose për dy orë, ose për dy ditë, ose për dy muaj, duke u bërë të afta brenda këtij limiti kohor. Kafshët, si trumcakët dhe bletët, brenda njëzet ditëve fitojnë fuqinë për të mbijetuar dhe aftësinë e eksperiencën në punët që ato kryejnë, ndërkohë që njeriut i duhen njëzet vjet.

Kjo vjen se ato inspirohen kështu nga ana e Zotit xh.sh., që do të thotë se detyra kryesore e tyre nuk është që ato të plotësohen nëpërmjet mësimit duke fituar njohuri, as duke kërkuar ndihmë apo me anë të lutjeve duke zbuluar pafuqinë e tyre, por ndoshta, punuar e vepruar në përputhje me aftësitë që u janë dhënë. Detyra e tyre është adhurim aktiv.

Ndërsa njeriu ka nevojë të mësojë çdo gjë kur vjen në botë; ai është i paditur, madje ai nuk mund t’i mësojë plotësisht kushtet e jetës për një hark kohor njëzet vjeçar. Në të vërtetë atij i kërkohet të vazhdojë të mësojë deri në përfundimin e jetës së tij. Gjithashtu ai dërgohet në këtë botë në formën më të dobët e të pafuqishme. Ai mund të ngrihet në këmbët e tij vetëm pasi të ketë mbushur dy vjeç; vetëm kur mbush të pesëmbëdhjetat ai mund të dallojë midis të mirës dhe të keqes dhe në sajë të eksperiencës njerëzore, ai mund të tërheqë pranë vetes gjërat e dobishme dhe të largojë të tjerat që janë të dëmshme. Ai duhet të pyesë!

Me mëshirën e kujt po drejtohem në jetë? Me dëshirën dhe dashurinë e kujt po përsosem unë? Kush është Ai, që me përkëdhelitë e të Cilit unë po ushqehem dhe udhëzohem me kaq delikatesë? Të njohësh, të duash dhe t’i lutesh me gjuhën e të pafuqishmit Atij që na i përmbush mijërat e nevojave tona, është detyra e natyrshme e njeriut me qëllim që ai të përsoset me anë të dijes duke shprehur lutjet dhe dhurimine tij ndaj Zotit xh.sh. duke qenë rob i devotshëm ndaj Tij dhe duke fluturuar me fletët (krahët)e pafuqisë e të varfërisë në rangun më të lartë të adhurimit.

Kjo do te thotë se njeriu erdhi ne kête botë për t'u plotësuar nepërmjet njohurive dhe lutjeve. Per sa i përket natyrës sẽ tij dhe aftësive, gjithcka Gidhet me njohurine. Baza, burimi, drita dhe shpirti i gjithe dijes sẽ vërtete është njohja e Zotit (xh. sh), kurse esenca ose themeli i saj është besimi i singertë në Zotin (xh.sh).

Përveç kësaj, meqenëse njeriu përballet me prova e mundime të pafundme dhe meqë sulmohet nga armiq të shumtë dhe është nevojtar për kërkesa të pafundme, pasi ai është shumë i dobët dhe i pafuqishëm, atëherë pas besimit të sinqertë, detyra e tij themelore e natyrshme është lutja që i drejtohet Krijuesit. Dhe për sa i përket lutjes, ajo është esenca e adhurimit.

Për të realizuar një dëshirë apo kërkesë që nuk mund ta arrijë, fëmija ose do të qajë ose do ta kërkojë. Domethënë, ai ose do të lutet nëpërmjet gjuhës së pafuqisë, ose aktivisht, ose gojarisht duke u bërë kështu i suksesshëm në përmbushjen e tyre. Në këtë mënyrë, njeriu është i ngjashëm me një fëmijë të dobët, delikat e të përkëdhelur në botën e gjallesave. Ai ose duhet të qajë në praninë e të Gjithëmëshirshmit duke shprehur dobësinë dhe paaftësinë e tij, ose t’i drejtohet me lutje duke shprehur nevojën dhe varfërinë që ka, me qëllim që t’i përmbushen kërkesat dhe t’i realizohen dëshirat. Duke vepruar kështu, ai shpreh falënderim e mirënjohje për realizimin e tyre. Përndryshe, në qoftë se ai thotë me arrogancë ashtu si një fëmijë i marrë i cili qan madje edhe për shkak të një mize, “Me fuqinë time unë i nënshtroj e i mposht gjërat”, në një kohë që ai është i pamundur t’i nënshtrojë gjërat që janë një mijë herë më të fuqishme se ai, ose thotë: Unë i bëj ato të më binden sipas ideve të mia dhe që marr masat.” Në këtë nënyrë ai zhytet në mosmirënjohje ndaj mirësive të Zotit xh.sh. Dhe pikërisht kjo është kundër natyrës së njeriut. Kështu ai e bën veten të meritojë një dënim të rreptë.

PIKA E PESTË:

Besimi bën të domosdoshëm lutjen si mjetin më të sigurt për plotësimin e nevojave. Dhe ashtu si natyra njerëzore që ka një dëshirë të zjartë për lutjen, njëkohësisht edhe Zoti Fuqiplotë dekreton:

قُل۟ مَا يَع۟بَؤُا بِكُم۟ رَبّٖى لَو۟لَا دُعَٓاؤُكُم۟

“Thuaj; Zoti im kujdeset për ju vetëm nga duaja juaj drejtuar Atij.”() ...e cila ka kuptimin: “Ç’rëndësi do të kishit ju në qoftë se nuk do të më drejtonit lutje?.”

Gjithashtu All-llahu urdhëron: اُد۟عُونٖٓى اَس۟تَجِب۟ لَكُم۟

“Më drejtoni Mua lutje që Unë t‘ju përgjigjem”()

Eğer desen: “Birçok defa dua ediyoruz, kabul olmuyor. Halbuki âyet umumîdir, her duaya cevap var ifade ediyor.”

Elcevap: Cevap vermek ayrıdır, kabul etmek ayrıdır. Her dua için cevap vermek var; fakat kabul etmek, hem ayn-ı matlubu vermek Cenab-ı Hakk’ın hikmetine tabidir. Mesela, hasta bir çocuk çağırır: “Yâ Hekim! Bana bak.” Hekim: “Lebbeyk” der, “Ne istersin?” cevap verir. Çocuk: “Şu ilacı ver bana” der. Hekim ise ya aynen istediğini verir, yahut onun maslahatına binaen ondan daha iyisini verir, yahut hastalığına zarar olduğunu bilir, hiç vermez. İşte Cenab-ı Hak, Hakîm-i Mutlak hazır nâzır olduğu için abdin duasına cevap verir. Vahşet ve kimsesizlik dehşetini, huzuruyla ve cevabıyla ünsiyete çevirir. Fakat insanın heva-perestane ve heveskârane tahakkümüyle değil, belki hikmet-i Rabbaniyenin iktizasıyla ya matlubunu veya daha evlâsını verir veya hiç vermez.

Hem dua bir ubudiyettir. Ubudiyet ise semeratı uhreviyedir. Dünyevî maksatlar ise o nevi dua ve ibadetin vakitleridir. O maksatlar, gayeleri değil. Mesela, yağmur namazı ve duası bir ibadettir. Yağmursuzluk, o ibadetin vaktidir. Yoksa o ibadet ve o dua, yağmuru getirmek için değildir. Eğer sırf o niyet ile olsa o dua, o ibadet hâlis olmadığından kabule lâyık olmaz. Nasıl ki güneşin gurûbu, akşam namazının vaktidir. Hem güneşin ve ayın tutulmaları, küsuf ve husuf namazları denilen iki ibadet-i mahsusanın vakitleridir. Yani gece ve gündüzün nurani âyetlerinin nikablanmasıyla bir azamet-i İlahiyeyi ilana medar olduğundan, Cenab-ı Hak ibadını o vakitte bir nevi ibadete davet eder. Yoksa o namaz, açılması ve ne kadar devam etmesi, müneccim hesabıyla muayyen olan ay ve güneşin husuf ve küsuflarının inkişafları için değildir. Aynı onun gibi yağmursuzluk dahi yağmur namazının vaktidir. Ve beliyyelerin istilası ve muzır şeylerin tasallutu, bazı duaların evkat-ı mahsusalarıdır ki insan o vakitlerde aczini anlar, dua ile niyaz ile Kadîr-i Mutlak’ın dergâhına iltica eder.

Eğer dua çok edildiği halde beliyyeler def’olunmazsa denilmeyecek ki: “Dua kabul olmadı.” Belki denilecek ki: “Duanın vakti, kaza olmadı.” Eğer Cenab-ı Hak, fazl ve keremiyle belayı ref’etse nurun alâ nur; o vakit dua vakti biter, kaza olur.

Demek dua, bir sırr-ı ubudiyettir. Ubudiyet ise hâlisen livechillah olmalı. Yalnız aczini izhar edip dua ile ona iltica etmeli. Rububiyetine karışmamalı. Tedbiri ona bırakmalı. Hikmetine itimat etmeli. Rahmetini ittiham etmemeli.

Evet hakikat-i halde âyât-ı beyyinatın beyanıyla sabit olan: Bütün mevcudat, her birisi birer mahsus tesbih ve birer hususi ibadet, birer has secde ettikleri gibi bütün kâinattan dergâh-ı İlahiyeye giden, bir duadır.

Ya istidat lisanıyladır. Bütün nebatatın duaları gibi ki her biri lisan-ı istidadıyla Feyyaz-ı Mutlak’tan bir suret talep ediyorlar ve esmasına bir mazhariyet-i münkeşife istiyorlar.

Veya ihtiyac-ı fıtrî lisanıyladır. Bütün zîhayatın, iktidarları dâhilinde olmayan hâcat-ı zaruriyeleri için dualarıdır ki her birisi o ihtiyac-ı fıtrî lisanıyla Cevvad-ı Mutlak’tan idame-i hayatları için bir nevi rızık hükmünde bazı metalibi istiyorlar.

Veya lisan-ı ıztırarıyla bir duadır ki muztar kalan her bir zîruh; kat’î bir iltica ile dua eder, bir hâmi-i meçhulüne iltica eder, belki Rabb-i Rahîm’ine teveccüh eder. Bu üç nevi dua, bir mani olmazsa daima makbuldür.

Dördüncü nevi ki, en meşhurudur, bizim duamızdır. Bu da iki kısımdır: Biri, fiilî ve halî; diğeri, kalbî ve kālîdir. Mesela, esbaba teşebbüs, bir dua-yı fiilîdir. Esbabın içtimaı, müsebbebi icad etmek için değil, belki lisan-ı hal ile müsebbebi Cenab-ı Hak’tan istemek için bir vaziyet-i marziye almaktır. Hattâ çift sürmek hazine-i rahmet kapısını çalmaktır. Bu nevi dua-yı fiilî, Cevvad-ı Mutlak’ın isim ve unvanına müteveccih olduğundan kabule mazhariyeti ekseriyet-i mutlakadır.

İkinci kısım; lisan ile kalp ile dua etmektir. Eli yetişmediği bir kısım metalibi istemektir. Bunun en mühim ciheti, en güzel gayesi, en tatlı meyvesi şudur ki: “Dua eden adam anlar ki birisi var; onun hatırat-ı kalbini işitir, her şeye eli yetişir, her bir arzusunu yerine getirebilir, aczine merhamet eder, fakrına meded eder.”

İşte ey âciz insan ve ey fakir beşer! Dua gibi hazine-i rahmetin anahtarı ve tükenmez bir kuvvetin medarı olan bir vesileyi elden bırakma, ona yapış, a’lâ-yı illiyyîn-i insaniyete çık. Bir sultan gibi bütün kâinatın dualarını kendi duan içine al. Bir abd-i küllî ve bir vekil-i umumî gibi اِيَّاكَ نَس۟تَعٖينُ de. Kâinatın güzel bir takvimi ol.

İKİNCİ MEBHAS

İnsanın saadet ve şakavetine medar beş nükteden ibarettir.

İnsan ahsen-i takvimde yaratıldığı ve ona gayet câmi’ bir istidat verildiği için esfel-i safilînden tâ a’lâ-yı illiyyîne, ferşten tâ arşa, zerreden tâ şemse kadar dizilmiş olan makamata, meratibe, derecata, derekata girebilir ve düşebilir bir meydan-ı imtihana atılmış, nihayetsiz sukut ve suuda giden iki yol onun önünde açılmış bir mu’cize-i kudret ve netice-i hilkat ve acube-i sanat olarak şu dünyaya gönderilmiştir. İşte insanın şu dehşetli terakki ve tedennisinin sırrını beş nüktede beyan edeceğiz.

BİRİNCİ NÜKTE

İnsan, kâinatın ekser envaına muhtaç ve alâkadardır. İhtiyacatı âlemin her tarafına dağılmış, arzuları ebede kadar uzanmış. Bir çiçeği istediği gibi koca bir baharı da ister. Bir bahçeyi arzu ettiği gibi ebedî cenneti de arzu eder. Bir dostunu görmeye müştak olduğu gibi Cemil-i Zülcelal’i de görmeye müştaktır. Başka bir menzilde duran bir sevdiğini ziyaret etmek için o menzilin kapısını açmaya muhtaç olduğu gibi; berzaha göçmüş yüzde doksan dokuz ahbabını ziyaret etmek ve firak-ı ebedîden kurtulmak için koca dünyanın kapısını kapayacak ve bir mahşer-i acayip olan âhiret kapısını açacak, dünyayı kaldırıp âhireti yerine kuracak ve koyacak bir Kadîr-i Mutlak’ın dergâhına ilticaya muhtaçtır.

İşte şu vaziyette bir insana hakiki Mabud olacak; yalnız, her şeyin dizgini elinde, her şeyin hazinesi yanında, her şeyin yanında nâzır, her mekânda hazır, mekândan münezzeh, aczden müberra, kusurdan mukaddes, nakıstan muallâ bir Kadîr-i Zülcelal, bir Rahîm-i Zülcemal, bir Hakîm-i Zülkemal olabilir. Çünkü nihayetsiz hâcat-ı insaniyeyi îfa edecek, ancak nihayetsiz bir kudret ve muhit bir ilim sahibi olabilir. Öyle ise mabudiyete lâyık yalnız odur.

İşte ey insan! Eğer yalnız ona abd olsan bütün mahlukat üstünde bir mevki kazanırsın. Eğer ubudiyetten istinkâf etsen âciz mahlukata zelil bir abd olursun. Eğer enaniyetine ve iktidarına güvenip tevekkül ve duayı bırakıp tekebbür ve davaya sapsan, o vakit iyilik ve icad cihetinde arı ve karıncadan daha aşağı, örümcek ve sinekten daha zayıf düşersin. Şer ve tahrip cihetinde dağdan daha ağır, taundan daha muzır olursun.

Evet ey insan! Sende iki cihet var: Birisi, icad ve vücud ve hayır ve müsbet ve fiil cihetidir. Diğeri; tahrip, adem, şer, nefiy, infial cihetidir. Birinci cihet itibarıyla arıdan, serçeden aşağı; sinekten, örümcekten daha zayıfsın. İkinci cihet itibarıyla dağ, yer, göklerden geçersin. Onların çekindiği ve izhar-ı acz ettikleri bir yükü kaldırırsın. Onlardan daha geniş, daha büyük bir daire alırsın. Çünkü sen iyilik ve icad ettiğin vakit, yalnız vüs’atin nisbetinde, elin ulaşacak derecede, kuvvetin yetişecek mertebede iyilik ve icad edebilirsin. Eğer fenalık ve tahrip etsen, o vakit fenalığın tecavüz ve tahribin intişar eder.

Mesela küfür; bir fenalıktır, bir tahriptir, bir adem-i tasdiktir. Fakat o tek seyyie; bütün kâinatın tahkirini ve bütün esma-i İlahiyenin tezyifini, bütün insaniyetin terzilini tazammun eder. Çünkü şu mevcudatın âlî bir makamı, ehemmiyetli bir vazifesi vardır. Zira onlar, mektubat-ı Rabbaniye ve meraya-yı Sübhaniye ve memurîn-i İlahiyedirler. Küfür ise onları âyinedarlık ve vazifedarlık ve manidarlık makamından düşürüp abesiyet ve tesadüfün oyuncağı derekesine ve zeval ve firakın tahribiyle çabuk bozulup değişen mevadd-ı fâniyeye ve ehemmiyetsizlik, kıymetsizlik, hiçlik mertebesine indirdiği gibi; bütün kâinatta ve mevcudatın âyinelerinde nakışları ve cilveleri ve cemalleri görünen esma-i İlahiyeyi inkâr ile tezyif eder. Ve insanlık denilen, bütün esma-i kudsiye-i İlahiyenin cilvelerini güzelce ilan eden bir kaside-i manzume-i hikmet ve bir şecere-i bâkiyenin cihazatını câmi’ çekirdek-misal bir mu’cize-i kudret-i bâhire ve emanet-i kübrayı uhdesine almakla yer, gök, dağa tefevvuk eden ve melâikeye karşı rüçhaniyet kazanan bir sahib-i mertebe-i hilafet-i arziyeyi; en zelil bir hayvan-ı fâni-i zâilden daha zelil, daha zayıf, daha âciz, daha fakir bir derekeye atar. Ve manasız, karmakarışık, çabuk bozulur bir âdi levha derekesine indirir.

Elhasıl, nefs-i emmare tahrip ve şer cihetinde nihayetsiz cinayet işleyebilir, fakat icad ve hayırda iktidarı pek azdır ve cüz’îdir. Evet, bir haneyi bir günde harap eder, yüz günde yapamaz. Lâkin eğer enaniyeti bıraksa, hayrı ve vücudu tevfik-i İlahiyeden istese, şer ve tahripten ve nefse itimattan vazgeçse, istiğfar ederek tam abd olsa o vakit يُبَدِّلُ اللّٰهُ سَيِّئَاتِهِم۟ حَسَنَاتٍ sırrına mazhar olur. Ondaki nihayetsiz kabiliyet-i şer, nihayetsiz kabiliyet-i hayra inkılab eder. Ahsen-i takvim kıymetini alır, a’lâ-yı illiyyîne çıkar.

İşte ey gafil insan! Bak Cenab-ı Hakk’ın fazlına ve keremine! Seyyieyi bir iken bin yazmak, haseneyi bir yazmak veya hiç yazmamak adalet olduğu halde; bir seyyieyi bir yazar, bir haseneyi on, bazen yetmiş, bazen yedi yüz, bazen yedi bin yazar. Hem şu nükteden anla ki o müthiş cehenneme girmek ceza-yı ameldir, ayn-ı adildir. Fakat cennete girmek, mahz-ı fazıldır.

İKİNCİ NÜKTE

İnsanda iki vecih var. Birisi, enaniyet cihetinde şu hayat-ı dünyeviyeye nâzırdır. Diğeri, ubudiyet cihetinde hayat-ı ebediyeye bakar.

Evvelki vecih itibarıyla öyle bir bîçare mahluktur ki sermayesi yalnız ihtiyardan bir şa’re (saç) gibi cüz’î bir cüz-i ihtiyarî ve iktidardan zayıf bir kesb ve hayattan çabuk söner bir şule ve ömürden çabuk geçer bir müddetçik ve mevcudiyetten çabuk çürür küçük bir cisimdir. O haliyle beraber kâinatın tabakatında serilmiş hadsiz envaın hesapsız efradından nazik, zayıf bir fert olarak bulunuyor.

İkinci vecih itibarıyla ve bilhassa ubudiyete müteveccih acz ve fakr cihetinde pek büyük bir vüs’ati var, pek büyük bir ehemmiyeti bulunuyor. Çünkü Fâtır-ı Hakîm, insanın mahiyet-i maneviyesinde nihayetsiz azîm bir acz ve hadsiz cesîm bir fakr dercetmiştir. Tâ ki kudreti nihayetsiz bir Kadîr-i Rahîm ve gınası nihayetsiz bir Ganiyy-i Kerîm bir zatın hadsiz tecelliyatına câmi’ geniş bir âyine olsun.

Evet insan bir çekirdeğe benzer. Nasıl ki o çekirdeğe kudretten manevî ve ehemmiyetli cihazat ve kaderden ince ve kıymetli program verilmiş. Tâ ki toprak altında çalışıp, tâ o dar âlemden çıkıp, geniş olan hava âlemine girip, Hâlık’ından istidat lisanıyla bir ağaç olmasını isteyip kendine lâyık bir kemal bulsun.

Eğer o çekirdek, sû-i mizacından dolayı ona verilen cihazat-ı maneviyeyi, toprak altında bazı mevadd-ı muzırrayı celbine sarf etse o dar yerde kısa bir zamanda faydasız tefessüh edip çürüyecektir.

Eğer o çekirdek, o manevî cihazatını فَالِقُ ال۟حَبِّ وَالنَّوٰى nın emr-i tekvinîsini imtisal edip hüsn-ü istimal etse o dar âlemden çıkacak, meyvedar koca bir ağaç olmakla küçücük cüz’î hakikati ve ruh-u manevîsi, büyük bir hakikat-i külliye suretini alacaktır.

İşte aynen onun gibi insanın mahiyetine, kudretten ehemmiyetli cihazat ve kaderden kıymetli programlar tevdi edilmiş. Eğer insan, şu dar âlem-i arzîde, hayat-ı dünyeviye toprağı altında o cihazat-ı maneviyesini nefsin hevesatına sarf etse bozulan çekirdek gibi bir cüz’î telezzüz için kısa bir ömürde, dar bir yerde ve sıkıntılı bir halde çürüyüp tefessüh ederek mes’uliyet-i maneviyeyi bedbaht ruhuna yüklenecek, şu dünyadan göçüp gidecektir.

Eğer o istidat çekirdeğini İslâmiyet suyu ile imanın ziyasıyla ubudiyet toprağı altında terbiye ederek evamir-i Kur’aniyeyi imtisal edip cihazat-ı maneviyesini hakiki gayelerine tevcih etse; elbette âlem-i misal ve berzahta dal ve budak verecek ve âlem-i âhiret ve cennette hadsiz kemalât ve nimetlere medar olacak bir şecere-i bâkiyenin ve bir hakikat-i daimenin cihazatına câmi’ kıymettar bir çekirdek ve revnaktar bir makine ve bu şecere-i kâinatın mübarek ve münevver bir meyvesi olacaktır.

Evet, hakiki terakki ise insana verilen kalp, sır, ruh, akıl hattâ hayal ve sair kuvvelerin hayat-ı ebediyeye yüzlerini çevirerek her biri kendine lâyık hususi bir vazife-i ubudiyet ile meşgul olmaktadır. Yoksa ehl-i dalaletin terakki zannettikleri, hayat-ı dünyeviyenin bütün inceliklerine girmek ve zevklerinin her çeşitlerini, hattâ en süflîsini tatmak için bütün letaifini ve kalp ve aklını nefs-i emmareye musahhar edip yardımcı verse; o terakki değil, sukuttur. Şu hakikati bir vakıa-i hayaliyede, şöyle bir temsilde gördüm ki:

Ben büyük bir şehre giriyorum. Baktım ki o şehirde büyük saraylar var. Bazı sarayların kapısına bakıyorum, gayet şenlik, parlak bir tiyatro gibi nazar-ı dikkati celbeder, herkesi eğlendirir bir cazibedarlık vardı. Dikkat ettim ki o sarayın efendisi kapıya gelmiş, it ile oynuyor ve oynamasına yardım ediyor. Hanımlar, yabani gençlerle tatlı sohbetler ediyorlar. Yetişmiş kızlar dahi çocukların oynamasını tanzim ediyorlar. Kapıcı da onlara kumandanlık eder gibi bir aktör tavrını almış. O vakit anladım ki o koca sarayın içerisi bomboş. Hep nazik vazifeler, muattal kalmış. Ahlâkları, sukut etmiş ki kapıda bu sureti almışlardır.

Sonra geçtim, bir büyük saraya daha rast geldim. Gördüm ki kapıda uzanmış vefadar bir it ve kaba, sert, sakin bir kapıcı ve sönük bir vaziyet vardı. Merak ettim. Ne için o öyle, bu böyle? İçeriye girdim. Baktım ki içerisi çok şenlik. Daire daire üstünde, ayrı ayrı nazik vazifeler ile saray ehli meşguldürler. Birinci dairedeki adamlar sarayın idaresini, tedbirini görüyorlar. Üstündeki dairede kızlar, çocuklar ders okuyorlar. Daha üstünde hanımlar, gayet latîf sanatlar, güzel nakışlarla iştigal ediyorlar. En yukarıda efendi, padişahla muhabere edip halkın istirahatini temin için ve kendi kemalâtı ve terakkiyatı için kendine has ve ulvi vazifeler ile iştigal ediyor gördüm. Ben onlara görünmediğim için “Yasak” demediler, gezebildim.

Sonra çıktım, baktım. O şehrin her tarafında bu iki kısım saraylar var. Sordum, dediler: “O kapısı şenlik ve içi boş saraylar, kâfirlerin ileri gelenlerinindir ve ehl-i dalaletindir. Diğerleri, namuslu Müslüman büyüklerinindir.” Sonra bir köşede bir saraya rast geldim. Üstünde “Said” ismini gördüm. Merak ettim. Daha dikkat ettim, suretimi üstünde gördüm gibi bana geldi. Kemal-i taaccübümden bağırarak aklım başıma geldi, ayıldım.

İşte o vakıa-i hayaliyeyi sana tabir edeceğim. Allah hayretsin.

İşte o şehir ise hayat-ı içtimaiye-i beşeriye ve medine-i medeniyet-i insaniyedir. O sarayların her birisi, birer insandır. O saray ehli ise insandaki göz, kulak, kalp, sır, ruh, akıl gibi letaif ve nefis ve heva ve kuvve-i şeheviye ve kuvve-i gazabiye gibi şeylerdir. Her bir insanda her bir latîfenin ayrı ayrı vazife-i ubudiyetleri var. Ayrı ayrı lezzetleri, elemleri var. Nefis ve heva, kuvve-i şeheviye ve gazabiye, bir kapıcı ve it hükmündedirler. İşte o yüksek letaifi, nefis ve hevaya musahhar etmek ve vazife-i asliyelerini unutturmak, elbette sukuttur, terakki değildir. Sair cihetleri sen tabir edebilirsin.

ÜÇÜNCÜ NÜKTE

İnsan, fiil ve amel cihetinde ve sa’y-i maddî itibarıyla zayıf bir hayvandır, âciz bir mahluktur. Onun o cihetteki daire-i tasarrufatı ve mâlikiyeti o kadar dardır ki elini uzatsa ona yetişebilir. Hattâ, insanın eline dizginini veren hayvanat-ı ehliye, insanın zaaf ve acz ve tembelliğinden birer hisse almışlardır ki yabani emsallerine kıyas edildikleri vakit, azîm fark görünür (Ehlî keçi ve öküz, yabani keçi ve öküz gibi).

Fakat o insan, infial ve kabul ve dua ve sual cihetinde, şu dünya hanında aziz bir yolcudur. Ve öyle bir Kerîm’e misafir olmuş ki nihayetsiz rahmet hazinelerini ona açmış. Ve hadsiz bedî’ masnuatını ve hizmetkârlarını ona musahhar etmiş. Ve o misafirin tenezzühüne ve temaşasına ve istifadesine öyle büyük bir daire açıp müheyya etmiştir ki o dairenin nısf-ı kutru –yani merkezden muhit hattına kadar– gözün kestiği miktar, belki hayalin gittiği yere kadar geniştir ve uzundur.

İşte eğer insan, enaniyetine istinad edip hayat-ı dünyeviyeyi gaye-i hayal ederek derd-i maişet içinde muvakkat bazı lezzetler için çalışsa, gayet dar bir daire içinde boğulur, gider. Ona verilen bütün cihazat ve âlât ve letaif, ondan şikâyet ederek haşirde onun aleyhinde şehadet edeceklerdir ve davacı olacaklardır.

Eğer kendini misafir bilse misafir olduğu Zat-ı Kerîm’in izni dairesinde sermaye-i ömrünü sarf etse, öyle geniş bir daire içinde uzun bir hayat-ı ebediye için güzel çalışır ve teneffüs edip istirahat eder. Sonra a’lâ-yı illiyyîne kadar gidebilir. Hem de bu insana verilen bütün cihazat ve âlât, ondan memnun olarak âhirette lehinde şehadet ederler.

Evet insana verilen bütün cihazat-ı acibe, bu ehemmiyetsiz hayat-ı dünyeviye için değil, belki pek ehemmiyetli bir hayat-ı bâkiye için verilmişler. Çünkü insanı hayvana nisbet etsek görüyoruz ki insan, cihazat ve âlât itibarıyla çok zengindir, yüz derece hayvandan daha ziyadedir. Hayat-ı dünyeviye lezzetinde ve hayvanî yaşayışında yüz derece aşağı düşer. Çünkü her gördüğü lezzetinde bir elem izi vardır. Geçmiş zamanın elemleri ve gelecek zamanın korkuları ve her bir lezzetin dahi elem-i zevali, onun zevklerini bozuyor ve lezzetinde bir iz bırakıyor. Fakat hayvan öyle değil. Elemsiz bir lezzet alır, kedersiz bir zevk eder. Ne geçmiş zamanın elemleri onu incitir, ne de gelecek zamanın korkuları onu ürkütür. Rahatla yaşar, yatar, Hâlık’ına şükreder.

Demek ahsen-i takvim suretinde yaratılan insan, hayat-ı dünyeviyeye hasr-ı fikr etse; yüz derece sermayece hayvandan yüksek olduğu halde, yüz derece serçe kuşu gibi bir hayvandan aşağı düşer. Başka bir yerde bir temsil ile bu hakikati beyan etmiştim. Münasebet geldi, yine o temsili tekrar ediyorum. Şöyle ki:

Bir adam, bir hizmetkârına on altın verip “Mahsus bir kumaştan bir kat elbise yaptır.” emreder. İkincisine bin altın verir, bir pusula içinde bazı şeyler yazılı o hizmetkârın cebine koyar, bir pazara gönderir. Evvelki hizmetkâr, on altın ile a’lâ kumaştan mükemmel bir elbise alır. İkinci hizmetkâr, divanelik edip evvelki hizmetkâra bakıp, cebine konulan hesap pusulasını okumayarak bir dükkâncıya bin altın vererek bir kat elbise istedi. İnsafsız dükkâncı da kumaşın en çürüğünden bir kat elbise verdi. O bedbaht hizmetkâr, seyyidinin huzuruna geldi ve şiddetli bir te’dib gördü ve dehşetli bir azap çekti. İşte edna bir şuuru olan anlar ki ikinci hizmetkâra verilen bin altın, bir kat elbise almak için değildir. Belki mühim bir ticaret içindir.

Aynen onun gibi insandaki cihazat-ı maneviye ve letaif-i insaniye ki her birisi hayvana nisbeten yüz derece inbisat etmiş. Mesela, güzelliğin bütün meratibini fark eden insan gözü ve taamların bütün çeşit çeşit ezvak-ı mahsusalarını temyiz eden insanın zaika-i lisaniyesi ve hakaikin bütün inceliklerine nüfuz eden insanın aklı ve kemalâtın bütün envaına müştak insanın kalbi gibi sair cihazları, âletleri nerede? Hayvanın pek basit, yalnız bir iki mertebe inkişaf etmiş âletleri nerede? Yalnız şu kadar fark var ki hayvan, kendine has bir amelde (münhasıran o hayvanda bir cihaz-ı mahsus) ziyade inkişaf eder. Fakat o inkişaf, hususidir.

İnsanın cihazat cihetiyle zenginliği şu sırdandır ki: Akıl ve fikir sebebiyle insanın hâsseleri, duyguları fazla inkişaf ve inbisat peyda etmiştir. Ve ihtiyacatın kesreti sebebiyle çok çeşit çeşit hissiyat peyda olmuştur. Ve hassasiyeti çok tenevvü etmiş. Ve fıtratın câmiiyeti sebebiyle pek çok makasıda müteveccih arzulara medar olmuş. Ve pek çok vazife-i fıtriyesi bulunduğu sebebiyle âlât ve cihazatı ziyade inbisat peyda etmiştir. Ve ibadatın bütün envaına müstaid bir fıtratta yaratıldığı için bütün kemalâtın tohumlarına câmi’ bir istidat verilmiştir.

İşte şu derece cihazatça zenginlik ve sermayece kesret, elbette ehemmiyetsiz muvakkat şu hayat-ı dünyeviyenin tahsili için verilmemiştir. Belki şöyle bir insanın vazife-i asliyesi, nihayetsiz makasıda müteveccih vezaifini görüp acz ve fakr ve kusurunu ubudiyet suretinde ilan etmek ve küllî nazarıyla mevcudatın tesbihatını müşahede ederek şehadet etmek ve nimetler içinde imdadat-ı Rahmaniyeyi görüp şükretmek ve masnuatta kudret-i Rabbaniyenin mu’cizatını temaşa ederek nazar-ı ibretle tefekkür etmektir.

Ey dünya-perest ve hayat-ı dünyeviyeye âşık ve sırr-ı ahsen-i takvimden gafil insan! Şu hayat-ı dünyeviyenin hakikatini bir vakıa-i hayaliyede Eski Said görmüş. Onu Yeni Said’e döndürmüş olan şu vakıa-i temsiliyeyi dinle:

Gördüm ki ben bir yolcuyum. Uzun bir yola gidiyorum, yani gönderiliyorum. Seyyidim olan zat, bana tahsis ettiği altmış altından tedricen birer miktar para veriyordu. Ben de sarf edip pek eğlenceli bir hana geldim. O handa bir gece içinde on altını kumara mumara, eğlencelere ve şöhret-perestlik yoluna sarf ettim. Sabahleyin elimde hiçbir para kalmadı. Bir ticaret edemedim. Gideceğim yer için bir mal alamadım. Yalnız o paradan bana kalan elemler, günahlar ve eğlencelerden gelen yaralar, bereler, kederler benim elimde kalmıştı.

Birden ben o hazîn halette iken orada bir adam peyda oldu. Bana dedi: “Bütün bütün sermayeni zayi ettin. Tokada da müstahak oldun. Gideceğin yere de müflis olarak elin boş gideceksin. Fakat aklın varsa tövbe kapısı açıktır. Bundan sonra sana verilecek bâki kalan on beş altından her eline geçtikçe yarısını ihtiyaten muhafaza et. Yani gideceğin yerde sana lâzım olacak bazı şeyleri al.” Baktım, nefsim razı olmuyor. “Üçte birisini” dedi. Ona da nefsim itaat etmedi. Sonra “Dörtte birisini” dedi. Baktım, nefsim müptela olduğu âdetini terk edemiyor. O adam hiddetle yüzünü çevirdi, gitti.

Birden o hal değişti. Baktım ki ben, tünel içinde sukut eder gibi bir süratle giden bir şimendifer içindeyim. Telaş ettim. Fakat ne çare ki hiçbir tarafa kaçılmaz. Garaibden olarak o şimendiferin iki tarafında pek cazibedar çiçekler, leziz meyveler görünüyordu. Ben de akılsız acemiler gibi onlara bakıp elimi uzattım. O çiçekleri koparmak, o meyveleri almak için çalıştım. Fakat o çiçekler ve meyveler, dikenli mikenli, mülakatında elime batıyor, kanatıyor. Şimendiferin gitmesiyle müfarakatından elimi parçalıyorlar, bana pek pahalı düşüyorlardı. Birden şimendiferdeki bir hademe dedi: “Beş kuruş ver, sana o çiçek ve meyvelerden istediğin kadar vereceğim. Beş kuruş yerine elin parçalanmasıyla yüz kuruş zarar ediyorsun. Hem de ceza var, izinsiz koparamazsın.”

Birden sıkıntıdan ne vakit tünel bitecek diye başımı çıkarıp ileriye baktım. Gördüm ki tünel kapısı yerine çok delikler görünüyor. O uzun şimendiferden o deliklere adamlar atılıyorlar. Bana mukabil bir delik gördüm. İki tarafında iki mezar taşı dikilmiş. Merak ile dikkat ettim. O mezar taşında büyük harflerle “Said” ismi yazılmış gördüm. Teessüf ve hayretimden “Eyvah!” dedim. Birden o han kapısında bana nasihat eden zatın sesini işittim. Dedi: “Aklın başına geldi mi?” Dedim: “Evet geldi fakat kuvvet kalmadı, çare yok.” Dedi: “Tövbe et, tevekkül et.” Dedim: “Ettim!”

Ayıldım… Eski Said kaybolmuş. Yeni Said olarak kendimi gördüm.

İşte o vakıa-i hayaliyeyi –Allah hayretsin– bir iki kısmını ben tabir edeceğim, sair cihetleri sen kendin tabir et.

O yolculuk ise âlem-i ervahtan, rahm-ı maderden, gençlikten, ihtiyarlıktan, kabirden, berzahtan, haşirden, köprüden geçen ebedü’l-âbâd tarafına bir yolculuktur. O altmış altın ise altmış sene ömürdür ki bu vakıayı gördüğüm vakit kendimi kırk beş yaşında tahmin ediyordum. Senedim yok, fakat bâki kalan on beşinden yarısını âhirete sarf etmek için Kur’an-ı Hakîm’in hâlis bir tilmizi beni irşad etti. O han ise benim için İstanbul imiş. O şimendifer ise zamandır. Her bir yıl bir vagondur. O tünel ise hayat-ı dünyeviyedir. O dikenli çiçekler ve meyveler ise lezaiz-i nâmeşruadır ve lehviyat-ı muharremedir ki mülakat esnasında tasavvur-u zevaldeki elem, kalbi kanatıyor. Müfarakatında parçalıyor. Cezayı dahi çektiriyor. Şimendifer hademesi demişti: “Beş kuruş ver, onlardan istediğin kadar vereceğim.” Onun tabiri şudur ki insanın helâl sa’yiyle meşru dairede gördüğü zevkler, lezzetler keyfine kâfidir. Harama girmeye ihtiyaç bırakmaz. Sair kısımları sen tabir edebilirsin…

DÖRDÜNCÜ NÜKTE

İnsan, şu kâinat içinde pek nazik ve nâzenin bir çocuğa benzer. Zaafında büyük bir kuvvet ve aczinde büyük bir kudret vardır. Çünkü o zaafın kuvvetiyle ve aczin kudretiyledir ki şu mevcudat ona musahhar olmuş. Eğer insan zaafını anlayıp kālen, halen, tavren dua etse ve aczini bilip istimdad eylese; o teshirin şükrünü eda ile beraber matlubuna öyle muvaffak olur ve maksatları ona öyle musahhar olur ki iktidar-ı zatîsiyle onun öşr-i mi’şarına muvaffak olamaz. Yalnız bazı vakit lisan-ı hal duasıyla hasıl olan bir matlubunu yanlış olarak kendi iktidarına hamleder. Mesela, tavuğun yavrusunun zaafındaki kuvvet, tavuğu arslana saldırtır. Yeni dünyaya gelen arslanın yavrusu, o canavar ve aç arslanı kendine musahhar edip onu aç bırakıp kendi tok oluyor. İşte cây-ı dikkat zaaftaki bir kuvvet ve şâyan-ı temaşa bir cilve-i rahmet…

Nasıl ki nazdar bir çocuk ağlamasıyla ya istemesiyle ya hazîn haliyle matlublarına öyle muvaffak olur ve öyle kavîler ona musahhar olurlar ki o matlublardan binden birisine bin defa kuvvetçiğiyle yetişemez. Demek zaaf ve acz, onun hakkında şefkat ve himayeti tahrik ettikleri için küçücük parmağıyla kahramanları kendine musahhar eder. Şimdi böyle bir çocuk, o şefkati inkâr etmek ve o himayeti ittiham etmek suretiyle ahmakane bir gurur ile “Ben kuvvetimle bunları teshir ediyorum.” dese, elbette bir tokat yiyecektir.

İşte insan dahi Hâlık’ının rahmetini inkâr ve hikmetini ittiham edecek bir tarzda küfran-ı nimet suretinde Karun gibi اِنَّمَٓا اُوتٖيتُهُ عَلٰى عِل۟مٍ yani “Ben kendi ilmimle, kendi iktidarımla kazandım.” dese, elbette sille-i azaba kendini müstahak eder.

Demek şu meşhud saltanat-ı insaniyet ve terakkiyat-ı beşeriye ve kemalât-ı medeniyet; celb ile değil, galebe ile değil, cidal ile değil, belki ona, onun zaafı için teshir edilmiş, onun aczi için ona muavenet edilmiş, onun fakrı için ona ihsan edilmiş, onun cehli için ona ilham edilmiş, onun ihtiyacı için ona ikram edilmiş. Ve o saltanatın sebebi, kuvvet ve iktidar-ı ilmî değil, belki şefkat ve re’fet-i Rabbaniye ve rahmet ve hikmet-i İlahiyedir ki eşyayı ona teshir etmiştir. Evet, bir gözsüz akrep ve ayaksız bir yılan gibi haşerata mağlup olan insana, bir küçük kurttan ipeği giydiren ve zehirli bir böcekten balı yediren; onun iktidarı değil, belki onun zaafının semeresi olan teshir-i Rabbanî ve ikram-ı Rahmanîdir.

Ey insan! Madem hakikat böyledir, gururu ve enaniyeti bırak. Uluhiyetin dergâhında acz ve zaafını, istimdad lisanıyla; fakr ve hâcatını, tazarru ve dua lisanıyla ilan et ve abd olduğunu göster. Ve حَس۟بُنَا اللّٰهُ وَنِع۟مَ ال۟وَكٖيلُ de, yüksel.

Hem deme ki: “Ben hiçim, ne ehemmiyetim var ki bu kâinat bir Hakîm-i Mutlak tarafından kasdî olarak bana teshir edilsin, benden bir şükr-ü küllî istenilsin?”

Çünkü sen, çendan nefsin ve suretin itibarıyla hiç hükmündesin. Fakat vazife ve mertebe noktasında, sen şu haşmetli kâinatın dikkatli bir seyircisi, şu hikmetli mevcudatın belâgatlı bir lisan-ı nâtıkı ve şu kitab-ı âlemin anlayışlı bir mütalaacısı ve şu tesbih eden mahlukatın hayretli bir nâzırı ve şu ibadet eden masnuatın hürmetli bir ustabaşısı hükmündesin.

Evet ey insan! Sen, nebatî cismaniyetin cihetiyle ve hayvanî nefsin itibarıyla sağir bir cüz, hakir bir cüz’î, fakir bir mahluk, zayıf bir hayvansın ki bütün dehşetli mevcudat-ı seyyalenin dalgaları içinde çalkanıp gidiyorsun. Fakat muhabbet-i İlahiyenin ziyasını tazammun eden imanın nuruyla münevver olan İslâmiyet’in terbiyesiyle tekemmül edip; insaniyet cihetinde, abdiyetin içinde bir sultansın ve cüz’iyetin içinde bir küllîsin, küçüklüğün içinde bir âlemsin ve hakaretin içinde öyle makamın büyük ve daire-i nezaretin geniş bir nâzırsın ki diyebilirsin: “Benim Rabb-i Rahîm’im dünyayı bana bir hane yaptı. Ay ve güneşi, o haneme bir lamba; ve baharı, bir deste gül; ve yazı, bir sofra-i nimet; ve hayvanı, bana hizmetkâr yaptı. Ve nebatatı, o hanemin ziynetli levazımatı yapmıştır.”

Netice-i kelâm: Sen eğer nefis ve şeytanı dinlersen esfel-i safilîne düşersin. Eğer Hak ve Kur’an’ı dinlersen a’lâ-yı illiyyîne çıkar, kâinatın bir güzel takvimi olursun.

BEŞİNCİ NÜKTE

İnsan, şu dünyaya bir memur ve misafir olarak gönderilmiş, çok ehemmiyetli istidat ona verilmiş. Ve o istidadata göre ehemmiyetli vazifeler tevdi edilmiş. Ve insanı, o gayeye ve o vazifelere çalıştırmak için şiddetli teşvikler ve dehşetli tehditler edilmiş. Başka yerde izah ettiğimiz vazife-i insaniyetin ve ubudiyetin esasatını şurada icmal edeceğiz. Tâ ki “ahsen-i takvim” sırrı anlaşılsın.

İşte insan, şu kâinata geldikten sonra iki cihet ile ubudiyeti var: Bir ciheti; gaibane bir surette bir ubudiyeti, bir tefekkürü var. Diğeri; hazırane, muhataba suretinde bir ubudiyeti, bir münâcatı vardır.

Birinci vecih şudur ki: Kâinatta görünen saltanat-ı rububiyeti, itaatkârane tasdik edip kemalâtına ve mehasinine hayretkârane nezaretidir.

Sonra, esma-i kudsiye-i İlahiyenin nukuşlarından ibaret olan bedî’ sanatları, birbirinin nazar-ı ibretlerine gösterip dellâllık ve ilancılıktır.

Sonra, her biri birer gizli hazine-i maneviye hükmünde olan esma-i Rabbaniyenin cevherlerini idrak terazisiyle tartmak, kalbin kıymet-şinaslığı ile takdirkârane kıymet vermektir.

Sonra, kalem-i kudretin mektubatı hükmünde olan mevcudat sahifelerini, arz ve sema yapraklarını mütalaa edip hayretkârane tefekkürdür.

Sonra, şu mevcudattaki ziynetleri ve latîf sanatları istihsankârane temaşa etmekle onların Fâtır-ı Zülcemal’inin marifetine muhabbet etmek ve onların Sâni’-i Zülkemal’inin huzuruna çıkmaya ve iltifatına mazhar olmaya bir iştiyaktır.

İkinci vecih, huzur ve hitap makamıdır ki eserden müessire geçer, görür ki: Bir Sâni’-i Zülcelal, kendi sanatının mu’cizeleri ile kendini tanıttırmak ve bildirmek ister. O da iman ile marifet ile mukabele eder.

Sonra görür ki bir Rabb-i Rahîm, rahmetinin güzel meyveleriyle kendini sevdirmek ister. O da ona hasr-ı muhabbetle, tahsis-i taabbüdle kendini ona sevdirir.

Sonra görüyor ki bir Mün’im-i Kerîm, maddî ve manevî nimetlerin lezizleriyle onu perverde ediyor. O da ona mukabil; fiiliyle, haliyle, kāliyle, hattâ elinden gelse bütün hâsseleri ile cihazatı ile şükür ve hamd ü sena eder.

Sonra görüyor ki bir Celil-i Cemil, şu mevcudatın âyinelerinde kibriya ve kemalini ve celal ve cemalini izhar edip nazar-ı dikkati celbediyor. O da ona mukabil, “Allahu ekber, Sübhanallah” deyip mahviyet içinde hayret ve muhabbet ile secde eder.

Sonra görüyor ki bir Ganiyy-i Mutlak, bir sehavet-i mutlak içinde nihayetsiz servetini, hazinelerini gösteriyor. O da ona mukabil, tazim ve sena içinde kemal-i iftikar ile sual eder ve ister.

Sonra görüyor ki o Fâtır-ı Zülcelal, yeryüzünü bir sergi hükmünde yapmış. Bütün antika sanatlarını orada teşhir ediyor. O da ona mukabil, “Mâşâallah” diyerek takdir ile “Bârekellah” diyerek tahsin ile “Sübhanallah” diyerek hayret ile “Allahu ekber” diyerek istihsan ile mukabele eder.

Sonra görüyor ki bir Vâhid-i Ehad, şu kâinat sarayında taklit edilmez sikkeleriyle, ona mahsus hâtemleriyle, ona münhasır turralarıyla, ona has fermanlarıyla bütün mevcudata damga-i vahdet koyuyor ve tevhidin âyâtını nakşediyor. Ve âfak-ı âlemin aktarında vahdaniyetin bayrağını dikiyor ve rububiyetini ilan ediyor. O da ona mukabil, tasdik ile iman ile tevhid ile iz’an ile şehadet ile ubudiyet ile mukabele eder.

İşte bu çeşit ibadat ve tefekküratla hakiki insan olur, ahsen-i takvimde olduğunu gösterir. İmanın yümnüyle emanete lâyık, emin bir halife-i arz olur.

Ey ahsen-i takvimde yaratılan ve sû-i ihtiyarıyla esfel-i safilîn tarafına giden insan-ı gafil! Beni dinle. Ben de senin gibi gençlik sarhoşluğuyla gaflet içinde dünyayı hoş ve güzel gördüğüm halde, gençlik sarhoşluğundan ihtiyarlık sabahında ayıldığım dakikada, o güzel zannettiğim âhirete müteveccih olmayan dünyanın yüzünü nasıl çirkin gördüğümü ve âhirete bakan hakiki yüzü ne kadar güzel olduğunu, On Yedinci Söz’ün İkinci Makamı’nın 233-234’üncü sahifelerinde yazılan iki levha-i hakikate bak, sen de gör:

Birinci Levha: Ehl-i dalalet gibi fakat sarhoş olmadan gaflet perdesiyle eskiden gördüğüm ehl-i gaflet dünyasının hakikatini tasvir eder.

İkinci Levha: Ehl-i hidayet ve huzurun hakikat-i dünyalarına işaret eder. Eskiden ne tarzda yazılmış, o tarzda bıraktım. Şiire benzer fakat şiir değillerdir.

سُب۟حَانَكَ لَا عِل۟مَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّم۟تَنَٓا اِنَّكَ اَن۟تَ ال۟عَلٖيمُ ال۟حَكٖيمُ

رَبِّ اش۟رَح۟ لٖى صَد۟رٖى ۝ وَيَسِّر۟ لٖٓى اَم۟رٖى ۝ وَاح۟لُل۟ عُق۟دَةً مِن۟ لِسَانٖى ۝ يَف۟قَهُوا قَو۟لٖى

اَللّٰهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّم۟ عَلَى الذَّاتِ ال۟مُحَمَّدِيَّةِ اللَّطٖيفَةِ ال۟اَحَدِيَّةِ شَم۟سِ سَمَاءِ ال۟اَس۟رَارِ وَ مَظ۟هَرِ ال۟اَن۟وَارِ وَ مَر۟كَزِ مَدَارِ ال۟جَلَالِ وَ قُط۟بِ فَلَكِ ال۟جَمَالِ اَللّٰهُمَّ بِسِرِّهٖ لَدَي۟كَ وَ بِسَي۟رِهٖ اِلَي۟كَ اٰمِن۟ خَو۟فٖى وَ اَقِل۟ عُث۟رَتٖى وَ اَذ۟هِب۟ حُز۟نٖى وَ حِر۟صٖى وَ كُن۟ لٖى وَ خُذ۟نٖى اِلَي۟كَ مِنّٖى وَ ار۟زُق۟نِى ال۟فَنَاءَ عَنّٖى وَ لَا تَج۟عَل۟نٖى مَف۟تُونًا بِنَف۟سٖى مَح۟جُوبًا بِحِسّٖى وَاك۟شِف۟ لٖى عَن۟ كُلِّ سِرٍّ مَك۟تُومٍ يَا حَىُّ يَا قَيُّومُ يَا حَىُّ يَا قَيُّومُ يَا حَىُّ يَا قَيُّومُ وَ ار۟حَم۟نٖى وَار۟حَم۟ رُفَقَائٖى وَ ار۟حَم۟ اَه۟لَ ال۟اٖيمَانِ وَ ال۟قُر۟اٰنِ اٰمٖينَ يَا اَر۟حَمَ الرَّاحِمٖينَ وَ يَا اَك۟رَمَ ال۟اَك۟رَمٖينَ

وَ اٰخِرُ دَع۟وٰيهُم۟ اَنِ ال۟حَم۟دُ لِلّٰهِ رَبِّ ال۟عَالَمٖينَ

---

Yirmi İkinci Söz ⇐ | Sözler | ⇒ Yirmi Dördüncü Söz

---